A'dan Z'ye Felsefe
Yüklə 1,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Birinin emretmesi, ötekinin ise itaat etmesi hem gerekli hem
de münasiptir. Gerçekten de bazı şeyler daha doğuştan öyle bölünmüştür, kimi yönetmek için, kimi yönetilmek için. (Aristoteles, Politika , 1254a) Peki toplumsal bakımdan üstünlüğü belirleyen nedir? Uygarlık insanlar politik olduğunda başlar - yani bir polis’e ait olduklarında. Polis, Kadim Yunan’ın genellikle etrafı surlarla çevrilmiş, merkezinde bir akropolis ve bir tapınak bulunan ve halk tarafından ilan edilmiş bir devlet biçimine sahip olan kent devleti idi. Doğa, erkeği ve kadını bir aile kurmak üzere birbirine yakınlaştırır. Ama aile zamansal olarak boylardan ve ardından köylerden önce ortaya çıkmış olsa da, büyümekte olan bir topluluğun doğal olarak kurmaya yöneldiği devlet mantıksal olarak bireyin varlığına önceldir; burada söz konusu olan, medeni statüsü bir devletin varlığına dayanan uygarlaşmış bireydir. Öyleyse devlet, insanlara içkin olan toplulaşma eğiliminden mantıksal olarak türeyen ahlaki bir varlıktır. Buna karşılık, bir polis dışında yaşayan herkes ya bir vahşidir ya da kanun kaçağıdır. Bu yüzden Aristoteles bu insanları çok küçümser. Bu görüşün tarih boyunca birçok emperyalist girişimin temelinde yattığı söylenebilir. Polis'in ereği yurttaşları için en iyi yaşama tarzını sağlamaktır: Polis hukukun üstünlüğünü insanların yönetiminin üstünde tutmalı, yani rasyonel biçimde oluşturulmalıdır. Ama insanların amaçlarının farklı farklı olabileceğini kabul ederek bu ifadesini bir dizi farklı anayasada bulabilir (Aristoteles 150 anayasalık bir koleksiyona sahipti). Anayasa kendi çıkarlarına hizmet eden tiranların iktidara yükselmesini engellemeli, polis halkı yeterince eğitmelidir. Bir kez halkın güvenliğini ve huzurunu güvence altına alan uygun bir siyasi çerçeve yerleştiğinde, yurttaşlar dikkatlerini bir insana en çok yakışan hayat tarzının, iyi yaşama tarzının arayışına girmeye yoğunlaştırabilirler. İnsana uygun hayat, mutluluk arayışıdır. Bu da ancak zihnin geliştirilmesi yoluyla ulaşılabilecek bir şeydir. İnsanın erişebileceği en yüksek faaliyet tefekkürdür. Hayatın en üst düzeylerine herkes erişemez. Soy önemlidir. Platon yeteneğin çocuğun gelişmesiyle ortaya çıkacağı fikrini savunurken, Aristoteles yeteneğin en baştan var olduğunu ileri sürmektedir. Buna rağmen, potansiyelin ortaya çıkması için eğitime ihtiyaç vardır, kendiliğinden ortaya çıkmaz. Bunun nedeni iyi yaşama tarzının erken yaştan itibaren iyi âdetlerin öğrenilmesini gerektirmesidir. Aristoteles bilgece bir tarzda bunların daha geç yaşta öğrenilmesinin zor olduğuna değinir. Bu tür iyi âdetler doğru davranıştan kaynaklanır: aşırılıktan kaçınmak, koşullara uygun olarak doğru davranmak, hazdan ziyade mutluluk arayışı içinde olmak, çıkarcılığa dayalı dostluklardansa hakiki dostluklar kurmak, insanın kendine duyduğu sevgiden türeyen sevgi, kendine benzeyen erdemli insanlara el uzatmak. Erdemli hayat, başka etik pozisyonların iyi yaşama tarzı vizyonuyla karşıtlık içindedir: Deontoloji taraftarları, ödevlerimizi hazdan bağımsız olarak yerine getirmemizi talep eder; hedonist amacımızın haz olması gerektiğini söyler; faydacı ödevimizin komşumuzun hazzı olması gerektiğini söyler. Erdem teorisyenleri ise a davranışında bulunursak ne tür bir insan olacağımızı sorar. Öyleyse, ahlaken nasıl bir insan olduğumuz tek bir fiile değil birçok fiile bağlıdır, çünkü karakterimizi birçok fiil oluşturur. Peki ya ruh? Platon, Pitagorasçı-Orfik okulun ruhun ölümsüzlüğü düşüncesine inanırken, Aristoteles ruhu hayat boyu bedenle bağlantılandırıyordu - hepsi buydu. Ruh, canlı maddenin aldığı biçimdi. Canlı madde kuşkusuz inorganik maddeden ayrıştırılabilir, çünkü kendi kendini düzenleme ile, yani hayat ile iç içe geçmiştir. Ama canlıyı oluşturan bu öz, bedenin ölümüyle silinir gider. Ruhumuz beslenmemizin sorumlusudur (bu, bitkilerle ortak yanımızdır), algılamamızın sorumlusudur (hayvanlarla ortak yan), düşünmemizin sorumlusudur. Bu sonuncusu bizim insan olarak doğal biçimde sahip olduğumuz bir kapasitedir! Ama eğer bütün canlı varlıkların ruhu varsa, her şeyden önce ruhun nedeni nedir? Aristoteles soruyu aman vermeksizin tekrarlar: varız, bir zihiniz. Peki zihin nereden geliyor? Ancak bir başka akıldan geliyor olabilir. Adım adım geri doğru gidersek, bütün zihinlerin nedeninin nihai Zihin, yani Tanrı olduğu sonucundan kaçınamayız. Batı Ortaçağı’nın Hıristiyan Kilisesi ile bağıntısı yerli yerine oturuyor: Akinolu, argümanları teolojik doktrinleri destekleyecek jilet gibi keskin bir mantıkçıyı keşfettiğinde muhtemelen gözlerine inanamamıştır! Oysa Aristoteles kendi Tanrısının oynadığı rol konusunda o kadar açık değildir. Bazen bu tanrı bir yaratan değildir, çünkü Aristoteles için evren ezeli ve ebedidir; bazen tanrıyı bir başlatıcı olarak görür, bazen kendisi hareket etmeyen bir muharrik, evrende hareketin kaynağı, ama kendisi kıpırdamayan olarak görür: her türlü düşüncenin kaynağı. Aristoteles’in felsefesi bize öğrencilerinin tuttuğu notlardan ulaşmıştır. Bu notlar bir aşamada birkaç yüzyıl boyunca bir mahzende kilit altında kalmış ve ancak Romalı bir kitap koleksiyoncusunun bunları satın almasıyla gün yüzüne çıkmıştır! Ne var ki, kadim dünyanın bu büyük felsefesi Romalılarca hemen hemen görmezlikten gelindi. Aristoteles’in etkisi Ortadoğu’ya, Arap dünyasına göç edecek, burada kuşaklar boyu Arap âlimleri ve bilimcileri etkileyecekti. Batı kanonunda gerçekten yeniden görülmesi 13. yüzyılın ortalarında, yapıtlarının Latince çevirisi dolaşıma girdiğinde olacaktı. Etkisi, Aristotelesçi düşünüş tarzını Katoliklik ile birleştiren Akinolu Aziz Tommaso’nun sayesinde büyük bir atılım yaptı. Her ne kadar Aristoteles’in yapıtları bilimsel incelemeye ve gözleme uygun olsa da, Kilise ve ona bağlı kuruluşlar onu sorgulanamaz yüksekliklere yerleştirdi. Çalışmaları Kutsal Kitap ile aynı düzeyde düşünülüyordu. Akinolu’nun “Filozof” olarak andığı Aristoteles’i sorgulamak Ortaçağ’da sapkınlık olarak görülür oldu. Epeyce kan aktıktan, şiddet yaşandıktan ve entelektüel savaş verildikten sonra, 17. yüzyılda bilimsel araştırma nihayet dogmaya karşı savaşında galip geldi ve Aristoteles’in etkisi silindi. Yine de bilimciler, Latinistler tarafından tercüme edilip dayatıldığı biçimi altında Aristotelesçi doktrinle aynı fikirde olmak zorunluluğundan bir kez kurtulduktan sonra, yapıtlarına yeni bir gözle bakma fırsatına kavuşacak ve orada hâlâ zevk duyulacak ve göz önüne alınacak çok şey olduğunu keşfedeceklerdi. Özel olarak, Aristoteles’in etik ve politik teorileri 19. ve 20. yüzyıllarda yeniden yükselişe geçiyordu. Çok yakın bir zamanda, etik alanında “erdem teorisi” yeniden canlanmıştır. Metafizik üzerine çalışmaları ise tercümanları sayısız güçlükle karşı karşıya bırakmaya devam ediyor. Ortaçağ’da yapıtlarının tarafgir bir yanlış okumaya tabi tutulmasına rağmen, Aristoteles’in hâlâ günümüz okuruna verebilecek çok şeyi vardır. Yüklə 1,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|