Sxolastika so‘zi yunoncha “shkola”dan (“shola”) olingan bo‘lib, “o‘qish joyi”, “maktab”
ma’nolarini anglatadi. Buyuk Karl saroyida o‘qituvchilik kdlganlarni yoki umuman saroy
maktabidagi o‘kdtuvchilarni sxolastlar deb ataganlar. Shuningdek, dinni o‘rganishda falsafani
tatbiqqilgan o‘rta asr olimlarini ham sxolastlar deb ataganlar. Sxolastikani ma’lum darajada
ilohiyotni aqlga moslashtirish, dinni tafakkur yordamida quvvatlashga bulgan intilish, deb ham
baholash mumkin. O‘sha davrda ilohiyotni muqaddas kitoblar aqidalari asosida emas, balki
falsafiy nuqtai nazardan tadqiq qilish toqozo qilinardi. Sxolastlarning maqsadi e’tiqod aqlga
muvofiqmi, degan savolga javob berish bo‘lgan. Realizm Uning yirik vakillaridan biri
kenterberiyalik Anselm (1038—1109)dir. U Shimoliy Italiyada tug‘ilgan, 1093 yilda
Kenterberiysk shahrining arxiepiskopi etib tayinlanadi. Anselm o‘zining ikki asari bilan mashhur.
Birinchisi, “Monopoliya” — Xudoning borligini sabab va oqibat munosabatlari tizimida isbot
qilish. Bu isbot — kosmologik isbotning shakli sifatida shunday talqin qilinadi: inson hayotda
ko‘p ne’matlardan foydalanadi. Bu ne’matlar esa eng oliy ilohiy ne’matlarning aksidir. Ular orqali
hamma narsalar mavjuddir. Uzluksiz tanazzulni tasavvur qilib bo‘lmagani sababli hamma
narsaning bir sababchisi bo‘lishi kerakki, biz uni Xudo deb ataymiz. Anselmning ikkinchi asari
“Prologion” Xudo borligining deduktiv isbotidir. Uning ta’kidlashicha, har bir odam uchun oliy va
komil mohiyat haqida g‘oya mavjuddir. Bu g‘oya esa ob’ektiv mavjudlikka ega bo‘lgan reallikka
mos keladi. Chunki agar borliq mavjud bo‘lmaganda edi, narsa komil bo‘lmas edi. Agar Xudodan
yuqoriroq oliy narsani tasavvur qilish mumkin emas ekan, demak, Xudo reallikda mavjuddir.
Arastu ta’limotining ko‘p tomonlarini qabul qilgan o‘rta asr sxolastlari mo‘tadil realistlar, deb
atalganlar. Ularning yirik vakillari Per Abelyar va Foma Akvinskiylar bo‘lgan. Britaniyada
tug‘ilgan P. Abelyar (1079—1142) Per Aoelyar juda yoshligidanoq o‘z bilimi bilan mashhur edi.
Abelyar — mo‘tadil realistdir. Uning ta’kidlashicha, reallik yoki universaliy dastlab Xudo aqlida
mavjuddir, undan keyin narsalarning o‘zida mavjuddir va nihoyat, odamlarning ongida mavjuddir.
Abelyar “Men e’tiqod qilish uchun bilaman”, degan g‘oyani ilgari surgan. Ya’ni, bilmaydigan,
bilimsiz kishidan ko‘ra, din va uning asosiy tamoyillarini yaxshi o‘rgangan kishi afzal. Bunday
kishi aqidaparast emas, balki o‘zi bilgan narsaning qadrini biladigan insondir. Abelyar haqiqatni
topishda tafakkurning xizmatini ta’kidlab, unga hamma vaqt murojaat qiladi. Uning
ta’kidlashicha, shubha hamma vaqt tadqiqotga yo‘llaydi, tadqiqot esa haqiqatni topadi. Uning
fikricha, insonning o‘limi Xudoni rozi qilish uchun emas, balki odamlarni Xudoga bo‘lgan
muhabbat bilan taajjubga solish www.ziyouz.com kutubxonasi va odamlarga axloqiy ta’sir
ko‘rsatish maqsadida sodir bo‘ladi. Bu bilan odamlar o‘z hayotini xudoga bo‘ysundiradilar. Bu
qarash axloqiy ta’sir qilish nazariyasi deb ataladi. Foma Akvinskiy (1224—1292) mo‘tadil Foma
Akvinskii realizmning yana bir iirik vakili hisoblanadi. Foma o‘sha davr uchun Arastu natur
falsafasini ilohiyot bilan birlashtirishga harakat qilgan. Bunda u mo‘tadil realizm pozitsiyasida
turgan va sxolastikaning eng yirik namoyandasi bo‘lgan. Uning fikricha, natural falsafada tafakkur
va Arastu mantiqiy ta’limoti yordamida xudo mavjudligi haqidagi qaqiqatga erishishi mumkin.
Fomaning “Ilohiy summalar” asari 3000 maqoladan iborat bo‘lib, 600 masalani yoritishga
bag‘ishlangan. U ilohiyotning sistemali bayon qilinishi vazifasini bajaradi. “Ilohiy summalar”-
ning birinchi qismi Xudoning mavjudligi va borlig‘i masalasida bahs yuritadi. Ikkinchi qismi
“Xudoga qarab harakat” haqida hikoya qiladi. Akvinskiy ta’limoticha, dunyo ierarxik narvondan
iboratdir. Uning eng quyi qismida yer va 4 elementdan iborat bo‘lgan hamma narsalar mavjuddir.
Odam ruhi xudo va moddiy dunyo o‘rtasidagi joyni egallaydi. Dunyoviy jamiyat tepasida esa,
papa boshchiligidagi ilohiy davlat turadi. Yerdan uzoqlashgan sari u ilohiylashib boradi.
Sayyoramiz dunyosining tepasida farishtalar dunyosi mavjuddir. Butun koinot tuzilishi uch
shaxsni birlashtirgan yagona Xudo tomonidan boshqarilib turadi. Akvinskiy ta’limotidan
keyinchalik “tomizm” oqimi shakllandi va u “neotomizm” tarzida G‘arbda qozir ham saqlanib
qolgan. O‘sha davrning mashhur faylasuflaridan Vilyam Okkam (1309-1349)dir. Uning va godjer
ekon fikricha, ilohiyot aqidalari ratsional (aql) yo‘l bilan isbotlanishi mumkin emas. Ular faqat
Muqaddas kitob nufuzi tufayligina qabul qilinishi mumkin. Bu qarash e’tiqod va tafakkurni bir-
10
biridan ajratardi, ularni omuxta qilishni qoralardi. Okkam, shuningdek, universaliylarning ob’ektiv
mavjudligini inkor qiladi. Uningcha, universaliylar tafakkur tushunchalari uchun faqat ismdirlar.
Bu tushunchalarni odam o‘z ongida yaratgan. Uningcha, alohida odam insonga nisbatan realroq va
muhimrokdir. Rodjer Bekon (1214—1292) ham Okkam mansub bo‘lgan oqim vakillaridandir. U
o‘z hayotini ilmiy tajribalarga bag‘ishlagan. Ular yordamida u tajribaviy fanga asos soldi. Bunday
metodni XVII aerda Frensis Bekon ishlab chikdi. Haqiqatni top ishda tabiatni tajribaviy o‘rganish
metodini qo‘llash nominalistlar qarashlariga www.ziyouz.com kutubxonasi to‘liqmos kelardi.
Nominalistlar va realistlar o‘rtasidagi qarama-qarshilik o‘rta asr sxolastikasining muhim
muammolaridan biri edi. Butun o‘rta asrlarda sxolastikaning bu ikki oqimi o‘rtasida kurash
ketgan. Sxolastikaning avjga chiqqan davri — 1150 va 1300 yillarda Foma Akvinskiyning
mo‘tadil realizmi nominalizm ustidan g‘alaba qozondi. Lekin 1300 yildan keyin cherkov
ilohiyotchilari tafakkurida nominalizm yuqori mavqeni egallay boshladi. Bu ko‘p jihatdan
uyg‘onish davri falsafasiga ta’sir ko‘rsatdi. Shuningdek, haqiqatga erishishning tajribaviy
metodini (ratsionalizm) vujudga kelishida katta xizmat qildi
Dostları ilə paylaş: |