Microsoft Word Qasimov-ias docx

t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
K
j
j


},
78
.
0
/
 
;
69
.
0
/
 
;
0
/
 
;
9
.
0
/
 
;
0
/
 
;
6
.
0
/
         
 
;
65
.
0
/
 
;
79
.
0
/
 
;
9
.
0
/
 
;
0
/
{
)
/
(
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
2
2
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
K
j
j


},
69
.
0
/
 
;
0
/
 
;
95
.
0
/
 
;
76
.
0
/
 
;
0
/
 
;
64
.
0
/
         
 
;
0
/
 
;
0
/
 
;
83
.
0
/
 
;
56
.
0
/
{
)
/
(
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
3
3
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
K
j
j


}.
9
.
0
/
 
;
71
.
0
/
 
;
0
/
 
;
86
.
0
/
 
;
2
.
0
/
 
;
8
.
0
/
         
 
;
54
.
0
/
 
;
68
.
0
/
 
;
78
.
0
/
 
;
9
,
0
/
{
)
/
(
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
4
4
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
K
j
j


Fərz edək ki, axtarış sistemi tərəfindən  d
1
  sənədinin in-
deksləşdirilməsi nəticəsində terminlərin bu sənəd üçün 
aşağıdakı vaciblik dərəcələri müəyyən edilmişdir: 
}.
58
.
0
/
 
;
95
.
0
/
 
;
0
/
 
;
6
.
0
/
 
;
0
/
 
;
54
.
0
/
       
 
;
87
.
0
/
 
;
71
.
0
/
 
;
9
.
0
/
 
;
0
/
{
)
/
(
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
1
1
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
d
j
j


Beləliklə, tematik kataloqlarla terminlər arasındakı mü-
nasibətlər 













9
.
0
71
.
0
0
86
.
0
2
.
0
8
.
0
54
.
0
68
.
0
78
.
0
0
69
.
0
0
95
.
0
76
.
0
0
64
.
0
0
0
83
.
0
56
.
0
78
.
0
69
.
0
0
9
.
0
0
6
.
0
65
.
0
79
.
0
8
.
0
0
0
78
.
0
0
0
82
.
0
95
.
0
0
63
.
0
9
,
0
75
.
0
K
l
R
matrisi vasitəsilə, sənədlərin terminlərlə təsvirini isə  


58
.
0
95
.
0
0
6
.
0
0
54
.
0
87
.
0
71
.
0
9
.
0
0
1

D
R
.  
vektoru şəklində təqdim etmək olar. 
İndi isə (7.5) düsturuna əsasən 
l
j
1

 əmsallarının qiymət-
lərini tapaq: 

---

189 
10
,
1
,
4
,
1
,




j
l
lj
ij
l
ij
  
  



.
Nəticədə aşağıdakı cədvəli almış olarıq: 













52
.
0
67
.
0
0
52
.
0
0
43
.
0
47
.
0
48
.
0
68
.
0
0
4
.
0
0
0
46
.
0
0
35
.
0
0
0
75
.
0
0
45
.
0
66
.
0
0
54
.
0
0
32
.
0
57
.
0
56
.
0
81
.
0
0
0
74
.
0
0
0
0
51
.
0
0
45
.
0
0
0
DK
jl
R
(7.6) düsturuna əsasən 
ab
K
 abstrakt kataloqunun çəki 
əmsallarının qiymətlərini tapaq: 
 
10
,
1
,
max
1
4
,
1
1



j
l
j
l
ab
j
  


. 
 


52
.
0
74
.
0
0
54
.
0
0
51
.
0
57
.
0
56
.
0
81
.
0
0
1

ab
j

. 
Nəhayət, bütün tematik kataloqlar üçün (7.7) düsturuna 
əsasən orta kvadratik uzaqlaşma əmsallarını hesablayaq: 


78
.
0
10
5
2
10
1
1
1
1
11






j
j
ab
j



, 


03
.
0
10
6
2
10
1
2
1
1
12






j
j
ab
j



,  


74
.
0
10
6
10
1
2
3
1
1
13






j
j
ab
j



, 


04
.
0
10
7
10
1
2
4
1
1
14






j
j
ab
j



. 

---

190 
Tematikası 
ab
K
 abstrakt kataloqunun tematikasından 
ən az uzaqlaşan tematik kataloq K
2
-dir: 
 


03
.
0
,
,
,
min
min
12
14
13
12
11
1
4
,
1
*
1












l
l
. 
Bu o deməkdir ki, K
2
 tematik kataloqu d
1
  sənədinin 
tematikasına ən yaxın olan tematik kataloqdur və ona görə 
də d
1
 sənədini K
2
 tematik kataloquna daxil etmək lazımdır. 
Əgər 
4
,
1
,

i
K
i
 tematik  kataloqlarının 
ab
K
 abstrakt
tematik kataloqundan uzaqlaşması üçün sərhəd qiymətini 
1
.
0


 qəbul etsək, onda d  sənədinə daha relevant 
tematik kataloqlar yalnız K
2
 və K
4
 olar, yəni: 
1
.
0
14
12




.  
Nəticədə d
1
 sənədi K
2 
 və K
4
 tematik kataloqlarının hər 
ikisinə daxil edilməlidir. 
7.2.  Tematik profilin seçilməsinin dəqiqliyinin 
artırılması və tematik kataloqun keyfiyyətinin 
yaxşılaşdırılması üsulları 
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, axtarışın dolğunluğunu və 
dəqiqliyini yaxşılaşdırmaq üçün sinonimlər, assosiativ sözlər 
çoxluqlarından və digər lüğətlərdən istifadə etmək olar. 
Həmçinin qəbul etmişdik ki, terminlərin sinonimləri və 
assosiativ sözləri bir çoxluğun tərkibində birləşirlər, yəni 
 
 
J
j
V
v
S
s
S


,
(7.10)
burada  S
j
 – t
j
  terminlərinin sinonimləri və assosiativ 
sözləri çoxluğudur. Rahatlıq üçün gələcəkdə S çoxluğunu 
sinonimlər çoxluğu adlandıracağıq.  

---

191 
Qeyd olunmalıdır ki, sinonimlər, eyni zamanda, həm də 
termin rolunda çıxış edə bilər. Təbii ki, istənilən açar söz 
müəyyən sənədin hər hansı termini üçün sinonim olmaqla 
yanaşı, eyni zamanda, digər sənəd üçün vacib (əhəmiy-
yətli) termin ola bilər. Bu o deməkdir ki, istənilən 
T
t
j
  
termini üçün onun S
j
 sinonimləri çoxluğu sistemin T ter-
minləri çoxluğunun alt çoxluğudur. Buradan çıxır ki, S 
çoxluğu T çoxluğunun alt çoxluğudur. Ona görə də rahat-
lıq naminə gələcəkdə S çoxluğu əvəzinə T çoxluğunu isti-
fadə edəcəyik. Beləliklə, istənilən 
 
,J
v
j
1
,

üçün t
j
 termi-
ni ilə  s
v
  sinonimi arasındakı münasibətlər  əvəzinə  t
j
  və  t
v
 
terminləri arasındakı münasibətlər baxılacaqdır.  
t
j
  və  t
v
 terminləri arasındakı münasibəti, yəni  t
v
 ter-
mininin  t
j
 termininə yaxınlıq dərəcəsini göstərən  əmsalı 
s
jv
r
 ilə  işarə edək. 
s
jv
r
 münasibətləri  JxJ ölçülü qeyri-səlis
relyasion matris şəklində verilir. Onun elementləri aşağı-
dakı qeyri-səlis münasibət kimi təyin edilir: 
 


,J
v
 , j
,
T 
 : T
r
jv
S
jv
1
,
1
0





, (7.11)
burada 
jv

 – 
v
t
 termininin  S
j
 sinonimlər (
j
t  termininin 
sinonimləri) çoxluğuna daxilolma funksiyası, başqa sözlə, 
t
j
  və  t
v
 terminlərinin yaxınlıq (sinonimlik) dərəcəsidir. 
Əgər 
T
t
j
  və 
T
t
v

 terminləri üçün 
j
v
S
t

 şərti ödə-
nilməzsə, onda 
 
0

jv

 qəbul olunur. 
Sinonimlər və onların terminlərə mənaca yaxınlıq dərə-
cələri haqqında məlumatlar sənədin tematikası haqqında 
bilikləri genişləndirməyə kömək edir. Bu isə öz növbəsin-
də onun tematik profilini daha dəqiq müəyyənləşdirməyə 
və ona daha relevant olan tematik kataloqun seçilməsinə 

---

192 
imkan verir. Sənədlər haqqında biliklərin təkmilləşdiril-
məsi (tamamlanması) üçün onun terminləri və bu termin-
lərin sinonimləri haqqında bilikləri birləşdirmək lazımdır. 
Əgər 
D
i
T
- d
i
 sənədin terminləri çoxluğu və S
j
  isə t
j
 termi-
ninin sinonimləri çoxluğudursa, onda  




D
i
j
T
t
D
i
j
D
i
T
S
T


~
,
(7.12)
çoxluğu verilmiş  sənəd üçün təkmilləşdirilmiş terminlər 
çoxluğu olacaqdır. 
Yeni 
D
i
T
~
 çoxluğuna uyğun olan yeni 
ij

~  münasibətlə-
rinin qiymətlərini aşağıdakı kimi hesablamaq olar:  


J
1,
j
 ,
 
ij




iv
jv
J
v



,
1
max
~
(7.13)
(7.13) düsturu bütün terminlərin çəki əmsallarının yeni 
(yaxşılaşdırılmış) qiymətlərini verir. Çəki əmsallarının 
ij

 
qiymətlərinin  əvəzinə yeni 
ij

~  qiymətlərini istifadə et-
məklə (7.5)-(7.8) məsələsinin həlli daha effektiv nəticələ-
rin əldə olunmasına imkan verir. 
Təklif olunan üsulun adekvatlığını nümayiş etdirmək 
məqsədilə aşağıdakı nümunəyə baxaq. 
Əvvəlki nümunədə müəyyən olunmuş  həmin  T  və  K 
çoxluqlarını, eləcə də 
K
l
R
 və 
D
R
1
 münasibətlərini götürək.
Tutaq ki, bundan əlavə, 
 
J
J
T
jv
S
r
R


 münasibətlər matri-
si verilmişdir: 

---

193 


































































1
9
.
0
0
0
0
0
0
0
0
0
9
.
0
1
0
0
9
.
0
0
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
0
9
.
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
9
.
0
0
0
0
0
0
0
0
0
9
.
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
9
.
0
0
0
0
0
0
0
0
0
9
.
0
1
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
S
S
S
S
S
S
S
S
S
S
R
S
Onda (7.14) düsturuna əsasən aşağıdakı qiymətləri alarıq: 


86
.
0
95
.
0
0
6
.
0
86
.
0
54
.
0
87
.
0
78
.
0
9
.
0
81
.
0
1

D
R
Çəki əmsallarının 
ij

~  yeni qiymətlərini istifadə etməklə 
(7.5)-(7.8) düsturları vasitəsilə hesablamalar aparmaqla 
kataloqların tematikalarının abstrakt kataloqun tematika-
sından orta kvadratik uzaqlaşma  əmsalının aşağıdakı qiy-
mətlərini alarıq: 
94
.
0
11

