İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil

                   MÖVZU 5: Poulyasiya, onun struktur və dinaikası 
 
    Təbiətdə heç bir canlı orqanizm təklikdə deyil,yalnız müəyyən qruplaşmalar  

---

48 
 
(cəmiyyələr) şəklində  mövcuddur,ki ekologiyada bu cür qruplaşmalara populyasi-
ya deyilir.Populyasiya sözü latın mənşəli olub,”populyus”-xalq,əhali deməkdir.De-
məli,populyasiya müəyyən ərazi tutan və eyni növə mənsub əhali mənasını daşıyır. 
Fərdlər qrupları arasında dəqiq sərhədlərin olmaması üzündən populyasiya anlayı-
şına dəqiq tərif vermək olduqca çətindir.Məsələn,N.P.Naumov (1963) coğrafi po-
pulyasiya  anlayışı  ilə  kifayətlənmişdir.Yəni,bircinsli  mövcudluq  şəraitinə  malik 
əraziləri tutan fərdlər qrupunu populyasiya adlandırmışdır. 
    Ümumi şəkildə isə populyasiya anlayışına belə tərif vermək olar:Müəyyən ərazi 
tutan,daxilndə bu və ya digər səviyyədə genetik mübadilə gedən,eyni növə mənsub 
fərdlərin məcmusuna populyasiya deyilir. 
    Populyasiyanın  üzvləri  bir-birinə  mühitin  fiziki  amilləri  və  onlarla  birgə  məs-
kunlaşmış  digər  növlərdən  az  təsir  göstərmirlər.Populyasiyalarda  növlərarası  tə-
sirlərə xas olan bütün əlaqə formaları (qarşılıqlı sərfəli və ya rəqabət) özünü biruzə 
verir.Növdaxili əlaqələrə əsasən ayrı-ayrı cinslərə məxsus fərdlərin artıb-törəmə ilə 
bağlı münasibətləri səciyyəvidir.Cinsi əlaqə vasitəsilə çoxalma zamanı genetik mü-
badilə populyasiyanın nisbətən sabit bir sistem kimi qalmasına səbəb olur.Vegeta-
tiv və ya digər yallarla çoxalma üstünlük təşkil etdikdə genetik əlaqələr zəifləyir və 
populyasiya “meyletmələr” (kənara çıxmalar) sisteminə və ya mühitdən birgə isti-
fadə edən ayrı-ayrı “xətlərə” çevrilir.Bir çox növlərin populyasiyaları öz miqdarını 
nizamlama xassəsinə malikdir. 
    Verilmiş şəraitdə populyasiyanın öz miqdarını (fərdlərin syını) optimal saxlama-
sına populyasiyanın homeostazı deyilir. 
    Populyasiya onun fərdlərinə xas olmayan bir sıra parametrlərlə (xassələrlə) 
səciyyələndirilir: 
1.Miqdar-verilmiş ərazidə fərdlərin ümumi sayı.     
2.Populyasiyanın sıxlığı-populyasiyanın məskunlaşdığı sahə və ya həcm vahidinə 
düşən fərdlərin sayı. 
3.Doğuş-törəmə nəticəsində vahid zamanda yeni əmələ gələn fərdlərin orta sayı. 
4.Ölüm-müəyyən zaman kəsiyində məhv olmuş fərdlərin sayı. 
5.Populyasiyanın artımı-doğumla ölüm arasındakı fərq (bu göstərici mənfi,müsbət 
və ya sıfıra bərabər ola bilər). 
6.Artım sürəti-vahid zamandakı orta sürət. 
    Hər  bir  populyasiya  müəyyən  sturuktura  malikdir:yaş(müxtəlif  yaşlı  fərdlərin 
sayının  nisbəti),seksual(ayrı-ayrı  cinslərdən  olan  fərdlərin  sayının  nisbəti),fəza-
məkan(ailə,sürü,ilxı və s.),morfoloji,fiziooji və s..Bu isə bir tərəfdən növün ümumi             
bioloji xüsusiyyətləri əsasında,digər tərəfdən isə mühitin abiotik amillərinin və 

---

49 
 
başqa  növlərin  populyasiyalarının  təsiri  altında  formalaşır.Məskunlaşma  yerinin 
ekoloji  şəraitindən  asılı  olaraq  eyni  növün  müxtəlif  populyasiyaları  oxşar  və  ya 
fərqli struktura malik ola bilər.Populyasiya sturukturunun əsas göstəricisi say (miq-
dar),orqanizmlərin  məkan  daxilində(fəzada)paylanması  və  müxtəlif  keyfiyyətli 
fərdlərin 
nisbətidir.Hər 
bir 
fərd 
müəyyən 
ölçülərə,cinsiyyətə,morfoloji 
fərqlərə,davranışfərqinə,mühit  amillərinin  dəyişməsinə  uyğunlaşma  və  s.xüsusiy-
yətlərə malikdir.Populyasiyada bu göstəricilərin dəyişməsi onun sturukturunun də-
yişməsinə səbəb olur,yəni populyaiyanın sturukturu sabit deyil.Orqanizmlərin yet-
kinləşməsi  və  inkişafı,yeni  fərdlərin  doğulması,müxtəlif  səbəblərdən  ölümlər,düş-
mənlərin sayının artması və ya azalması və s.populyasiya daxilində müəyyən nis-
bətlərin dəyişməsinə gətirib çıxarır. 
    Eyni  populyasiyanın  üzvlərinin  qarşılıqlı  münasibətləri  sisteminə  populyasiya-
nın ekoloji sturukturu deyilir. 
    Nəzəri  olaraq  istənilən  populya-
siya  heç  bir  xarici  mühit  amili  ilə 
məhdudlaşdırılmamış şəraitdə miq-
daqrını  sonsuzluğa  qədər  artıra  bi-
lər.Bu  cür  artım  eksponensial  qa-
nunla  səciyyələndirilir(Şəkil  5.1). 
Belə  hipotetik  halda  populyasiya-
nın miqdarının artması yalnız növə 
xas  olan  biotik  potensialdan  asılı 
olacaqdır.Biotik potensial anlayışı-
nı  ekolgiyaya  1988-ci  ildə  R.Çep-
men  daxil  etmişdir.Bu  göstərici 
zaman  vahidində  (məsələn,ildə  və 
ya  bütün  həyatı  ərzində)  nəzəri  maksimal  nəslin  alınmasını  səciyyələndirir.Biotik 
potensial    Δt  zaman  kəsiyində  bir  fərdə 
düşən  maksimal 
Δ
  N  artımı  ilə  hesablanan 
əmsalla  (r)  ifadə  olunur.Əgər,populyasiya 
N
0
 başlanğıc saya malikdirsə: 
 
                
 
buradan: