O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti sug’urta fakulteti
-BOB. O’ZBEKISTONDA JAVOBGARLIKNI SUG’URTALASHNI
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3-BOB. O’ZBEKISTONDA JAVOBGARLIKNI SUG’URTALASHNI
TAKOMILLASHTIRISH ITIQBOLLARI 3.1. Javobgarlikni sug’urtalashni rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari
O‘zbekiston Respublikasida javobgarlikni sug‘urta qilish sug‘urta faoliyatining mustaqil sohasi hisoblanadi. Bu erda sug‘urta ob’ekti sifatida sug‘urta qildiruvchining uchinchi shaxslar oldida ularga zarar (ziyon) etkazganlik uchun javobgarligi bilan bog‘liq mulkiy manfaatlari amal qiladi. Sug‘urta qildiruvchi yuzaga keladigan sug‘urtaga doir huquqiy munosabatlarga ko‘ra sug‘urta qildiruvchi (jismoniy yoki yuridik shaxs) tomonidan uchinchi shaxslarning mol- mulki, sog‘lig‘i va hayotiga zarar etkazish bilan bog‘liq majburiyatlar yuzasidan javobgarlik xavfini o‘z zimmasiga oladi 11 . O‘zbekiston Respublikasida javobgarlikni sug‘urta qilishning ikki turi – fuqarolik javobgarligini sug‘urta qilish va kasbiy javobgarlikni sug‘urta qilish farqlanadi 12 . Fuqarolik javobgarligi mulkiy xususiyat kasb etadi: ziyon etkazgan shaxs jabrlanuvchiga, ya’ni uchinchi shaxsga etkazilgan zararni to‘liq qoplashi shart. Fuqarolik javobgarligini sug‘urta qilish shartnomasini tuzish orqali mazkur majburiyat sug‘urtalovchiga yuklanadi. Etkazilgan zarar uchun sug‘urta qildiruvchi jinoiy, ma’muriy javobgarlikka tortilishi, ya’ni uchinchi shaxsga nisbatan o‘z g‘ayriqonuniy harakatlari uchun qonunga muvofiq ta’qib qilinishi mumkin. Ammo uchinchi shaxsga etkazilgan mulkiy zararni qoplash sug‘urtalovchining zimmasiga yuklanadi. Kasbiy javobgarlikni sug‘urta qilishning ob’ekti sifatida sug‘urta qildiruvchining O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlariga zid kelmaydigan, sug‘urta qildiruvchi kasbiy faoliyatni amalga oshirayotgan paytda u uchinchi shaxslarning hayoti, sog‘lig‘i yoki mol-mulkiga etkazgan zararni qoplash bilan bog‘liq bo‘lgan mulkiy manfaatlari amal qiladi. Mol-mulkni sug‘urta qilish yoki
11 Александров А.А. Страхование. – М.: Издательство ПРИОР, 1998. – С. 92. 12 O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi. – T.: Adolat, 2012. – 310-b. 35
shaxsiy sug‘urtadan farqli o‘laroq, kasbiy javobgarlikni sug‘urta qilish ob’ekti sub’ektiv xususiyat kasb etadi, ya’ni sug‘urta hodisasining yuz berishi tashqi omillar – tabiiy ofat, tabiiy hodisalar, boshqa odamlarning harakatlariga emas, balki muayyan kasbga muvofiq faoliyat olib borayotgan shaxsning malakasiga bog‘liq bo‘ladi 13 . Kasbiy javobgarlikni sug‘urta qilishda sug‘urta hodisasining ta’rifi yagonadir. Sug‘urta hodisasi deb sudning qonuniy kuchga kirgan va sug‘urta sub’ektiga etkazilgan zarar uchun sug‘urta qildiruvchining mulkiy javobgarligini belgilaydigan hal qiluv qarori sug‘urta hodisasi deb e’tirof etiladi 14 . Kasbiy javobgarlikni sug‘urta qilish shartnoma mavjudligi bilan belgilanadi. Bunda kasbiy javobgarlikni sug‘urta qilish shartnomasi bo‘yicha faqat kasbiy faoliyat bilan shug‘ullanadigan va yakka tadbirkor sifatida ro‘yxatdan o‘tkazilgan jismoniy shaxsning javobgarligi sug‘urta qilinishi mumkin. YUridik shaxs o‘z kasbiy javobgarligini sug‘urta qila olmaydi, chunki u kasbga ega bo‘lmaydi 15 . Kasbiy javobgarlik vujudga kelishi uchun asos bo‘lib sug‘urta qildiruvchi tomonidan kasbiy xizmatlar ko‘rsatish uchun shartnoma shartlarining buzilishi yoki uchinchi shaxslarga ziyon etkazishi (bunday ziyon qachon aniqlanganidan qat’i nazar) xizmat qiladi 16 .
paytida uchinchi shaxslarga moddiy zarar etkazishi mumkin bo‘lgan turli toifadagi shaxslarning mulkiy manfaatlarini sug‘urta qilish turlarini birlashtiradi. Sug‘urta – etkazilgan zararni qoplashning eng universal va ishonchli iqtisodiy mexanizmi. Bunda kasbiy faoliyat bilan shug‘ullanuvchi shaxsning mazkur farliyatni amalga oshirish bilan bog‘liq tavakkalchiliklari uchun javobgarlikni sug‘urta kompaniyasi ma’lum haq evaziga o‘z zimmasiga oladi. O‘zbekistonda kasbiy faoliyat bilan shug‘ullanayotgan shaxslarning sug‘urta yo‘li bilan himoyalanishga bo‘lgan ehtiyoji hozirgi vaqtda tobora kuchayib bormoqda, chunki bozor iqtisodiyoti
13
Архипов А.П., Гомелля В.Б. Основы страхового дела. Учебное пособие. – М.: "МаркетДС", 2002. – С. 145. 14 Юлдашев Р.Т. Страхование ответственности директоров и топ-менеджеров компаний. – Страховое дело. — № 1. — 2005. – С. 17. 15 Страхование: под ред. Проф.Федоровой М.А. – М.:Издательство БЕК, 2002.-С. 348 16 Худяков А.И. Страховое право. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2004.С. 189. 36
rivojlanishi bilan bozorda raqobat kurashi keskinlashdi va kasbiy faoliyat bilan shug‘ullanuvchi shaxsda o‘z kasbiy javobgarligini sug‘urta qilish bo‘yicha polisning mavjudligi uning obro‘sini oshiradi va mazkur shaxs mijozlari, biznes bo‘yicha hamkorlarining unga bo‘lgan ishonchini kuchaytirishga ko‘maklashadi. Kasbiy javobgarlik deganda o‘z ixtisosligi doirasida kasbiy faoliyatni amalga oshirayotgan sub’ektga nisbatan u mazkur faoliyatning salbiy natijasiga erishgani tufayli jabrlanuvchining mulkiy holatini tiklashga qaratilgan choralar va sanksiyalarning qo‘llanishi tushunilishi lozim. Kasbiy xato – bu kasbiy faoliyat qoidalari va standartlarini buzish, kasbiy nuqson esa – lozim kasbiy xulq-atvorni bajarmaslikdir 17 . Kasbiy javobgarlik asosi shartnomaviy yoki huquqbuzarlikdan kelib chiqadigan javobgarlik sug‘urta qilinishi lozimligi yoki lozim emasligidan qat’i nazar, zarar etkazilishi hisoblanadi. Bunda faqat retrospektiv fuqarolik-huquqiy javobgarlik sug‘urta qilinishi lozim. Ayni holda javobgarlik asosan ham sudning hal qiluv qaroriga muvofiq, ham sug‘urtalovchi bilan sug‘urta qildiruvchi o‘rtasidagi bitim asosida undiriladigan zararni qoplash ko‘rinishida namoyon bo‘ladi 18 . Sug‘urta qildiruvchilar o‘z kasbiy javobgarligini sug‘urta qilish shartnomasini tuzar ekanlar, kasbiy xatolar va nuqsonlarga yo‘l qo‘yish bilan bog‘liq ko‘ngilsiz oqibatlar kelib chiqishi xavfini sug‘urtalovchining zimmasiga yuklaydilar. SHunday qilib, mazkur sug‘urta hisobiga u yoki bu kasbiy faoliyat bilan shug‘ullanuvchi shaxslarning manfaatlari qondiriladi. SHu bilan bir vaqtda, kasbiy javobgarlikni sug‘urta qilish hisobiga o‘z javobgarligini sug‘urta qilganlarning xizmatlaridan foydalanuvchi shaxslarning manfaatlari ham ta’minlanadi. Har qanday turdagi kasbiy javobgarlikni sug‘urta qilish shartnomasining qonunda belgilangan konstruksiyasi zamirida uchinchi
17
251. 18 Юлдашев Р.Т. Сексуальные домогательства: страховой аспект. Страховое дело. № 10. - 2006. – С. 29. 37
shaxs foydasiga tuziladigan shartnoma yotadi. Bunday shartnomalarda naf oluvchilar har doim zarar (ziyon) etkazilgan shaxslar hisoblanadi 19 . O‘zbekistonda javobgarlikni sug‘urta qilish bozoridagi vaziyat quyidagilar bilan tavsiflanadi: bu erda ancha past tariflar va juda kuchli raqobat kuzatiladi. Ayni vaqtda, so‘nggi bir yarim yil ichida javobgarlikni sug‘urta qilish shartnomalarining shartlari barqarorlashdi, deb aytish mumkin. O‘zbekistonda javobgarlikni sug‘urta qilishning asosiy turlari bo‘yicha tariflar 2.1.1-jadvalda keltirilgan. Transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish O‘zbekiston Respublikasida 1994 yil 30 dekabrda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston Respublikasida transport vositalari va boshqa o‘ziyurar mashina hamda mexanizmlar egalari fuqarolik javobgarligining majburiy sug‘urtasi to‘g‘risida”gi 632-son Qarori bilan joriy etilgan. Transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilishni o‘tkazish 2008 yilda “Transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining O‘RQ-155-son Qonuniga muvofiq isloh qilindi 20 . 2014 yilda transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish bo‘yicha to‘plangan mukofotlar hajmi 2-rasmda mintaqalar bo‘yicha foiz hisobida keltirilgan. O‘zbekistonda javobgarlikni sug‘urta qilish bozorining hozirgi holati, uning infratuzilmasi rivojlanish darajasi hozirning o‘zidayoq sug‘urtaning mazkur turini yanada rivojlantirish va takomillashtirishni talab qilayotir. YUqorida qayd etib o‘tilganidek, hozirgi bosqichda O‘zbekiston Respublikasida javobgarlikni sug‘urta qilishning umumiy muammolari quyidagilardan iborat:
19
Архипов А.П., Гомелля В.Б. Основы страхового дела. Учебное пособие. – М.: "МаркетДС", 2002. – С. 72. 20 O’zbekiston Respublikasi Qonuni.Transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug’urta qilish to’g’risida/O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami.-T., 2008, 17-son, 128-modda. 38
- O‘zbekiston Respublikasida huquqiy baza va sud tizimining mukammal emasligi; - sug‘urta ob’ekti sifatidagi javobgarlik haqida aniq tasavvurning yo‘qligi; - aholi aksariyat qismining huquqlari va manfaatlarini sug‘urta qilish zarurligi haqida tushuncha mavjud emasligi; - sug‘urta tariflarining balandligi va sug‘urta shartlarining mavbul emasligi; - byudjetdan moliyalashtiriladigan muassasalar javobgarlikni sug‘urta qilishdan foydalana olmasligi (majburiy sug‘urta turlari bundan mustasno)
Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|