İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil

  N                             0                              S 

---

121 
 
atmosfe-rində sərbəst oksigen əmələ gəldikdən sonra atmosferin yuxarı qatlarında 
ozon  sintez  olunmağa  başlamışdır.Kvantının  kəmiyyəti  ikiatomlu  molekuldakı 
rabitəni  qır-mağa  kifayət  edən  enerji  mənbəyinin  təsirindən  oksigen  ozona 
çevrilmə  qabiliyyə-tinə  malikdir.Bir-birindən  ayrılmış  belə  oksigen  atomları 
olduqca  fəaldır  və  əsas  hissəsi  yenidən  ikiatomlu  molekula,az  bir  hissəsi  isə 
üçatomlu ozon molekuluna çevrilir.Oksigen molekulları kimi ozon molekulları da 
elektriki  neytraldır,yəni  elektrik  yükü  daşımır.Ona  görə  də,Yerin  maqnit  sahəsi 
ozonun  atmosferdə  paylanmasına    təsir  göstərmir.Atmosferin  kosmik  və  Günəş 
şüalarının təsiri altında müxtəlif qazların ionlarının (aeroionların) yarandığı yuxarı 
qatı ionosfer adlanır ki,bu da praktiki olaraq ozon qatı ilə üst-üstə düşür. 
    Böyük yüksəkliklərdə hava ktləsinin yerdəyişmə sürəti 100m/san.-yə çatdığı 
üçün maqnit sahəsində hərəkət edən ionlar qarışa bilər.Doğrudur,bu qarışma 
axında hərəkətdəki qarışma ilə müqaisədə əhəmiyyətsizdir.Yerin maqnit sahə 
xətlərinin qapandığı qütb zonalarında  ionosferin qarışması (pozulması) bizim üçün 
daha əhəmiyyətlidir.Qütb zonalarında atmosferin yuxarı qatlarında ionlaşmış 
oksigen də daxil olmaqla ionların sayı nisbətən azdır.Lakin,qütb zonalarında 
ozonun miqdarının az olmasının əsas səbəbi günəş şüalanmasının intensivliyinin 
aşağı olmasıdır.Özü-özlüyündə ozon qatının ekranlaşdırıcı rolu qütb zonalarında 
bir o qədər də əhəmiyyətli deyil.Çünki,üfüq üzərində Günəşin aşağı vəziyyəti 
səthin intensiv UB-şüalanmasını mümkünsüz edir.Lakin,ozon qatındakı qütb 
”dəliklərinin” sahəsi atmosferdə ozonun ümumi qatılığının dəyişməsinin etibarlı 
göstəricisidir. 
    Ozonun atmosferdə miqdarı bir-sıra təbii səbəblərdən dəyişir.Dövri dəyişmələr 
günəş fəallığı tsiklləri ilə bağlıdır.Vulkanik qazların bir çox komponentləri ozonu 
dağıda bildiyi üçün vulkanik fəallığın artması da ozonun qatılığının azalmasına 
səbəb olur.Stratosferdə hava axınlarının sürətinin həddindən artıq olması ozonda-
ğıdıcı maddələri sürətlə böyük sahələrə səpələyir.Bu zaman təkcə ozondağıdıcılar 
deyil,eyni zamanda ozonun da böyük sahədə paylanması nəticəsində ozonun qatılı-
ğının pozulması da geniş sahələrdə baş verir.Lokal (kiçik) “dəliklər”  (məsələn, 
kosmik raket buraxılmasından yaranan lokal “dəlik”) isə nisbətən qısa zaman 
kəsiyində qapanır.Ancaq,qütb zonalarında hava kütləsi az hərəkətli olduğu üçün, 
burada ozonun yox olması kompensasiya olunmur və qütb “ozon dəlikləri” 
olduqca dayanıqlıdır.Məhz,cənub qütbü üzərində “ozon dəliyinin” sahəsinin 
artması planetin ozon ekranının arzuolunmaz vəziyyətdə olmasına sübut kimi 
xidmət etmişdir.1985-ci ildə bir qrup ingilis alimi tərəfindən qütb ozon “dəlik”-
lərinin vəziyyətinin uzunillik müşahidələrinin nəticəsini dərc etdikdən və onların 
böyümə tendensiyasını nümayiş etdirdikdən sonra bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə 
bu problemin həlli yollarının axtarışı gücləndirildi.Bu müşahidələr nəticəsində 
aydınlaşdırılmışdır ki,hətta tropik rayonlar üzərində belə,”ozon dəlikləri” yaranır 

---

122 
 
ki,bunlar da bəzən bir neçə saat ərzində qapanır.O da,müəyyənləşdirilmişdir 
ki,1980-ci ildən bu yana atmosferdə ozonun miqdarı aşağı düşür və bu düşmə 
sürəti təbii dəyişmə sürətindən dəfələrlə böyükdür(Şəkil.......). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
    Ozonun özü-özünə parçalanması və onun müxtəlif atmosfer qarışıqları ilə qarşı-
lıqlı təsir zamanı dağılması daim baş verir.Nəticədə ozonun sintezi ilə parçalanma-
sı arasında dinamiki tarazlıq yaranır və dövri olaraq onun  qatılığı orta səviyyədən 
0,5...1% meyllənir. 
    Qeyd olunduğu kimi,ozonun miqdarının təbii dəyişməsi Günəş fəallığının dəyiş-
məsi  və  vulkan  püskürmələri  zamanı  vulkanik  qazların  ixrac  olunması  ilə  bağlı-
dır.Lakin,son onilliklər ərzində ozonun miqdarının 5%-ə qədər azalması sənaye və 
nəqliyyat  tərəfindən  atmosferin  çirklənməsi  ilə  bağlıdır.Bu  prosesə  bir  qədər  də 
1981-ci  ildə  baş  verən  El-Çiçon  vulkanının  püskürməsi  də  təsir  göstərmişdir.La-
kin,o vaxtdan da ozonun miqdarının azalması daim davam edir.Bu müddət ərzində 
atmosferdə xlorun miqdarı 6 dəfə artmış və 1985-ci ildə 6min tona çatmışdır ki,bu 
xlorun da hamısı antropogen mənşəli olmuşdur.Ozonun dağılmasına təsir göstərən 
digər mənbə isə azot oksidləridir ki,onun da miqdarı artmaqda davam edir. 
    Xlor ozonun parçalanmasının ən təhlükəli katalizatorudur.O,ozonla fəal surətdə 
birləşməklə  xlorun  monooksidini  yaradır  və  oksigen  ayrılır.Öz  növbəsində,xlor 
monooksidi  özünə  ikinci  oksigen  atomunu  birləşdirir  ki,bu  zaman  xlor  azad  olu-
naraq növbəti ozon molekulu ilə reaksiyaya girir.Bir xlor molekulu atmosferin yu-
xarı qatlarında orta mövcudluq müddətində 100min ozon molekulunu parçalamaq 
qabiliyyətinə  malikdir.Xlorla  müqaisədə  fəallığına  görə  ikinci  ozondağıdıcı  azot 
oksidləridir ki,onlar da bir o qədər də təhlükəli deyil.Belə ki,azot oksidinin bir mo-
lekulu orta hesabla 10 ozon molekulunu dağıda bilər.Lakin,azot oksidlərinin təhlü-
kəliliyi ondan ibarətdir ki,onun miqdari havada xlora nisbətən qat-qat çoxdur.Ozo-
nu  digər  maddələr-karbon  oksidləri,hidrogen,kükürd  oksidləri-də  dağıda  bilər.La-