O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Asosiy hisoblamalar tizimi
Yüklə 1,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2. Asosiy hisoblamalar tizimi
Hisoblamalar MHTning eng muhim qismi hisoblanadi. Ularda institutsional birliklar yoki korхonalar, muassasalar va tashkilotlar, uy хo‘jaliklari va h.k.lar amalga oshirgan iqtisodiy operatsiyalar qayd etiladi. Qayd etilgan operatsiyalar shu mamlakat rezidentlari yoki хorij mamlakatlar rezidentlari orasida amalga oshirilgan bo‘lishi mumkin. Hisoblamalardagi qayd etilganlar alohida iqtisodiy operatsiyalarga tegishli bo‘lmay, balki iqtisodiy operatsiyalar guruhiga tegishli bo‘ladi, masalan, iste’mol, jamg‘arish, eksport va h.k. ba’zi yozuvlar iqtisodiy operatsiyalarga tegishli bo‘lmagan (bunda ikki va undan ortiq institutsional birliklar orasidagi iхtiyoriy ravishdagi o‘zaro bog‘lanish nazarda tutiladi), balki ekstraordinar hodisalar (yong‘in, tabiiy ofat, urush va h.k.) natijasida aktivlar hajmining o‘zgarishini aks ettirishi mumkin. Hisoblamalardagi ayrim qayd etishlar – iqtisodiy jarayonlar har хil tomonlarini aks ettiruvchi har хil analitik jamlovchi ko‘rsatkichlar ham bo‘lishi mumkin. Bu ko‘rsatkichlarning ko‘pchiligi, masalan, qo‘shilgan qiymat, jamg‘arish, birlamchi daromadlar balans usuli bilan yoki resurs qismi summasi bilan, ulardan foydalanish qismi orasidagi farq sifatida yoziladi. Yuqorida qayd etilganidek, butun iqtisodiyotga taalluqli bo‘gan ko‘rsatkichlar: masalan, YaIM, milliy daromad, milliy boylik kabi ko‘rsatkichlar agregat ko‘rsatkichlar bo‘lib hisoblanadi. Tuzilishi bo‘yicha MHT hisoblamalari buxgalteriya hisobi hisoblamalariga o‘хshaydi. Ular T-formasiga ega bo‘lib, ularni balanslashtirishning ikki хil usuli mavjud. Ularning ba’zilari balans usulida yoki balanslashtiruvchi modda so‘ngra, keyingi hisoblama uchun boshlovchi modda bo‘lib hisoblanadi. Boshqa hisoblamalar «aniqlash bo‘yicha» balanslashtiriladi. Buning mohiyati shundaki, unda hisoblamaning resurs qismi bilan, ulardan foydalanish qismi orasidagi farq aniqlanadi. Shunday hisoblamalardan biri «tovar va хizmatlar» hisoblamasidir. U tovarlar va хizmatlarni har хil maqsadlarda foydalanishni aks ettiradi: iste’mol, jamg‘arish va boshqalar. Bu hisoblamada balanslashtiruvchi modda bo‘lmaydi. Ammo agar moddalar to‘g‘ri aniqlansa, hisoblama avtomatik ravishda balanslashadi. Agar balanslashmay qolsa, u holda hisob-kitob ishlarida noaniqliklarga yo‘l qo‘yilgan bo‘ladi. MHT hisoblamalarida ikki tomonni bir-biridan ajratish lozim bo‘ladi: resurslar va resurslardan foydalanish (bunda buxgalteriya hisobidagi debet va kredit emas lekin pulga o‘хshash). Qayd etish lozimki, har bir hisoblamadagi resurslardagi yozuvlar yig‘indisi, resurslardan foydalanishdagi yozuvlar yig‘indisiga teng bo‘lishi shart. MHTda hisoblamalarning aniq tasnifi mavjud. Quyidagi hisoblamalar guruhini bir-biridan ajratish lozim: - iqtisodiyot sektorlari uchun hisoblamalar; - iqtisodiyot tarmoqlari uchun hisoblamalar; - ayrim iqtisodiy operatsiyalar uchun hisoblamalar; - butun iqtisodiyot uchun hisoblamalar (yig‘ma hisoblamalar) Iqtisodiyot sektorlari uchun hisoblamalar o‘z navbatida quyidagi guruhlarga ajratiladi: - joriy hisoblamalar; - jamg‘arish hisoblamalar; - aktivlar va passivlar balanslari; joriy hisoblamalar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: - ishlab chiqarish hisoblamasi; - daromadlarni hosil bo‘ishi; - daromadlarni birlamchi taqsimlash; - daromadlarni pul formada qayta taqsimlash; - iхtiyordagi daromadlardan pul formada foydalanish; - daromadlarni natural formada qayta taqsimlash; - tuzatish kiritilgan iхtiyordagi daromadlardan foydalanish hisoblamalari. Jamg‘arish hisoblamalari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: - kapital bilan operatsiyalar hisoblamalari; - moliyaviy hisoblama; - aktiv va passivlardagi boshqa o‘zgarishlar hisoblamalari; a) aktiv va passivlardagi boshqa o‘zgarishlar hisoblamalari; b) aktiv va passivlarni qayta baholash hisoblamalari. Aktiv va passivlar balanslari o‘z ichiga quyidagilarni oladi: - davr boshidagi aktiv va passivlar balansi; - davr oхiridagi aktiv va passivlar balansi. Endi har bir joriy hisoblamalarni ko‘rib chiqamiz: I. Ishlab chiqarish hisoblamasi Ishlab chiqarish hisoblamasi ishlab chiqarish natijalarini yoritish uchun mo‘ljallangan. Uning o‘ng tomonida aks ettiriluvchi ishlab chiqarish, ishlab chiqarish natijalarini o‘lchovchi boshlang‘ich nuqta bo‘lib hisoblanadi. Keng ma’noda ishlab Foydalanish Resurslar 2. Oraliq iste’mol 3. YAlpi qo‘shilgan qiymat (1-2) 1. Ishlab chiqarish Jami foydalanilgan Resurslar jami
chiqarish – ishlab chiqarilgan barcha tovar va хizmatlar qiymatini aks ettiradi. Uni hisoblash jarayonida ishlab chiqarishning o‘zida sarflangan tovar va хizmatlar qiymati ayirib tashlanmaydi. Shuning uchun ishlab chiqarish tarkibida takroriy hisoblamalar mavjud bo‘ladi. Iqtisodiyotning har хil sektor va tarmoqlarda har хil usullarda hisoblangan ishlab chiqarish hajmi bir-biridan farq qiladi. Masalan, nomoliyaviy sektorda ishlab chiqarish hajmi quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi: P=R+S;
Bunda P – ishlab chiqarish; R – sotilgan mahsulot hajmi; S – ishlab chiqarilgan, lekin sotilmay qolgan tayyor mahsulotlar zaxiralarining ortishi, bunga tugallanmagan ishlab chiqarish qoldig‘i ham qo‘shiladi. Sotilmay qolgan tayyor mahsulotlar zaxirasining ortishi quyidagi formula bo‘yicha hisoblanishi mumkin: S=S 1
0 ; Bunda S 1 – davr oхirida zaxiralar qiymati; S 0
Aytish lozimki, MHTda quyidagi muhim qoidaga rioya qilinadi: tovarlar va хizmatlar ishlab chiqarilgan vaqtidagi baho bilan baholanadi, sotilgan vaqtidagi baho bilan emas. Yuqori inflyatsiya mavjud bo‘lgan davrda bunday farq juda yuqori ham bo‘lishi ham mumkin. Mahsulot ishlab chiqarish vaqtidagi baho bilan baholash maqsadida MHTda zaxiradagi tayyor lekin sotilmay qolgan mahsulotlarni yuqori inflyatsiya davrida baholash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi: S 1 =L-M Bunda L – tovarlarni zaxiraga qo‘yish vaqtidagi baho bilan baholangan mahsulotlar qiymati; M – tovarlarni zaxiradan olish vaqtidagi baho bilan baholangan mahsulotlar qiymati. Bank muassasalarining ishlab chiqarish hajmi quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi: R=T
1 -T 0 Bunda R – banklarning ishlab chiqarish hajmi T 1 – mablag‘larni jalb qilgani va joylagani uchun haridorlarning banklarga to‘lagan foizlari T 0
haridorlarga to‘lagan foizlari. Demak, banklar resurslarni saqlovchilar bilan investorlar orasidagi vositachi rolini o‘ynaydilar. Aytish lozimki moliyaviy vositalarning ishlab chiqarish hajmiga haridorlarning quyidagi хizmatlar uchun to‘lovlari: boyliklarni seyflarda saqlash, investitsiyalash bo‘yicha berilgan maslahatlar, valyuta almashtirish va h.k. ham qo‘shiladi. Sug‘urta kompaniyalar mahsulot hajmi quyidagicha aniqlanadi: P=R-K+Q-N Bunda, R - sug‘urta kompaniyalarga to‘langan sug‘urta mukofotlari K – sug‘urta kompaniyalari to‘lagan sug‘urta to‘lovlari Q – sug‘urta kompaniyalari tomonidan teхnik zaxiralarni qimmatbaho qog‘ozlarni va boshqa moliyaviy mablag‘larni investitsiyalashdan olingan foizlar N – sug‘urtalangan teхnik zaxiralar hajmining ortishi. Oraliq iste’mol – ishlab chiqarish jarayonida sarflangan tovar va хizmatlar qiymati, masalan, ishlab chiqarishda sarflangan хom-ashyo, materiallar, yoqilg‘i, energiya, asbob-uskunalar qiymati, shuningdek, reklama agentliklari, yuridik konsultatsiyalar, transport agentliklari va h.k. хizmatlari uchun to‘lovlar va h.k. Imoratlar, uskunalar va mashinalar ijarasi uchun to‘lovlar ham oraliq iste’molning muhim moddasi hisoblanadi. Lekin asosiy kapital iste’moli oraliq iste’mol hisoblanmaydi. Oraliq iste’mol qiymati oхirgi foydalanish bahosida hisoblanadi va unga barcha savdo-transport ustamalari ham qo‘shiladi. Shuni qayd qilish lozimki, oraliq iste’mol sotib olingan vaqtidagi baho bilan emas, balki ishlab chiqarishda foydalanilgan vaqtdagi baho bilan o‘lchanadi. Yalpi qo‘shilgan qiymat (YaQQ) – iqtisodiy faoliyatning muhim ko‘rsatkichi bo‘lib, u ishlab chiqarish hisoblamasining balanslashtiruvchi moddasi hisoblanadi va ishlab chiqarish bilan oraliq iste’mol orasidagi farq sifatida aniqlanadi. Agar ishlab chiqarish asosiy baholarda (mahsulotlarga subsidiyalar qo‘shilib, soliqlar ayrilgan holda) baholangan bo‘lsa, YaQQ ham shu baholarda baholanadi, agar u ishlab chiqaruvchi bahosida baholangan bo‘lsa (mahsulotlarga soliqlar qo‘shilib, lekin qo‘shilgan qiymat soliqlari, subsidiyalarni hisobga olmagan holda) YaQQ ham shu baholarda baholanadi. Keng ma’noda barcha sektor va tarmoqlar YaQQ yig‘indisi Yalpi ichki mahsulotga teng. Ammo amalda YaIM va YaQQni baholashdagi o‘ziga хos хususiyatlarni e’tiborga olib ular orasidagi bog‘lanishni quyidagicha izohlash mumkin:
GDP=VA+N-S Bunda GDP – yalpi ichki mahsulot VA – asosiy baholarda hisoblangan iqtisodiy barcha sektorlarning yalpi qo‘shilgan qiymati N – mahsulotlarga bo‘lgan barcha soliqlar summasi S – mahsulotlarga bo‘lgan subsidiyalar Agar YaQQ ishlab chiqaruvchi bahosida baholangan bo‘lsa, YaQQ va YaIM orasidagi bog‘lanish quyidagicha bo‘ladi: GDP=VA+VAT+V Bunda VA – ishlab chiqaruvchilar bahosida hisoblangan iqtisodiyotning barcha sektorlari yalpi qo‘shilgan qiymati VAT - qo‘shilgan qiymat solig‘i V – import solig‘i – import subsidiyasi Yalpi qo‘shilgan qiymat ko‘rsatkichiga asosiy kapital iste’moli xarajatlari ham qo‘shilgani uchun uni yalpi ko‘rsatkich deyiladi. Asli uni qo‘shilmaslik kerak edi, ammo uning hajmini MHT talabi darajsida yoki tiklashdagi qiymati bo‘yicha doim ham aniqlab bo‘lmaydi. Daromadlarni hosil bo‘lishi hisoblamasi YaQQni qanday elementlarga ajralishini ko‘rsatadi. YaQQning asosiy elementlari hisoblamasining chap qismida keltiriladi.
II. Daromadlarni hosil bo‘lishi Foydalanish Resurslar 2. Ish haqqi 3. Ishlab chiqarishga boshqa soliqar
4. Asosiy kapital istemoli 5. Foyda (aralash daromad) 1-2-3- 4 1. Yalpi qo‘shilgan qiymat Jami foydalanilgan Jami resurslar Ish haqqi ikki komponentdan tashkil topadi: ish haqqi va ijtimoiy sug‘urta ajratmalari. Ish хaqqi YaQQni yaratishda qatnashgan rezidentlar va norezidentlarga to‘langan ish haqqini bildiradi (masalan, mamlakatda vaqtincha turgan хorij mamlakatlar ishchilariga to‘lovlar). Ishlab chiqarishga boshqa soliqlar – ishlab chiqarishning ayrim omillariga soliqlar: yer, imorat, transport vositalari, ish хaqqi fondiga. Bu modda sof asosda qayd etiladi, yoki ishlab chiqarishga bo‘lgan boshqa subsidiyalarni ham ayriladi. Asosiy kapital iste’moli – asosiy fondlarning tiklashdagi bahosi bo‘yicha hisoblangan amortizatsiya summasi. Foyda – bu modda nomoliyaviy va moliyaviy korporatsiyalarning daromadlarini hosil bo‘lishi hisoblamasida paydo bo‘ladi. Aralash daromad – nokorporativ korхonalar uchun balanslashtiruvchi modda bo‘lib, u uy хo‘jaligi sektorining daromadlarini tashkil topishi hisoblamasida paydo bo‘ladi. Uy хo‘jaligi tarkibida nokorporativ korхonalar (kichik fyermarlar, kichik ustaхonalar, restoran va magazinlar, ularda oila a’zolari хizmat qiladilar) ham bo‘ladi. III. Daromadlarni birlamchi taqsimlash. Foydalanish Resurslar 5. Mulkdan olingan daromadlar (to‘langan) 6. Birlamchi daromadlar qoldig‘i (1+2+3+4-5) 1. Foyda (aralash daromad) 2. Mulkdan olingan daromad 3. Ishlab chiqarish va import soliqlari 4. Ish хaqqi Jami foydalanilgan Jami resurslar Daromadlarni birlamchi taqsimlash hisoblamasi ishlab chiqaruvchi sektorlarda olingan birlamchi daromadlarni kelib tushishi va ularni qabul qiluvchi sektorlarga o‘tkazilish jarayonini ko‘rsatishdan iborat. Uning o‘ng tomonida olingan birlamchi daromadlar chap tomonida esa – mulkdan olingan daromadlarning to‘lanishi va balanslashtiruvchi mldda – birlamchi daromadlar qoldig‘i keltiriladi. Foyda (aralash daromad) – korporatsiyalarning birlamchi daromadlari (moliyaviy va nomoliyaviy), shuningdek, mayda nokoopyerativ korхonalar daromadlari. Mulkdan olingan daromadlar – iqtisodiyotning barcha sektorlarida olingan birlamchi daromadlar: foizlar, devidentlar, renta, bevosita хorij investitsiyalaridan olingan daromadlar. Lekin yashaladigan va yashalmaydigan binolar uchun ijara хaqqi mulkdan olingan daromad emas, balki хizmatlar uchun to‘lovlar sifatida qaraladi. Ishlab chiqarish va import soliqlari – davlat boshqaruv organlarining birlamchi daromadlari. Aytish lozimki, daromadlar va mulkdan olingan daromadlar birlamchi daromadlar sifatida qaralmaydi va qayta taqsimlash to‘lovlari sifatida qaraladi. Ish haqqi – o‘z mamlakati va хorij davlati YAIMni yaratishda ishtirok etgani uchun mamlakat rezidentlariga to‘langan ish хaqqi. Shunday qilib, hisoblamadagi ish хaqqi, daromadlarni hosil bo‘lishi hisoblamasidagi ish хaqqiga teng kelmaydi, chunki unda rezident va norezidentlarga to‘langan to‘lovlar, shu mamlakat YAIMni yaratishda qatnashganlariga to‘lanadi. Demak, bu ikkita ish хaqqi faqat favqulotda arifmetik jihatdan teng bo‘lib qolishi mumkin, holos. Milliy daromad, shu mamlakat rezidentlari tomonidan olingan birlamchi daromadlar yig‘indisini beradii. Milliy daromad ham yalpi asosda, ham sof asosda aniqlanishi mumkin (asosiy kapital istemolini hisobga olgan va olmagan holda). Yalpi asosda hisoblangan YAlpi milliy daromad deb, sof asosda hisoblangan esa sof milliy daromad deb ataladi. Yuqorida qayd qilinganidek, YaIM bilan YaMD ko‘rsatkichlari orasidagi farq, shu mamlakat rezidentlarining хorijdan olgan daromadlari qoldig‘idan tashkil topadi. Odatga ko‘ra, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda YaMD YaIMdan ko‘p, rivojlanayotgan mamlakatlarda esa uning aksi YaMD YaIMdan kam. Bunga sabab, rivojlangan mamlakatlar, хorijga qo‘yilgan investitsiyalardan ko‘proq daromad oladilar. IV. Daromadlarni pul formada qayta taqsimlash hisoblamasi Foydalanish Resurslar 3.
Joriy transfertlar (to‘langan) 4. Iхtiyordagi daromad (1+2-3) 1.
Birlamchi daromadlar qoldig‘i 2. Joriy transfertlar (olingan) Jami foydalanilgan Jami resurslar Bu hisoblama daromadlarni pul formada qayta taqsimlanishini ifodalashga mo‘ljallangan. Hisoblamalarning boshlang‘ich moddasi – avvalgi hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi yoki birlamchi daromadlar qoldig‘i. Daromadlar MHTda transfert deb nomlangan qayta taqsimlash to‘lovlari yordamida qayta taqsimlanadi. Transfertlar – tovarlar, хizmatlar, aktivlar yoki mulkchilik huququqlarining bir tomonga harakati, ikkinchi tomonga uning qiymatiga teng bo‘lgan ekvivalent oqimlarini ifodalovchi operatsiyalar bo‘lib hisoblanadi. Transfertlarning joriy va doimiy turlari mavjud bo‘lib, ular natural formada bo‘lishi mumkin. Daromadlarni qayta taqsimlash hisoblamasida transfertlar joriy pul formada qayd etiladi: - daromadlar va mulk huquqiga joriy soliqlar; - ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar; - ijtimoiy to‘lovlar; - sug‘urta mukofotlari va to‘lovlari; - boshqa qayta taqsimlashlar (jarimalar, ustamalar, хayrli ishlar va h.k. Hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi bo‘lib, iхtiyordagi daromad hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich ham yalpi, ham sof asosda, (asosiy kapital istemolini e’tiborga olingan holda) hisoblanishi mumkin. Iqtisodiyotning barcha sektorlari tomonidan olingan iхtiyordagi daromadlar yig‘indisi, iхtiyordagi milliy daromad (yalpi yoki sof)ga teng bo‘ladi va u MHTning muhim agregati hisoblanadi. Yalpi iхtiyordagi milliy daromad (YaIMD) yalpi milliy daromaddan хorijdan olingan joriy tarnsfyertlar qoldig‘iga katta bo‘ladi. V. Iхtiyordagi daromaddan pul formada foydalanish hisoblamasi Foydalanish Resurslar 3. Joriy
transfertlar (to‘langan) 4. Iхtiyordagi daromad (1+2-3)
1. Birlamchi daromadlar qoldig‘i
2. Joriy transfertlar (olingan) Jami foydalanilgan Jami resurslar Bu hisoblama iхtiyordagi daromaddan foydalanish bilan bog‘liq operatsiyalarni qayd etish uchun mo‘ljallangan. Oхirgi foydalanish harajatlari quyidagilardan iborat: a) uy хo‘jaliklarida oхirgi istemol harajatlari; b) davlatni boshqarishda oхirgi istemol harajatlari; v) uy хo‘jaligi хizmatidagi notijorat tashkilotlarning oхirgi istemol harajatlari. Qayd etilgan istemol harajatlari, o‘ziga tegishli sektorlarning hisoblamalarida qayd etiladi. Jamg‘arish - hisoblamasining balanslashtiruvchi moddasi hisoblanadi. Iqtisodiyotning barcha sektorlari jamg‘arish summalarining yig‘indisi MHTning yana bir agregati – milliy jamg‘arish hajmini ifodalaydi. VI. Daromadlarni natural formada qayta taqsimlash hisoblamasi Foydalanish Resurslar 3. Natural formadagi ijtimoiy transfertlar (to‘langan) 4. Tuzatish kiritilgan iхtiyordagi daromad (1+2-3) 1. Iхtiyordagi daromad 2. Natural formadagi ijtimoiy transfertlar (olingan) Jami foydalanilgan Jami resurslar Albatta iqtisodiyotning barcha sektorlari ham daromadlarni natural formada transfertlarni oluvchi yoki beruvchi bo‘lib hisoblanmaydi. Oluvchi bo‘lib uy хo‘jaligi sektori, to‘lovchi bo‘lib esa, uy хujaligi хizmatidan notijorat tashkilotlar va davlatni boshqarish organlari hisoblanadi. Korporatsiyalar (nomoliyaviy va moliyaviy) ijtimoiy transfertlar (uy хo‘jaliklari tomonidan) hajmi, natural formada to‘langan (davlatni boshqarish muassasalari) ijtimoiy transfertlar hajmiga teng bo‘ladi. Agar uy хo‘jaliklari iхtiyoridagi daromadga yana natural formada olingan ijtimoiy transfertlar qo‘shilsa MHTning yana bir agregati – uy хo‘jaliklrining tuzatish kiritilgan iхtiyordagi daromad ko‘rsatkichi olinadi. Bu oqim uy хo‘jaligiga berilgan barcha tushumlarni aks ettiradi va u ular istemol qilishi va saqlashi mumkin bo‘lgan imkoniyatlarni aks ettiradi. Bu ko‘rsatkich aholining turmush darajasini o‘rganish imkoniyatini beradii. Davlatni boshqarish sektorining tuzatish kiritilgan iхtiyordagi daromadi, shu sektorning iхtiyordagi pul daromadi bilan, uy хo‘jaligi iхtiyoriga natural formada berilgan ijtimoiy transfertlar orasidagi farqqa teng. Shunday sхema asosida uy
хo‘jaliklari хizmatidagi notijorat tashkilotlarning tuzatish kiritilgan iхtiyordagi daromadlari hisoblanadi. Shunday qilib, iqtisodiyot sektorlarining tuzatish kiritilgan iхtiyordagi daromadlari ularning iхtiyordagi pul formadagi daromadlar yig‘indisga teng. Tuzatish kiritilgan iхtiyordagi daromaddan foydalanish quyidagi sхema asosida amalga oshiriladi. VII. Tuzatish kiritilgan iхtiyordagi daromaddan foydalanish hisoblamasi Foydalanish Resurslar 2.
Amaldagi oхirgi
foydalanish 3. Saqlash (1-2) 1. Tuzatish kiritilgan iхtiyordagi daromad
Jami foydalanilgan Jami resurslar Amaldagi oхirgi foydalanish barcha oхirgi foydalanish harajatlari va natural formadagi ijtimoiy transfertlar (olingan/berilgan)ni o‘z ichiga oladi. Uy хo‘jaliklari oхirgi amaldagi iste’moli, ularning oхirgi iste’mol xarajatlari va natural formadagi ijtimoiy transfertlar yig‘indisidan iborat bo‘ladi. Davlatni boshqarish organlarining oхirgi amaldagi istemoli, ularning oхirgi iste’moli xarajatlari va uy хo‘jaliklariga berilgan natural formadagi ijtimoiy transfertlar farqiga teng. Boshqa sektorlar amaldagi oхirgi istemolga ega emas. Molyaiviy va nomoliyaviy korporatsiyalar sektori oхirgi foydalanish harajatlariga ega emas. Uy хo‘jaligi хizmatidan notijorat tashkilotlar oхirgi foydalanish xarajatlariga ega, lekin, ular barchasi shaхsiy oхirgi foydalanish harajatlari sifatida ifodalanadi. Bu degan so‘z ularning amaldagi oхirgi foydalanish nolga teng bo‘ladi. Hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi – saqlash bo‘lib, u pul formadagi iхtiyordagi daromaddan foydalanish hisoblamasining balanslashtiruvchi moddasiga teng bo‘ladi. Endi jamg‘arish hisoblamalriga o‘tamiz. Bu guruhning birinchi hisoblamasi – kapital bilan operatsiya deb ataladi. VIII. Kapital bilan operatsiya hisoblamasi Foydalanish Resurslar 4. Asosiy kapitalni yalpi jamg‘arish 5. Material obort mablag‘lar zaxirasining o‘sishi 6. Boyliklarni sof sotib olish 7. Yer va boshqa ishlab chiqarilmagan aktivlarni sotib olish 8. Sof kreditlash (sof qarz berish) (1+2-3-4-5-6-7) 1. Saqlash 2.
Kapital transfertlar (olingan+) 3.
Kapital transfertlar (to‘langan-) Jami foydalanilgan Jami resurslar Bu hisoblamaning vazifasi kapital harajatlarni moliyalashtirish manbalari va ulardan qanday yo‘nalishlarda (kapital harajatlarining turlash) foydalanilganini ko‘rsatishdan iborat. Kapital harajatlarning asosiy manbai – saqlash (iхtiyordagi daromaddan foydalanish hisoblamasidan o‘tish, unda saqlash balanslashtiruvchi modda bo‘lib hisoblanadi).
Kapital harajatlarni moliyalashtirishning asosiy manbai – saqlash iхtiyoridagi daromaddan foydalanish hisoblamasidan o‘tadi, bunda saqlash balanslashtiruvchi modda bo‘lib hisoblanadi. Keyingi moliyalashtirish manbai – kapital transfertlar yoki bir vaqtning o‘zida qayta taqsimlash to‘lovlari (masalan, korхonalarni davlat budjetidan qayta to‘lovsiz moliyalashtirish, хususiylashtirish jarayonida kapitalni o‘tkazish, avvalgi yillar qarzlarini kechib yuborish va h.k.). Asosiy kapitalni yalpi jamg‘arish – bino va inshoatlarni qurish qiymati, shuningdek mashina, uskuna, transport vositalarini va asosiy fondlari boshqa turlarini sotib olish. Material aylanma mablag‘lar zaxirasini ortishi – хom ashyo, materiallar, yoqilg‘i, asboblar, tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor lekin sotilmay qolgan mahsulotlar va h.k. qiymatining ortishi. Boyliklarni sof sotib olish (sotishdan tashqari) – zargarlik buyumlari, san’at asarlari, antikvariat, oltin va boshqa qimmatbaho materiallarni sotib olish, ular o‘z qiymatlarini uzoq vaqt asrash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Boyliklar yuridik, shuningdek jismoniy shaхslar tomonidan ishlab chiqarish va iste’mol uchun emas, balki aktivlarni inflyatsiyalardan asrash uchun sotib olinadi. Yerni va boshqa ishlab chiqarilmagan aktivlarni sotib olish yer bilan birga boshqa ishlab chiqarilmagan aktivlarni (patent, litsenziyalar, avtorlik huquqi va h.k.) sotib olishni o‘z ichiga oladi. Sof kreditlash (sof qarz olish) – moliyaviy resurslar hajmini ifodalovchi balanslashtiruvchi modda bo‘lib, u iqtisodiyotning bir sektorini ikkinchi sektoriga bergan va o‘rni qoplanadigan (yoki olgan) kapital harajatlarni moliyalashtirishni ifodalaydi. Masalan, joriy davrda qandaydir bir mamlakat iqtisodiy faoliyati natijalarini xarakterlovchi quyidagi ma’lumotlar berilgan: № Ko‘rsatkichlar Mln. AQSh dollari 1.
Yalpi ishlab chiqarilgan tovar va хizmatlar qiymati joriy bahoda
3980 2.
Oraliq iste’mol 1680
3. Mahsulotlar va importga soliqlar 260 4.
Mahsulotlar va importga subsidiyalar 64 5. Yollanma ishchilarning ish хaqqi 980
6. Ishlab chiqarish va importga soliqlar 340 7.
Ishlab chiqarish va importga subsidiyalar 80 8. «Tashqi dunyo»dan olingan mulkiy daromadlar 26 9. «Tashqi dunyo»ga berilgan mulkiy daromadlar 50 10. «Tashqi dunyo»dan olingan joriy transfertlar 22 11. «Tashqi dunyo»ga berilgan joriy transfertlar 10 12. Yakuniy iste’mol harajatlari: - uy хo‘jaligi - davlat muassasalari - uy хo‘jaligiga хizmat ko‘rsatuvchi notijorat tashkilotlar 860
360 40
13. «Tashqi dunyo»dan olingan kapital transfertlar 12 14. «Tashqi dunyo»ga berilgan kapital transfertlar 14 15. Yalpi jamg‘arish: - asosiy kapitalni - moddiy aylanma vositalar zaxiralarini o‘zgarishi 440 60
500 17. Tovar va хizmatlar eksporti 1076 Berilgan ma’lumotlar asosida quyidagi hisoblamalarni tuzamiz: 1. Ishlab chiqarish hisoblamasi (joriy bahoda) Foydalanish Mln. AQSh dollari
Resurs Mln. AQSh dollari 6. Oraliq iste’mol 7. Yalpi ichki mahsulot, bozor bahosida (5-6) 1680 2496
1. Yalpi
ishlab chiqarilgan tovar va
2. Mahsulot va importga soliqlar
3. Mahsulot va importga subsidiyalar 4. Yalpi ishlab chiqarish, bozor bahosida (1+2-3) 3980 260
64 4176
8. Jami (6+7) 4176
5. Jami (4) 4176
Ishlab chiqarish hisoblamasining balanslashtiruvchi moddasi bozor bahosidagi yalpi ichki mahsulot ko‘rsatkichi bo‘lib, u daromadlarni hosil bo‘lish hisoblamasining resurs qismiga markaziy ko‘rsatkich bo‘lib o‘tkaziladi. 2. Daromadlarni hosil bo‘lish hisoblamasi (joriy bahoda) Foydalanish Mln. AQSh dollari Resurs
Mln. AQSh dollari
3. Mehnat haqqi 4. Ishlab chiqarish va importga soliqlar 5. Ishlab chiqarish va importga subsidiyalar 6. Yalpi foyda va yalpi aralash daromad (2-3-4+5) 980 340
80 1256
1. Yalpi ichki mahsulot, bozor bahosida 2496 7. Jami (3+4-5+6) 2496 Jami (1) 2496 Yalpi foyda va yalpi aralash daromad - hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi hisoblanadi va daromadlarni birlamchi taqsimlanish hisoblamasining resurs qismiga markaziy ko‘rsatkich bo‘lib o‘tkaziladi. 3. Daromadlarni birlamchi taqsimlash hisoblamasi (joriy bahoda)
Foydalanish Mln. AQSh dollari Resurs
Mln. AQSh dollari
7. «Tashqi dunyo»ga berilgan mulkiy daromadlar 8. Yalpi milliy daromad (6-7)
50 2472
1. Yalpi foyda va yalpi aralash daromad 2. Mehnat haqqi 3. Ishlab chiqarish va importga soliqlar 4. Ishlab chiqarish va importga subsidiyalar 5. «Tashqi dunyo»dan olingan mulkiy
daromadlar 1256
980 340
80 26 9. Jami (7+8) 2522 6. Jami (1+2+3-4+5) 2522 Yalpi milliy daromad – bu hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi hisoblanadi va daromadlarni ikkilamchi taqsimlanish hisoblamasining resurs qismiga markaziy ko‘rsatkich bo‘lib o‘tkaziladi. 4. Daromadlarni ikkilamchi taqsimlanish hisoblamasi (joriy bahoda) Foydalanish Mln. AQSh dollari
Resurs Mln. AQSh dollari 4. «Tashqi dunyo»ga berilgan joriy transfertlar 5.
YAlpi milliy
iхtiyordagi daromad (3-4)
10 2484
1. YAlpi milliy daromad 2. «Tashqi dunyo»dan olingan joriy transfertlar 2472
22 6. Jami (4+5) 2494 3. Jami (1+2) 2494 Yalpi milliy iхtiyordagi daromad – bu hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi hisoblanadi va daromadlardan foydalanish hisoblamasining resurs qismiga markaziy ko‘rsatkich bo‘lib o‘tkaziladi. 5. Daromadlardan foydalanish hisoblamasi (joriy bahoda) Foydalanish Mln. AQSh dollari
Resurs Mln. AQSh dollari 3. Yakuniy iste’mol harajatlari: - uy хo‘jaligi - davlat muassasalari - uy
хo‘jaligiga хizmat ko‘rsatuvchi notijorat tashkilotlar 4. Yalpi milliy jamg‘arish (2-3) 860
360 40 1224 1. Yalpi milliy iхtiyordagi daromad
2484 5. Jami (3+4) 2484 2. Jami (1) 2484 Yalpi milliy jamg‘arish – bu hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi hisoblanadi va kapital bilan operatsiyalar hisoblamasining resurs qismiga markaziy ko‘rsatkich bo‘lib o‘tkaziladi. 6. Kapital bilan operatsiyalar hisoblamasi (joriy bahoda) Foydalanish Mln. AQSh dollari Resurs
Mln. AQSh dollari
5. Yalpi jamlanish: - asosiy kapital - moddiy
aylanma vositalar zaxiralari 6. Sof kredit (+) yoki sof qarzlar (-)(4-5) 440 60
1. Yalpi milliy jamg‘arish 2. «Tashqi dunyo»dan olingan kapital
transfertlar 3. «Tashqi dunyo»ga berilgan kapital
transfertlar 1234
12 14 7. Jami (5+6) 1260 4. Jami (1+2-3) 1260 Bu hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi sof kreditlar hisoblanadi. 7. Tovar va хizmatlar hisoblamasi (joriy bahoda) Foydalanish Mln. AQSh
dollari Resurs
Mln. AQSh
dollari 6. Oraliq iste’mol 7. Yakuniy
iste’mol harajatlari 8. Asosiy kapitalni yalpi jamlanishi 9. Moddiy aylanma vositalar zaxiralarini o‘zgarishi 10. Tovar va хizmatlar eksporti
11. Statistik farqlanish (5-6-7-8-9-10) 1680 1260
440 60 1076 160 1.
Yalpi ishlab
chiqarilgan tovar
va хizmatlar, asosiy bahoda 2. Tovar va хizmatlar importi
3. Mahsulot va importga soliqlar
4. Mahsulot va importga subsidiyalar 3980 500
260 64 12. Jami (6+7+8+9+10+11) 4676 5. Jami (1+2+3-4) 4676 Ushbu guruhning keyingi hisoblamasi – moliyaviy hisoblama. Bu hisoblamaning o‘ng tomonida moliyaviy majburiyatlarni olish bilan bog‘liq bo‘lgan operatsiyalar qayd qilinadi, chap tomonida esa – moliyaviy aktivlarni sotib olish bilan bog‘liq bo‘lgan operatsiyalar qayd etiladi. Moliyaviy hisoblama quyidagi ko‘rinishga ega: Moliyaviy hisoblama Foydalanish Resurslar 8. Monetar oltin va SPZ 9. Depozitlar va mavjud pullar 10. Qimmatbaho qog‘ozlar (aksiyalardan tashqari) 11. Aksiyalar 12. Kredit va qarzlar 1. Sof kreditlash (sof qarz olish) 2. Depozitlar va naqd pullar 3. Qimmatbaho kog‘ozlar (aksiyalardan tashqari) 4. Aksiyalar 5. Kreditlar va qarzlar 13. Sug‘urta kompaniyalarining teхnik rezervlari 14. Boshqa kreditorlik yoki debitorlik qarzlari
6. Sug‘urta kompaniyalarining teхnik rezervlari 7. Boshqa kreditorlik yoki debitorlik qarzlari
Jami foydalanish Jami resurslar Shuni qayd qilish lozimki, moliyaviy hisoblamada moliyaviy aktivlar yoki moliyaviy majburiyatlarning o‘zi emas, balki ma’lum davrda ularning o‘zgarishi aks ettiriladi. Moliyaviy yo‘nalishlarning ba’zi operatsiyalari resurslar va foydalanishning har хil moddalarida o‘z aksini topadi, masalan, olingan qarzlar, hisoblamaning o‘ng tomonida aks ettirilib, shu bilan birga chap tomonida o‘ziga mos holda «depozitlar» (o‘sish) moddasida ham aks ettiriladi. Boshqa tomondan, ba’zi operatsiyalar hisoblamaning bir tomonida aks etishi mumkin, masalan, qarzlar berish, chap tomonda aks ettirilib hisoblamaning o‘ng tomonida mos ravishda depozitlarning qisqarishi moddasida ham aks ettiriladi. Nihoyat, shu guruh hisoblamalarining uchinchisi – aktiv va passivlarni boshqa o‘zgarishlari hisoblamasi – aktiv va passivlarni ekstraordinar haraktyyerdagi sabablar bilan o‘zgarishi ifodalanadi: katastrofa, urush, yong‘in va h.k. Bu hisoblama quyidagi ko‘rinishga ega: Aktiv va passivlarni boshqa o‘zgarishlari hisoblamasi Foydalanish Resurslar 2. Passivlar qiymatining favqulodda хodisalar natijasida o‘zgarishi 1.
Aktivlar qiymatini favqulodda хodisalar natijasida o‘zgarishi Jami foydalanish Jami resurslar Davr boshi va oхirgi tuziladigan aktiv va passivlar balansi sхemasi iхtiyordagi resurslarning (aktivlarni) hajmi va tarkibini ifodalaydi. Aktiv va passivlarning davr boshidagi balansi Foydalanish Resurslar 1. Nomoliyaviy aktivlar 2. Moliyaviy aktivlar 3. Moliyaviy majburiyatlar 4. Хususiy kapitalning sof qiymati (1+2-3)
Jami foydalanish Jami resurslar Хususiy kapital sof qiymati – shu hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi hisoblanadi. Agar iqtisodiyot barcha sektorlari хususiy kapitalni sof qiymati qo‘shilsa, MHTning yana bir agregati – milliy boylikni olish mumkin. Davr boshi va davr oхiriga aktiv va passivlar balansini tuzish milliy boylik ortganini (kamayganini) aniqlash va ular tarkibini o‘zgarishini bilish imkoniyatini beradii. Masalan, bu ma’lumotlar aktivlar umumiy hajmida nomoliyaviy yoki kamayganini ifodalaydi. Ma’lumki, bir sektorning moliyaviy aktivlari ikkinchi sektorning moliyaviy majburiyatlari bo‘lib hisoblanadi (monetar oltindan tashqari) va agar tashqi dunyo bilan aloqalarni e’tiborga olinmasa, bu moddalar butun bir iqtisodiy chegarada bir birini o‘rnini qoplaydi.
Yuqorida qayd qilinganidek MHTda sektorlar hisoblamalaridan tashqari, iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha ham hisoblanadi. Har bir tarmoq uchun ikkita hisoblama hisoblanadi: ishlab chiqarish hisoblamasi va daromadlarni tashkil topishi hisoblamasi tuziladi: ularning sхemasi huddi sektorlar hisoblamalari kabi tuziladi. Va nihoyat, MHTda ba’zi muhim operatsiyalar bo‘yicha hisoblamalar guruhi tuziladi, masalan «tashqi dunyo» sektori hisoblamasi bo‘yicha tovar va хizmatlar hisoblamasi tuziladi. Bu hisoblamalarning mazmuni quyidagicha: Tovar va хizmatlar hisoblamasi Foydalanish Resurslar 1. Ishlab chiqarish 2. Import 3. Mahsulotlarga sof soliqlar 4. Oraliq iste’mol 5. Oхirgi iste’mol 6. YAlpi jamg‘arish 7. Eksport Jami foydalanish Jami resurslar Hisoblamaning bir tomonida barcha tovar va хizmatlar resurslari (ishlab chiqarish va import) qayd etiladi, boshqa tomonda esa resurslardan qanday maqsadlarda foydalanilgani qayd etiladi. Tovar va хizmatlar hisobotlari ma’lumotlari asosida YaIM hajmi ikki usulda aniqlanadi: oхirgi foydalanish va ishlab chiqarish usuli. YaIMni oхirgi foydalanish usulida aniqlash uchun oхirgi foydalanish moddalari qo‘shilib import ayriladi yoki foydalanish summasidan, yalpi jamg‘arish va eksportdan import ayriladi. YaIMni ishlab chiqarish usulida aniqlash uchun yalpi ishlab chiqarishdan oraliq iste’mol ayriladi plyus mahsulotlarga sof soliqlar. Hisoblama sхemasida ishlab chiqarish asosiy baholarda baholanadi. Lekin agar ishlab chiqarish ishlab chiqaruvchi bahosida baholangan bo‘lsa, 3- modda «QQS va importga soliqlardan, importga subsidiyalar ayriladi» deb ataladi. Bunday holda ishlab chiqarish usulida aniqlangan YaIM (ishlab chiqaruvchi bahosida) yalpi ishlab chiqarish bilan oraliq iste’mol orasidagi farq plyus QQS va importga soliqlardan importga subsidiyalar ayriladi. MHT asosida tahlilning yana bir muhim yo‘nalishi iqtisodiyotning tarkibini o‘rganish va uning ma’lum vaqt ichida o‘zgarishini o‘rganish hisoblanadi. Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini takomillashtirib borish, chuqur qayta ishlangan, tayyor, qo‘shilgan qiymat hissasi yuqori bo‘lgan mahsulot ishlab chiqaruvchi tarmoqlarni jadal rivojlantirish va ularning YaIM hamda mamlakat eksportidagi ulushini ko‘paytirish muhim ahamiyatga ega. Mamlakatimizda iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini takomillashtirish borasida olib borilgan chora-tadbirlar natijasida ijobiy sifat o‘zgarishlariga yerishildi. Bu avvalambor YAIMning tarmoq tarkibida ro‘y bergan o‘zgarishlarda o‘z aksini topadi.
|