İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil

                             Təbiət və insan cəmiyyəti 
     
 Xalq  təsərrüfatının  bütün  sahələrinin  intensiv  inkişafı  dövründə  ətraf  mühitin 
mühafizəsi mühüm əhəmiyyət kəsb edirb.Maddi nemətlər istehsalı prosesində təbii 
mühitin  müxtəlif  zərərli  və  zəhərli  maddələrlə  çirklənməsi  baş  verir.Bu  isə  öz 
növbəsində 
insanların 
sağlamlığının 
qorunması 
tədbirlərinin 
həyata 
keçirilməsini,tələb olunan sanitar-gigiyena şəraitinin yaradılmasını və ətraf mühitin 
qorunmasını tələb edir.  
    Elm  və  texnikanın  inkişafı  ilə  XX  əsrdə  cəmiyyətin  təlabatı  ilə 
təbiətin  imkanları  arasında  təzadlar  daha  güclü  xarakter  almışdır.
Elm  və 
texnikanın sürətli inkişafı,sənaye istehsalatının güclənməsi,avtomobil nəqliyyatının 
sayının  artması,əhlinin  şəhərlərdə  cəmləşməsi  və  kənd  təsərrüfatının 
kimyalaşdırılması təbii sərvətlərin istismarını artırmaqla təbii mühitə mənfi təsirlər 
1982  Mikroelektronika və cəmiyyət 
Fridrixs,A.Şaff 
1984  Üçüncü dünya özünü təmin etmək iqtidarındadır 
R,Lenuar 
1985  Ayaqyalinlarin inqilabı 
B.Şnayder və b. 
1986  Okeanların gələcəyi 
E.Mann-Borgeze 
1987  Artımın hüdudlarından kənarda 
E.Pestel 
1989  Düşkünlüyün həddi 
O.Carini,V.Siel 
1989  Aclığa qalib gələn Afrika 
A.Lemma,P.Malaska 
1990  Birinci qlobal inqilab 
A.Kinq,B.Şnayder 
1991  Birinci qlobal inqilab 
A.Kinq,B.Şnayder 
1994  İdarəetmə qabiliyyəti 
E.Dror 
1995  Qovğa və bədnamlıq:yoxsulluq və inkişafdan 
qalma 
B.Şnayder 
1995  Təbiəti nəzərəalmaq:həyata imkan yaradan milli 
gəlir 
V.Van Diren 
1997  Dördüncü amil:Sərvətləri ikiqat 
artırmaq,resurslsra  ikiqat qənaət 
E.Vayzeker,E.Lovins, 
L.Lovins 
1997  Sosial birliyin həddi:ziddiyyətlər və plyuralist 
cəmiyyətdə anlaşma 
P.Berger 
1998  Biz necə işləməliyik 
O.Carini,P.Lidtke 
1998  Qlobal resurs kimi dənizlərin idarə edilməsi 
E.Mann-Borgeze 
1999  Şəbəkədə:hipotetik cəmiyyət 
J.-L.Sebrian 
2000  Bəşəriyyət qalib gəlir 
R.Mon 
2001  İnformasiya cəmiyyəti və demoqrafik inqilab 
S.Kapitsa 
2002  Düşünməyə məcburetmə məharəti 
F.Fester 
2003  Təhsil və işləməyin ikiqat spiralı 
O.Carini,M.Malitsa 
2004  Artımın həddi-30 il sonra 
D.Medouz 
2005  Özəlləşdirmənin həddi 
E.Vaytszeker 

---

11 
 
göstərir.
Nəticədə  elmi-texniki  tərəqqi  dövründə  insanın  təbiətə  təsiri  qlobal 
miqyas  alır.İnsan  fəaliyyətinin  ətraf  mühitə  mənfi  təsirlərini  təsəvvürümüzdə 
canlandırmaq üçün bəzi misallara müraciət edək.Məsələn,sututarların çirkab suları 
ilə  çirklənməsi  suyun  sənayenin  müxtəlif  sahələrində  istifadəsinin  artması  ilə  sıx 
bağlıdır.Texnoloji proseslərdə istifadə olunmuş su müxtəlif zərərli maddələrlə(neft 
məhsulları,turşular,fenollar,sintetik yuyucu maddələr,yağlar,üzvi birləşmələr və s.) 
çirklənərək, sonradan sututarlara daxil olur.Orta gücə (növbədə 50t süd) malik süd 
emalı zavodunun çirkləndirdiyi suyun miqdarı əhalisi 15min nəfər olan qəsəbənin 
çirkləndirdiyi suya ekvivalentdir. 
    Atmosferin 
müxtəlif 
zərərli 
maddələrlə 
çirklənməsi 
böyük 
miqyas 
almışdır.Atmosfer  çirklənməsinin  əsas  növü  qazşəkilli  və  tozvari  yanma 
məhsullarıdır.Müxtəlif  növ  yanacaqların  yanması  nəticəsində  atmosferə  bir  ildə 
150mln.t    kükürd  anhidridi,200mln.t    karbon  oksidləri,50mln.t      karbohidratlar, 
53mln.t    azot  oksidləri  və  s.  daxil  olur.Ümumiyyətlə,Yer  atmosferinə  bir  ildə 
2,5mlrd.t-a yaxın müxtəlif maddələr buraxılır.  
    Ətraf  mühitə  əhəmiyyətli  dərəcədə  təsir  göstərən  amillərdən  biri  də 
urbanizasiyadır(əhalinin  şəhərlərdə  cəmlənməsi).Hazırda  ölkəmizin  əhalisinin 
40%-ə  qədəri  şəhərlərdə  yaşayır  və  bu  göstərici  daim  artmaqdadır.Elmi-texniki 
tərəqqi  və  urbanizasiya  prosesi  insanların  ədəni-məişət  səviyyəsini,rahatlığını  və 
rifahını  yüksəldir.Lakin,urbanizasiya  prosesinin  neqativ  cəhətləri  də  ortaya 
çıxır.Sənaye müəssisələri və nəqliyyatın sıxlığının artması şəhərlərdə ətraf mühitin 
və  insan  sağlamlığının  qorunmasını  çətinləşdirir.Bütövlükdə,dünya  şəhərləri  ildə 
3mlrd.t    bərk  sənaye  və  məişət  tullantılarını,500km
3
-dan  çox  çirkab  suyunu  və 
1mlrd.t-a qədər müxtəlif aerozolları ətraf mühitə buraxır.                   
    Beləliklə,təbii mühitin çirklənməsi insanların sağlamlığına mənfi təsir göstərir 
və iqtisadi itkilərə səbəb olur. 
    Göstərilən misallar cəmiyyətin təbiətə təsirinin kəskin xarakter almasını bir daha 
sübut.Yəni,ətraf  mühitə  antropogen  təsirlər  biosferdə  baş  verən  proseslərdə  bütün 
canlılar üçün arzuolunmaz qlobal dəyişikliklərə gətirib çıxarır. 
    Cəmiyyətlə təbiət arasındakı qarşılıqlı təsirlərin əsasən üç formasını qeyd etmək 
olar:ekoloji,iqtisadi və ideoloji. 
    Ekoloji  qarşılıqlı  təsir  forması  insanın  təbii  mühitə  olan  təlabatı  ilə  müəyyən 
olunur.Yəni,mühit  insanın  bioloji  həyat  rejimini(hidroloji  rejim,planetin  bioloji 
məhsuldarlığı,maddələr və enerji mübadiləsi və s.) təmin etməlidir. 
    İqtisadi qarşılıqlı təsir forması ictimai inkişafın təmin olunması üçün cəmiyyətin 
təbii sərvətlərə olan təlabatı kimi  inkişafın sosial qanunları ilə müyyən olunur. 
    Qarşılıqlı münasibətlərin ideoloji forması xalq təsərrüfatının inkişafı prosesində 
təbətdən  kompleks  istifadə    olunması  zamanı  ətraf  mühitin  keyfiyyətinin  planlı 
şəkildə idarə olunmasında təzahür edir. 

---

12 
 
 
 
                     Ekologiyanın predmeti və vəzifələri 
    
Heç  bir  elmi-texniki  və  ictimai  tərəqqi  insanın  həyat  fəliyyətini  təbiət 
qanunlarının  əksinə  təmin  edə  bilməz.Hətta,kosmsu  fəth  etməsinə,  aylarla  suyun 
altında  yaşamağa  qadir  olmasina  baxmayaraq  insan  müəyyən  mühit 
amillərindən(temperatur,rütubət,havanın  qaz  tərkibi,suyun  keyfiyyəti,qidanın 
tərkibi və s.)asılı olan bioloji varlıq(növ) kimi qalmaqda davam edir.İstənilən canlı 
orqanizmin  mühitin  keyfiyyətinə  olan  təlabatı  min  illərlə  davam  edən  təkamül 
nəticəsində  formalaşmışdır.Aydındır  ki,bu  keyfiyyətin  orqanizmin  təlabatından 
kənara  çıxması  maddələr  mübadiləsinin  pozulmasına  səbəb  ola  bilər  ki,bu  da 
nomal həyat tərzi ilə bir araya sığmaya bilər.Mühitin keyfiyyətinin yüksək olması 
nə deməkdir? 
1.Ekoloji sistemin dayanıqlı mövcudluq imkanının olması. 
2.Verilmiş yerdə tarixən və ya müvəqqəti məskunlaşmış populyasiya(ilk növbədə 
insan)üçün arzuolunmaz mənfi nəticələrin olmaması. 
    Müasir  anlayışda  “ekologiya”orqanizmlər  və  ya  orqanizmlər  qrupu  ilə  onları 
əhatə  edən  mühit  arasında  münasibətlərdən  bəhs  edən  elmdir.Başqa    sözlə, 
”ekologiya  canlı  orqanizmlərin  mövcudluq  şərtlərini  və  orqanizmlərlə  onların 
məskunlaşdığı mühitin qarşılıqlı təsirlərini öyrənən elmdir”. 
    Orqanizmlərlə  mühit  arasındakı  əlaqələrin  məcmusu  və  ya  sturukturu 
ekologiyanın predmetini təşkil edir. 
    Təbiətin necə qurulmasını,hansı qanunlar əsasında mövcudluğunu,insan təsirinə 
hansı reaksiyanı verməsini,ekoloji sistemləri məhv etməyən yüklənmənin həddini 
və  s.bilmədən  təbiəti  qorumaq  və  ondan  insanın  maraqları  naminə  istifadə  etmək 
mümkün  deyil.Bütün  bunlar  isə  ekologiyanın  obyektini  təşkil  edir.Ekologiyada 
əsas  tədqiqat obyekti  ekosistemlərdir(canlı orqanizmlərlə  məskunlaşma  mühitinin 
yaratdigı vahid təbiət kompleksləri). 
    Ekologiya  insan  fəaliyyəti  nəticəsində  baş  verən  dəyişikliklər  də  nəzərə 
alınmaqla  canlı  orqanizmlərin  məskunlaşdıqları  mühitdə  həyat  fəaliyyətinin 
qanunauyğunluqlarını  tədqiq  edir.Bütün  bunlardan  başqa,ayrı-ayrı  orqanizm 
növlərinin(orqanizm  səviyyəsi),onların  populyasiyalarının,yəni  eyni  növdən  olan 
fərdlər  toplusunun(populyasiya-növ  səviyyəsi)  və  bütövlükdə  biosferin(biosfer 
səviyyəsi) öyrənilməsi də ekologiyanın tədiqat sferasına daxildir. 
    Bioloji  elm  kimi  ekologiyanın  əsas,ənənəvi  hissəsi  bioloji  varlıq  kimi  insan  da 
daxil  olmaqla  bütün  canlı  orqanizmlərin  mühitlə  qarşılıqlı  əlaqələrini  öyrənən 
ümumi ekologiyadır. 
    Həyatın təşkil səviyyəsinə görə ümumi ekologiyanın tərkibində aşağıdakı  
bölmələri ayırmaq olar: 

---

13 
 
-ayrılıqda  götürülmüş  orqanizmin(növün,fərdin)ətraf  mühitlə  fərdi  əlaqələrini 
tədqiq edən autekologiyaya; 
-əsas  vəzifəsi  ayrı-ayrı  növlərin  populyasiyalarının  struktur  və  dinamikasını 
öyrənməkdən ibarət olan populyasiya ekologiyası(demoekologiya); 
 -populyasiyaların,birliklərin  və  ekosistemlərin  ətraf  mühitlə  qarşılıqlı  əlaqələrini 
tədqiq edən sinekologiyay(biosenologiya). 
    Əgər,ayrılıqa  bir  orqanizm,onun  mühitlə  fərdi  əlaqəsi  ,davranışı  tədqiq 
olunursa,deməli  o  sistemin  digər  komponentlərindın  təcrid  olunur  və  sistemdən 
kənarda(aut-kənar)baxılır  ki,  bununla  da  autekologiya  məşğul    olur.  Yəni,    
autekologiya fərdin mühitlə qarşılıqlı əlaqələrini öyrənir. 
    Göründüyü kimi,bu cür tədqiqatlar kifayət deyildir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
    Əgər,ayrılıqa  bir  orqanizm,onun  mühitlə  fərdi  əlaqəsi  ,davranışı  tədqiq 
olunursa,deməli  o  sistemin  digər  komponentlərindın  təcrid  olunur  və  sistemdən 
kənarda(aut-kənar)baxılır  ki,  bununla  da  autekologiya  məşğul    olur.  Yəni,    
autekologiya fərdin mühitlə qarşılıqlı əlaqələrini öyrənir. 
    Göründüyü kimi,bu cür tədqiqatlar kifayət deyildir. 
    Hər-hansı  bioloji  növün  bu  və  ya  digər  sistemin  komponentləri  ilə  qarşılıqlı 
əlaqələrini  kompleks  şəkildə  tədqiq  etmədən  onun  bioloji  xüsusiyyətlərini  başa 
düşmək,dəyişən  mühitdə  onun  davranışını  və  miqdarını        proqnozlaşdırmaq,                          
bunlardan  insanların  maraqları  üçün  istifadə  etmək  mümkün  deyil.Məsələn,                       
meşələrin salınması və ya bərpa olunmasında əvvəlcədən əkiləcək ağac növlərinin 
yeni  meşədə  meydana  gələcək  digər  bitki  və  heyvan  növləri  ilə  qarşılıqlı 
münasibətlərini  bilmədən  heç  nəyə  nail  olmaq  olmaz.Ona  görə  də,bu  bitki  və 
heyvanların  xüsusiyyətlərini  bilmək  vacibdir.Müəyyən  birlik  təşkil  edən 
orqanizmlər qrupunun belə kompleks tədqiqi sinekologiyanın obyektini təşkil edir.  
    Zaman  amili  nöqteyi-nəzərindən    tarixi  və  təkamüli  ekologiyaları  da 
fərqləndirmək olar. 
    Bundan  başqa,ekologiya  konkret  tədqiqat  obyektinə  və  tədqiqat  mühitinə  görə 
də 
təsnifata 
bölünür.Məsələn,insan 
ekologiyası,heyvan 
ekologiyası,bitki 
ekologiyası    və  mikroorqanizmlər  ekologiyası.Öz    növbəsində  bu  qrupların  hər