Alisher Navoiy Nizomiddin Mir Alisher Taxallus

---

Alisher Navoiy 

Nizomiddin Mir Alisher 

 

Taxallus: 

Navoiy, Foniy 

Tavallud sanasi: 

9 fevral

, 

1441

 

Vafot sanasi: 

3 yanvar

, 

1501

 

Kasb: 

Vazir

 

Yo`nalish: 

Nazm

 

Janr: 

G’azal

 

Magnum opus: 

«Hamsa»

 (1989) 

 

Alisher Navoiy (

1441

, 

9 fevral

-

1501

, 

3 yanvar

) ulug‘ o‘zbek shoiri, mutafakkiri va davlat arbobi 

bo‘lgan. G‘arbda 

chig‘atoy

 adabiyotining buyuk vakili deb qaraladi, sharqda 

«nizomi millati va 

d-din»

 (din va millatning nizomi) unvoni bilan ulug‘lanadi. 

 

 

Hayot yo‘li 

Asl ismi Nizomiddin Mir Alisher. U Hirotda tug‘ilib, shu yerda umrining asosiy qismini 

o‘tkazgan. Navoiyning otasi G‘iyosiddin Bahodir temuriylar xonadoniga yaqin bo‘lgan. She’r 

zavqi va iste’dodi erta uyg‘ongan. Bolalikdayoq Farididdin Attorning 

«Mantiqut-tayr»

 asarini 

yod olgan, Sharafiddin Ali Yazdiy nazariga tushgan, Mavlono Lutfiy yosh shoir iste’dodiga 

yuqori baho bergan, Kamol Turbatiy e’tirofini qozongan. 

Sayyid Hasan Ardasher, Pahlavon Muhammad kabi ustozlardan ta’lim olgan, Abdurahmon 

Jomiy bilan ijodiy hamkorlikda bo’lgan. Navoiy 1469 yilgacha temuriylar orasidagi ichki nizolar 

sababli Hirotdan yiroqroqda yashagan. 

Husayn Boyqaro Xuroson taxtiga o’tirgach (1469), Navoiy hayoti va ijodida yangi bosqich 

boshlanadi, muhrdorlik (1469) mansabiga, vazirlik (1472) va Astrobod hokimligi (1487)ga 

tayinlanadi. 1480—1500 yillar mobaynida o’z mablag’lari hisobidan bir necha madrasa, 40 rabot 

(safardagi yo’lovchilar to’xtab o’tish joyi), 17 masjid, 10 xonaqoh, 9 hammom, 9 ko’prik, 20 ta 

hovuz qurdiradi. Husayn Boyqaro Alisher Navoiyga 

«muqarrabi hazrati sultoniy»

 (

«sulton 

---

hazratlarining eng yaqin kishisi»

) degan unvonni beradi. Unga ko’ra Navoiy davlatning barcha 

ishlariga aralasha olardi. 

Alisher Navoiy tarjimai holi o’z davrida Xondamir, Vosifiy, Husayn Boyqaro, Bobur kabi 

tarixchi va davlat arboblarining asarlarida aks etgan. 

O’zbek olimlari O. Sharafiddinov, V.Mahmud, Oybek, Ya. G’ulomov, I.Sulton. A.Zohidov, 

V.Abdullaev, A.Qayumov, S.G’anieva v.b. Navoiyning hayot yo’li haqida asarlar yaratishgan. 

Lirik merosi 

Navoiy ijodi ixlosmandlari uning she’rlarini yig’ib, 

«Ilk devon»

 (1464-65) tuzgan edilar, so’ngra 

«Badoyiul-bidoya»

 (

«Go`zallikning boshlanishi»

), 

«Navodirun-nihoya»

 (

«Nodirliklar nihoyasi»

) 

nomli devonlar (1470-yillar) tartib berilgan. Lirik merosi umumiy hajmi 50000 misradan ortiq 

«Xazoyinul-maoniy»

 nomli to’rt devon (1491—1498)ga jamlangan. Navoiy she’riyatining 

mavzular doirasi keng, janrlar ko’lami (16) xilma-xil. G’azallari 

«oshiqona, orifona, rindona»

 

(Shayxzoda) sifatlar bilan o’rganiladi. G’azallarida insoniy muhabbat, ilohiy ishq bilan uyg’un 

holda ulug’lanib, 

«majoz - haqiqat ko`prigi»

 aqidasiga amal qilingan. Alisher Navoiy 

she’riyatidagi zohiriy ma’no yangiliklari bilan birga botiniy sifatlarni ham o’rgangandagina 

ularni idrok etishga erishish mumkin. 

«Nazmul-javohir»

 (1485) Hazrat Alining 

«Nasrul-laoliy»

 asarining turkiy nazmga solingani 

bo’lib, 266 ruboiydan iborat bu asarda axloqiy-ta’limiy qarashlar o’z aksini topgan. 

O’R FA ShIda

 (3-fond) Navoiyga mansub 24 asarning 254 qo’lyozmasi saqlanadi, undan 

ko’pchiligi devonlarning nusxalari. Navoiy devonlari prof. H.Sulaymon tomonidan yig’ilib, 

tasnif etilgan. 

«Ilk devon»

 Sankt-Peterburgdagi Saltikov-Shedrin kutubxonasida (inv.564) 

saqlanadi. 

«Navodirun-nihoya»

 

O’R FA ShI

 (inv.1995) dagi nusxalari nihoyatda nodir bo’lib, 

ular Navoiy davrida Hirotda Sulton Ali Mashhadiy (1487), Abdujamil kotib (1487-88) 

tomonidan ko’chirilgan. 

Xamsa 

Alisher Navoiy ijodining yuksak cho’qqisi 

«Xamsa»

 asari (1483-85)dir, shoir birinchilardan 

bo’lib, turkiy tilda to’liq 

«Xamsa»

 yaratdi va turkiy tilda shunday ko’lamdor asar yozish 

mumkinligini isbotlab berdi. 

«Xamsa»

 tarkibiga 

«Hayratul-abror»

, 

«Farhod va Shirin»

, 

«Layli va Majnun»

, 

«Sab’ai sayyor»

, 

«Saddi Iskandariy»

 kabi dostonlar kiradi. 

«Hayratul-abror»da

 hamd, munojot, na’t, hayrat boblaridan keyin shoirning Yaratganga, 

borliqqa, tabiatga, insonga bo’lgan falsafiy, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ilmiy, ma’rifiy, axloqiy 

va estetik munosabati aks ettirilgan. Podshoh bilan ulusning insonlik nuqtai nazaridan ayirmasiz, 

farqsizligini, podshohning hunar, axloq, adl, insof, mantiq, taqvo yo’lida ulusdan o’ta olmaganini 

anglatish bilan o’zining adolatli shoh haqidagi qarashlarini anglatadi. 

«Farhod va Shirin»da

 qahramonlar sevgi sarguzashtlari orqali insonning tarix va kelajak oldidagi 

vazifasini belgilaydi, insonlik faqat muhabbatda emas, balki o’sha sharafli nomning himoyasi 

orqali ekanini uqdiradi. Sharq tarixidagi Xusrav va Shirin voqeasini badiiy jihatdan qayta ishlab, 

Farhod orqali o’zining komil inson haqidagi qarashlarini ifoda qilgan. Navoiy dostoni orqali 

Firdavsiy, Nizomiy, Dehlaviy an’analari yangilangan bo’lsa, undan keyin bu syujet turk mumtoz 

---

adabiyotining o’zak muammolarini hal etishda asosiy o’rin tutdi va bu yo’nalishda Ahmad 

rizvon, Jaliliy, Harimiy, Bafqiy, Urfi Sheroziy, Lamiiy, Nizoriy v.b. dostonlari yaratildi. 

«Layli va Majnun»

 dostonida arab ertaklari orqali ma’lum syujet o’zining tugal shaklini topdi, 

unda ishq falsafasi betakror uslubda ifoda qilindi. Keyinroq yaratilajak Fuzuliy, Andalib, 

Sayqaliy dostonlari uchun ma’naviy zamin bo’ldi. 

«Xamsa»

 tarkibidagi 

«Sab’ai sayyor»

 va 

«Saddi Iskandariy»da

 shohlik bilan bog’liq masalalarni birinchi o’ringa olib chiqdi. Bu dostonlar 

xamsanavislik an’anasida o’zining ijtimoiy-siyosiy xarakteri va originalligi bilan ajralib turadi. 

«Xamsa»ga

 ustoz Abdurahmon Jomiy (1414—1492) yuqori baho berdi. 

O’R FA ShI

 qo’lyozmalar fondida 15-20 asrlarda ko’chirilgan 166 qo’lyozma saqlanadi. Ulardan 

84 tasida beshlikning hamma dostonlari berilgan. 

«Xamsa»

 haqida xorijiy olimlar A.Vamberi, J.Malokolin, F.Richard, L.Vari, Y.Ekman, 

E.Partele; rus tadqiqotchilari I.Krachkovskiy, V.Bartold, E.Bertels, Konrad, B.Jirmunskiy, 

A.Yakubovskiy, A.Semyonov; turk olimlari F.Ko’prulu, A.S.Levend, K. Eraslon; ozar olimlari 

H. Arasli, G. Aliev; o’zbek olimlari Fitrat, I.Sulton, V.Zohidov, A.Qayumov, T.Jalolov, 

S.Nazrullaeva, A.Abdug’afurov, M.Hakimov, S.Hasanov v.b. ishlari ma’lum. 

O’zMUda

 

«Xamsa»ni

 tadqiq etish borasida B.Qosimov, B.Akrom, H.Boltaboev, A.Erkinov, 

D.Farmonova tadqiqot ishlari olib bormoqdalar. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Navoiy Devonidan sahifa