O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti sug’urta fakulteti
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3-jadval O’zbekistonda javobgarlikni sug’urta qilishning asosiy turlari bo’yicha tariflar 21
Xizmat nomi Min* % Max*% 1 Kasbiy javobgarlikni sug’urta qilish 0.42
3.19 2 Qarz oluvchining javobgarligini sug’urta qilish 0.99
5.75 3 Transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug’urta qilish *** ***
4 Avto fuqarolik javobgarligini ixtiyoriy sug’urta qilish 0.3
1.8 5 Ish beruvchning fuqarolik javobgarligini majburiy sug’urta qilish
*** ***
Mamlakatimizda javobgarlikni sug‘urta qilishning rivojlanishiga monelik qilayotgan jiddiy kamchilik fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlikni sug‘urta qilishda anderrayting rivojlanish darajasining pastligi hisoblanadi. Fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlikni sug‘urta qilish o‘ta individual jarayon bo‘lib, sug‘urtaga qabul qilinayotgan xavflarni puxta baholash va sug‘urta mukofotini to‘g‘ri hisoblashdan keyin tegishli sug‘urta shartnomalarini tuzishga qodir bo‘lgan malakali anderrayterlarni talab qiladi. SHunday qilib, mamlakatimiz sug‘urta
21
muallif tomonidan tayyorlandi. 39
bozorining jiddiy muammolaridan biri javobgarlikni sug‘urta qilish sohasida malakati mutaxassislar yo‘qligi tufayli anderraytingning rivojlanmagani hisoblanadi. Tabiiyki, tegishli mutaxassislarni tayyorlash va ularning malakasini oshirish jarayonlari mamlakatimizdagi sug‘urta kompaniyalarining aksariyati uchun ancha qimmat va murakkabdir. Binobarin, ular o‘z faoliyatida javobgarlikni sug‘urta qilish bo‘yicha qo‘shimcha akvizitsion xarajatlarni talab qilmaydigan sug‘urta mahsulotlaridan foydalanadi. Sug‘urta kompaniyalari faoliyatini baholash mezonlaridan biri o‘zining mijozlar oldidagi majburiyatlarini bajarish qobiliyati hisoblanadi. O‘z majburiyatlarini tezkorlik bilan, vijdonan va malakali bajarish sug‘urta kompaniyasining obro‘sini belgilaydi, aholi va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasida unga bo‘lgan ishonchni mustahkamlashga ko‘maklashadi 22 . Mamlakatimizda sug‘urta kompaniyalarining obro‘si juda past ekanligi hech kimga sir emas. Aholida sug‘urta xizmatlariga talabning pastligi u va biznes xavflardan himoyalanish zarurligini yaxshi anglamasligi bilan emas, balki ko‘ngilsiz voqealar yuz
berganda foydalanish uchun mablag‘larni zaxiralashtirishning boshqa usullari (ko‘chmas mulkka, chet el valyutasiga, bank depozitlariga joylashtirish, naqd pulni yig‘ish) bilan solishtirganda, sug‘urta mahsulotlari raboqatbardoshlik darajasining pastligi bilan belgilanishi mumkin. Javobgarlikni sug‘urta qilish
bo‘yicha sug‘urta mahsulotlari raqobatbardoshlik darajasining pastligi yana shu bilan bog‘liqki, ayrim hollarda sug‘urta tovoni sug‘urta hodisasi yuz berishi bilan bog‘liq xarajatlarni qoplashga qodir emas. Bundan tashqari, sug‘urta qildiruvchilarning aksariyati sug‘urta tovoni sug‘urta shartnomasida nazarda tutilgan muddatlarda va hajmlarda to‘lanishiga ishonmaydi. Statistika ma’lumotlariga ko‘ra, 2013 yilda respublikamizning sug‘urta bozori bo‘yicha umumiy zararlilik jami 19,47% ni tashkil etgan, bunda uch peshqadam sug‘urta kompaniyasi barcha sug‘urta tovonlarining 60,5% ni,
15 O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining www.mv.uz internet saxifasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tayyorlandi
40
qolgan kompaniyalar esa atigi 39,5% ni to‘lagan va bu natijada tashvish chekish uchun real zamin yaratadi. O‘zbekistonda sug‘urta xizmatlari bozori hozirgi holatining xususiyatlaridan biri potensial mijozlar fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlikni sug‘urta qilish imkoniyatlaridan etarli darajada xabardor emasligi hisoblanadi. YUridik shaxslarda fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlikni sug‘urta qilishga talabning kamligi asosan xavflarni sug‘urta yordamida boshqarish imkoniyatlari to‘g‘risida axborot yo‘qligi bilan bog‘liq. Boz ustiga, fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlikni sug‘urta qilish qoidalari va shartlari, shuningdek sug‘urta atamalari va tushunchalarining mazmuni sug‘urta qildiruvchi uchun doim ham aniq va ravshan emas. Sug‘urta xizmatining ochiq va oshkoraligi sug‘urta qildiruvchini rag‘batlantirishning muhim omili hisoblanadi, ya’ni sug‘urta xizmatining barcha xususiyatlarini va shartnoma shartlarini iste’molchiga to‘liq etkazish talab etiladi. Buni eng avvalo sug‘urta kompaniyasining xodimlari ta’minlaydi. Fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlikni sug‘urta qilishda sug‘urta mahsulotlarining asosiy turlari tariflarini hisoblab chiqish ancha qiyin ish. Boz ustiga, sug‘urta hodisasi yuz berganda, zarar qiymatini hisoblab chiqishning aniq metodologik qoidalari yoki normativlar mavjud emas. Har bir sug‘urta kompaniyasi sug‘urta tariflari yoki zarar miqdorini hisoblab chiqishning u yoki bu yo‘lini faqat qonun hujjatlarida belgilangan umumiy talablar va me’yorlardan kelib chiqib tanlashga haqli. Potensial mijozlar uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan navbatdagi kamchilik – bu fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlikni sug‘urta qilish qiymatining ancha balandligi. O‘zbekistonda professional xizmatlar sifatini baholashning umume’tirof etilgan mezonlari hali-hanuz mavjud emas. SHuni qayd etib o‘tish lozimki, mamlakatimizning sug‘urta kompaniyalarida fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik asosiy xavflarini baholash bo‘yicha klassifikator yo‘q. Fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urtaga qabul qilish jarayonida
41
sug‘urta kompaniyalari u yoki bu javobgarlik xavflarini baholashda bir qator muammolarga duch keladilar va bu anderrayting jarayonini jiddiy qiyinlashtiradi. Buning oqibatida sug‘urta kompaniyalarining sotuvchi bo‘linmalari fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlikni sug‘urta qilishdan jiddiy manfaatdor emas23. Yuqorida aytilganlardan tashqari, fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlikni sug‘urta qilishni rivojlantirishga monelik qilayotgan, sug‘urta kompaniyalari yoki fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlikni sug‘urta qilish bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan boshqa bir qator muammolar va kamchiliklar ham mavjud. Avvalambor, bunday muammolar qatoriga sug‘urta bozorining infratuzilmasi lozim darajada rivojlanmaganini, ya’ni fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlikni sug‘urta qilish sohasiga ixtisoslashgan sug‘urta brokerlari, sug‘urta syurveyerlari va adjasterlari etarli emasligini kiritish o‘rinli bo‘ladi. Jahon amaliyoti mazkur institutlar javobgarlikni sug‘urta qilish bozorining faoliyatida va uni rivojlantirishda muhim rol o‘ynashini ko‘rsatadi. Fuqarolik javobgarligini sug‘urta qilish majburi y turlarining joriy etilishi zararlarni tartibga solish tizimini butunlay takomillashtirishni talab qildi. Jahon amaliyoti bunday tizimning mavjudligi va tegishli darajasi fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish bozorining faoliyatida va uni rivojlantirishda muhim rollardan birini o‘ynashini ko‘rsatadi. Sug‘urta e’tirozlarini tartibga solish muddatlarining kattaligi ham jiddiy kamchilik hisoblanadi, chunki mamlakatimizdagi sug‘urta kompaniyalarining aksariyati sug‘urta tovonini to‘lashni tegishli sud qarorining mavjudligi bilan bog‘laydi. Javobgarlikning har qanday turini sug‘urta qilish o‘z-o‘zidan mazkur javobgarlik bilan bog‘liq huquqiy vaziyatni aks ettiradi. Kasbiy javobgarlikni sug‘urta qilishning ayrim turlari (masalan, notariuslar, auditorlarning kasbiy javobgarligini sug‘urta qilish) tajribasi ilgari zararsiz bo‘lgan bozorlar kasb
23
42
egalarini javobgarlikka tortish, demak, sug‘urta kompaniyalari tomonidan sug‘urta tovonlarini to‘lash sonlari ham ko‘payganini namoyish etishini ko‘rsatadi. Fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini katta miqdorlarga sug‘urta qilishning mavjudligi e’tirozlar bildirishni yanada jalb qiluvchan ishga aylantiradi, chunki ushbu e’tirozlar qondirilishiga erishish imkonini beradigan resurs mavjud (g‘arb sug‘urta amaliyotida bu hodisa “katta cho‘ntak effekti” deb ataladi). Shuni qayd etib o‘tish lozimki, fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini ixtiyoriy sug‘urta qilishdan hozirgi vaqtda
byudjetdan moliyalashtiriladigan muassasalar foydalana olmaydilar. O‘zbekiston Sug‘urta bozorining professional ishtirokchilari uyushmasi tomonidan fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik asosiy xavflarini sug‘urta qilish standart qoidalari hali-hanuz ishlab chiqilmagan. Javobgarlikni sug‘urta qilishning majburiy turlarini litsenziyalash shartlariga aniqlik kiritish o‘rinli bo‘ladi. Hozirgi vaqtda javobgarlikni majburiy sug‘urta qilish O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining tegishli xat bilan rasmiylashtirilgan ruxsatnomasi asosida amalga oshiriladi va bu amaldagi qonun hujjatlarining normalarida nazarda tutilmagan. Javobgarlikni sug‘urta qilishning majburiy turlariga alohida litsenziyalar berilsa, bizningcha, maqsadga muvofiq bo‘ladi. Transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilishda hayoti va sog‘lig‘iga zarar etkazilgan jabrlanuvchilarga to‘lanishi lozim bo‘lgan sug‘urta pullarining etarliligi to‘g‘risidagi masalaga alohida to‘xtalib o‘tish lozim. Uchinchi shaxslarning hayoti va sog‘lig‘iga zarar etkazilganda to‘lanadigan sug‘urta pullarining miqdorlari qonun hujjatlari bilan belgilanadi va hozirgi kun voqeligini hisobga olmaydi, chunki jabrlanuvchi vafot etganda uch ming AQSH dollarining 65% etarli summa hisoblanmaydi. Respublika sug‘urta bozorini isloh qilishning hozirgi bosqichi sug‘urta biznesi uchun kadrlar tayyorlash keng ko‘lamli samarali tizimini shakllantirishni talab qiladi. Bunda mavjud va potensial resurslarning barchasini, shu jumladan chet el grantlari va texnik yordamini jalb qilish muhimdir. Respublikamizda
43
sug‘urta ishini hozirgi davr talablariga muvofiq yuritish borasida bilim va tajribaga ega malakali kadrlarning taqchilligi sug‘urta tizimini jadal rivojlantirishga monelik qilayotir. O‘zbekistonda javobgarlikni sug‘urta qilishning rivojlanishini cheklayotgan muammolar qatoriga quyidagilarni ham kiritish mumkin: - aholi umumiy turmush darajasining pastligi; - to‘lovga qobiliyatli talab dinamikasi; - sug‘urta madaniyatining pastligi; - milliy sug‘urta tizimi lozim darajada rivojlanmagani. Fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlikni sug‘urta qilishni qo‘llash muddatlari klassik sug‘urta turlari bilan taqqoslaganda davomli emasligiga qaramay, ular mamlakatimiz sug‘urta bozori va iqtisodiyotining tarkibiy qismiga aylandi. Bosh muammo shundan iboratki, mazkur sug‘urta turi fuqarolik huquqida o‘zining uzil-kesil huquqiy shakl-shamoyilini hali kasb etgani va sug‘urta huquqida mustahkamlangani yo‘q va bu uni rivojlantirish hamda samarali qo‘llashning zaruriy omili hisoblanadi. Shunday qilib, O‘zbekistonda javobgarlikni sug‘urta qilish zamonaviy turlarini joriy etishning asosiy kamchiliklari va muammolari quyidagilardan iborat, deb qayd etish mumkin: - fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilishda anderrayting lozim darajada rivojlanmagani; - potensial mijozlar fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlikni sug‘urta qilish imkoniyatlaridan etarli darajada xabardor emasligi; - fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilish qiymatining nisbatan balandligi; - sug‘urta e’tirozlarini tartibga solish muddatlarining kattaligi; - respublikamizda sug‘urta ishini hozirgi davr talablariga muvofiq yuritish borasida bilim va tajribaga ega malakali kadrlarning taqchilligi
44
O‘zbekistonda fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilishni yanada takomillashtirish zarurligi tufayli javobgarlikni sug‘urta qilish borasidagi ilg‘or xorijiy tajribani o‘rganish, bizningcha, maqsadga muvofiq bo‘ladi. CHet el sug‘urta amaliyotida fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilish sug‘urta faoliyatining alohida turi hisoblanadi. Bunday sug‘urta bilan asosan ixtisoslashgan sug‘urta kompaniyalari shug‘ullanadi. Javobgarlikni sug‘urta qilish ilk bor Fransiyada 1825 yilda maxsus qonun qabul qilinganidan keyin paydo bo‘lgan (ot transportini avariyalardan sug‘urta qilish bilan birgalikda). So‘ng 1871 yil Germaniyada tadbirkorlar muayyan toifalarining ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar uchun fuqarolik javobgarligi to‘g‘risidagi qonun qabul qilindi. Buning ortidan sug‘urta kompaniyalari o‘z javobgarligini sug‘urta qilishni taklif qila boshladilar. 1880 yilda shunga o‘xshash qonun Angliyada ham qabul qilindi. Bungacha fuqarolik javobgarligini sug‘urta qilish 1825 yilgi andozaga ko‘ra amalga oshirilar edi, keyinchalik u mustaqil sug‘urta turiga aylandi. Kasbiy javobgarlikni sug‘urta qilish (professional indemnity insurance) fuqarolik javobgarligini sug‘urta qilishning tur xili sifatida XX asrning birinchi yarmida paydo bo‘ldi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarning aksariyatida asosiy maqsadi ayrim shaxslar yoki muassasalarning iqtisodiy manfaatlarini himoya qilishdan iborat bo‘lgan javobgarlikni sug‘urta qilish huquqiy tizimi mavjud. Bunda javobgarlikni sug‘urta qilish uchinchi shaxslarning sog‘lig‘iga ham, mol-mulkiga ham zarar etkazilishi mumkinligini nazarda tutadi va ularga qonunga ko‘ra yoki sud qaroriga binoan etkazilgan zararni qoplaydigan tegishli to‘lovlar amalga oshiriladi. Javobgarlikni sug‘urta qilishning bir nechta turlari mavjud: - ishlab chiqarishda baxtsiz hodisa yuz berishi natijasida xodimning o‘limi yoki mayib bo‘lishi munosabati bilan ish beruvchining javobgarligini sug‘urta qilish;
- uy egasining javobgarligini sug‘urta qilish; 45
- avtotransport egalarining fuqarolik javobgarligini sug‘urta qilish; - kasbiy javobgarlikni sug‘urta qilish. Kasbiy javobgarlikni sug‘urta qilish arxitektorlar, yuristlar, shifokorlar, farmatsevtlarga va faoliyati shaxslarga moddiy va nomoddiy zarur etkazish xavfi bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa mutaxasslarga nisbatan amalga oshirilishi mumkin. O‘zbekistonda fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilish o‘z xususiyatlariga ega. Mamlakatimizda javobgarlikni sug‘urta qilishning xususiyati asosan shu bilan belgilanadiki, sug‘urta bozorini kapitallashtirish darajasi pastligi tufayli, aynan sug‘urta kompaniyalarining kadrlar salohiyati ularning yashovchanligi va rivojlanishini ta’minlovchi bosh omil hisoblanadi. O‘z- o‘zidan ravshanki, mamlakatimiz sug‘urta biznesi kadrlar elementining bunday ustuvor ahamiyati bundan buyon ham saqlanib qoladi. O‘tgan asrning oxirida va hozirgi asrning boshida O‘zbekiston Respublikasida mavjud sug‘urta qonunchiligi sobiq Ittifoq hududidagi davlatlar orasida eng ilg‘or qonunchiliklardan biri hisoblanar edi. Ammo bugungi kunda u fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilishni qonun yo‘li bilan tartibga solish borasida ancha orqada qolgan. Javobgarlikni sug‘urta qilishning majburiy turlari bo‘yicha tariflar va limitlar ham Evropa, ham yaqin qo‘shnilar bilan taqqoslaganda past belgilangani muammosini asta-sekin va ijodiy hal qilish lozim. Albatta, aholining turmush darajasi yaxshilanishi bilan sug‘urta tariflariga tuzatish kiritilishi jamoatchilikning qarshiligiga duch keladi. To‘lovlarga doir axborotni PR usullari yordamida qo‘llab-quvvatlash, sug‘urtalovchilar xarajatlarining hajmlari haqida
tushuntirishlar berish zarur. Su ma’noda Finlyandiya tajribasi diqqatga sazovor: bu erda transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish bo‘yicha mukofotlar to‘lovlar bilan deyarli teng, lekin sug‘urta kompaniyalarining xarajatlari davlat tomonidan qoplanadi. Fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilishni rivojlantirish istiqbollari mamlakatimizda javobgarlikni sug‘urta qilishning ayrim turlari, xususan, korxonalarning ular ishlab chiqarayotgan mahsulot sifati uchun
46
javobgarligini sug‘urta qilish, shifokorlar, yuristlar va boshqa mutaxassislarning ko‘rsatilayotgan xizmatlar sifati uchun kasbiy javobgarligini sug‘urta qilish borasidagi xalqaro tajriba qay darajada jadal joriy etilishi bilan bog‘liq. AQSHda va G‘arbiy Evropa mamlakatlarida fuqarolik javobgarligi va kasbiy javobgarlik xavflarini sug‘urta qilish bozorining rivojlanish darajasini quyidagi omillar belgilaydi: - normativ-qonunchilik bazasi; - davlat tomonidan tartibga solish; - makroiqtisodiy sharoitlar, sug‘urta bozorining holati. Javobgarlikni sug‘urta qilishning tegishli turlari rivojlanishini ta’minlash uchun respublikamizda sug‘urta qonunchiligini jadal sur’atlarda rivojlantirish zarur. Bundan tashqari, umumiy qonunchilik darajasida “shaxsga ziyon etkazish” va “shaxsga etkazilgan ziyonni qoplash” tushunchalariga aniq ta’rif berilishi lozim.
Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|