Ma’ruza matni pedagogika instituti Tarix fakulteti talabalari uchun “Tarix o'qitish metodikasi” fanini o’rganishda yordamchi ma’ruza matni bo’lib, unda mazkur fanning dolzarb muammolari yoritilgan

―O’z o’rningni top‖ 
Agar  sinfda  u  yoki  bu  mavzu  bo’yicha  tortishuvlar  vujudga  kelsa  bu  metod  yordamida 
muammoning  yechimini  topish  mumkin.  Undan  ko’pincha  darsning  kirish  qismida 
foydalanishadi va o’tilayotgan mavzuni o’rganishga turli xil yondashuvlar mavjudligi namoyish 
etiladi.  Bu  bir  tomondan.  Ikkinchidan,  o’quvchilarga  o’z  fikrini  bayon  qilishga,  muloqot 
ko’nikmalarini  qaytadan  tuzatishga  imkoniyatlar  mavjud  bo’ladi.  Uchinchidan,  dars  so’ngida 
o’qituvchi tomonidan mavzuni o’zlashtirish darajasini baholash aniq amalga oshiriladi. 
1.Sinfning  qarama-qarshi  burchaklariga  ikkita  plakat  osildi.  Ularning  biriga  ―roziman‖, 
boshqasiga  ―rozi  emasman‖  degan  so’zlar  yozilishi  kerak.  Plakatlarda  ba'zi  bir  mavzuga  oid 
savollar  bo’yicha  bildirilgan  qarama-qarshi  fikrlar  ham  yozilish  mumkin.  Masalan:  ―anjir 
gullaydi va meva tugadi‖, yoki ―anjir gullamasdan meva tugadi‖. 
2.  Darsni tashkil etish qoidalari muhokama qilinadi. 
3. qaralayotgan muammo yuzasidan o’z fikrlariga mos keladigan plakat yoniga borish zarurligi 
o’quvchilarga taklif etildi. 
4. Bo’lingan o’quvchilardan o’z qarshilarini asoslash so’raladi. Bu paytda bir guruhdan ikkinchi 
guruhga o’tish ruxsat etiladi va shu tariqa sinf o’quvchilarining hammasi jalb etildi. 
5.  Muammo  bo’yicha  fikrlar  bildirilgach,  o’quvchilar  ichida  munozara  davomida  o’z  nuqtai 
nazarini  o’zgartirganlar  va  boshqa  guruhga  o’tuvchilar  bo’lishi  mumkin.  Bunday  hollarda  ular 
o’z o’rnini o’zgartirish sabablarini asoslashi kerak bo’ladi. 
6.    Ishtirokchilardan  opponentlari  ichida  muammo  yuzasidan  eng  ishonchli  fikr  aytgan 
o’quvchilarni  aniqlash  so’raladi.  ―Kichik  guruhlarda  ishlash‖  -  Kichik  guruhlarda  ishlash 
o’quvchilarning  darsda  faolligini  ta'minlaydi,  har  biri  uchun  munozarada  qatnashish  huquqini 
beradi, bir-biridan sinfda o’rganishga imkoni tug’ildi, boshqalar fikrini qadrlashga o’rgatadi. 
―Menyu‖  -  Yakka  tartidda  yoki  kichik  guruxlar  bilan  ish  olib  borishni  hohlagan  ijodkor 
o’qituvchiga ―Menyu‖ metodidan foydalanish tavsiya etiladi. Bunda kichik guruh (o’quvchi) ga 
aniq  topshiriq  beriladi.  Misol,  ―o’zbekiston  fuqarolarining  huquqlari‖  tasnifi  xilma-xil. 
o’qituvchi har bir guruh uchun alohida topshiriq tayyorlaydi. I.Konstitutsiyaviy huquqlar 
I.Ma'muriy huquq asoslari 
II.Fuqarolik huquqlari asoslari 
IV.Mehnat huquqlari asoslari 
V.Ekologik huquqlari asoslari 
har bir guruh topshiriq oladi va 3 minut davomida muhokama qilishadi, so’ngra har guruhlardan 
bittadan  vakil  o’qituvchi  stoliga  kelishadi  va  tayyor  ―Menyu‖ni  olib  qaytishadi.  Bu  uzun 
qirqilgan  qog’ozlar  -  ―Tillar‖  bo’lib,  ularda  xilma-xil  huquq  normalari  bayon  qilingan  bo’ladi. 

---

Guruh vakili tillardan tanlab oladi va o’z guruhiga olib keladi, keyin boshqa o’quvchi shu ishni 
bajaradi va zaruriy materiallar yig’ilguncha bu holat davom etadi. 10 minut davomida topshiriq 
muhokama  qilinadi  va  rasmiylashtiriladi.  Bu  jadval  qo’lda  tayyorlanishi  ham  mumkin  yoki 
javoblar  og’zaki  og’zaki  ham  bo’lishi  mumkin.  Boshqa  guruh  vakillari  savollar  berishadi, 
o’qituvchi esa guruh ishlarini, sardor faoliyatini baholab beradi. 
―Kichik  guruhlarda  bosma  materiallar  bilan  ishlash‖-  Kichik  guruhlarda  ishlashning  yana  bir 
samarali metodi - bu nashr qilingan materiallar bilan ishlash hisoblanadi. o’quvchilarning zaruriy 
axborotlarni izlab topishlari uchun, nazariy bilimlarni mustahkamlash  yoki tasniflashlari uchun, 
nazariy  materiallarni  chuqur  anglab  olishlari  uchun  bu  metoddan  foydalanish  yaxshi  samara 
beradi.  Sinf  4-5  kishidan  iborat  kichik  guruhlarga  bo’linadi.  Guruh  bir  xil  yoki  turlicha 
mazmundagi topshiriqlar, gazetalar, jurnallar, fotoalbomlar, byulletenlar olishadi. 
Zaruriy materiallar: A - I Formatli oq qog’oz, qaychi, yelim. 
Topshiriqlar:  
A)  Gazetalardan  inson  huquqlari  to’g’risidagi  axborotlarni  toping  va  quyidagi  tartibda  ularni 
joylashtiring. 
1) Fuqarolik huquqlari 
2) Siyosiy huquqlar 
3) Iqtisodiy huquqlar 
4) Ijtimoiy huquqlar 
5) Madaniy huquqlar 
B) Inson huquqlarini joriy etish shakllarini namoyish eting. Joriy etishning 4 guruhi mavjud: 
- rioya qilish; 
- bajarish; 
- foydalanish; 
- qo’llash. 
har  bir  guruh  (ular  4  ta)  topshiriq  oladi,  gazetadan  kerakli  materiallarni  topadi,  maqolalarni, 
suratlarni  qirqib  oladi  va  plakatga  yelimlaydi,  zaruriy  matnni  sharhlaydi.  har  bir  guruh  o’z 
sardorini  aniqlaydi  va  ular  ish  yakuni  to’g’risida  hisobot  beradilar.  Boshqa  guruh  o’quvchilari 
savollar berishadi va ishni baholashadi. 
Bu  metodni  qo’llash  davomida  o’quvchilardan  barcha  materiallar  yig’ib  olinadi,  aksincha 
o’quvchilar  gazetalardagi  boshqa  qiziqarli  maqolalarni  o’qishga  kirishib  ketadilar  va  sardorlar 
fikrlariga quloq solmaydilar. o’quvchilardan ehtiyot bo’lib ishlash talab etiladi, ortiqcha qog’oz 
qirqish, yelimlash, sinfni ifloslantirishga yo’l qo’yilmaydi. 
―  Debatlar  ‖  Debatlar  asosida  darslarni  tashkil  etishdan  ko’zda  tutilgan  asosiy  maqsad 
muammoning  yechimini  topishda  o’quvchi  o’zgalarni  o’z  yondashuvining  to’g’riligiga 
ishontirishdir.  O’z  fikrini  aniq  va  mantiqiy  bayon  etish,  buning  uchun  esa  ishonarli  dalillar  va 
xulosalar topish ko’nikmalarini shakllantirishda debatlar o’tkazish samarali metod hisoblanadi. 
Ular  o’quvchilarda  ijtimoiy  fikrni  o’zgartirishga  ta'sir  etish  qobiliyati  mavjudligiga  ishonch 
tuyg’ularini rivojlantiradi. 
Metodik  tavsiyalar:  Debatlar  mavzusini  anglab  yetishlari  uchun  o’quvchilarga  sharoit 
tug’diriladi. Buning uchun esa mavzuni rezolyutsiya shaklida ifodalash kerak bo’ladi. Ma'lumki, 
rezolyutsiya  har  doim  mavjud  holatni  o’zgartirishni  talab  etadi.  Misol  uchun,  ―qabul  qilingan: 
AQSh Oliy sudi oliy jazoning nokonstitutsiyaviyliligini tan oldi‖. 
Mashg’ulotga mahalliy mutaxassislardan (olim, vrach, muhandis, ijtimoiy arbob va boshqa) biri 
taklif etiladi. 
Debatda  qatnashish  uchun  iqtidorli  o’quvchilar  tanlanadi  va  ular  ikki  guruhga  ajratiladi: 
rezolyutsiyani  qo’llab-quvvatlaydigan  va  ularga  qarshi  chiquvchi  ishtirokchilar  debatlarni 
o’tkazish  qoidasini  chuqur  o’zlashtirgan  bo’lishlari  kerak.  Guruh  sardori  reglamentga  rioya 
qilishni kuzatuvchi - yordamchini tayinlaydi. 
―Konstruktiv argumentlar‖ (3-5ta holatga asoslangan; mantiqiy ifodalangan va daliliy materiallar 
bilan  mustahkamlangan  argumentlar  tayyorlash  uchun  o’quvchilarga  yetarlicha  vaqt  beriladi. 
Ularga  muammoning  ko’lamini  anglash  va  bahsda  o’z  fikrini  saqlab  qolishlari  uchun  aniq, 

---

mantiqiy  argumentlar  tayyorlashda  o’qituvchi  yordam  berishi  kerak.  Shu  bilan  birgalikda 
o’quvchilar  qarshi  tomon  bildirgan  fikrlarni  qanday  bo’lishi  mumkinligini  taxmin  qilishlari  va 
oldindan bu fikrlarni inkor etishga ham tayyorgarlik ko’rishlari lozim. 
Bahslashuv natijasida o’quvchilar nimalarni qo’lga kiritish mumkinligini tushunib yetsagina dars 
samarasi to’g’risida gapirish mumkin. 
O’quvchilarni  shunday  dalil-isbot  topish  ko’nikmalarini  egallashga  o’rgatish  kerakki,  natijada 
bildirilgan fikrni qarshi tomonning muhokama qilishiga o’rin qolmasin. Shundagina o’quvchilar 
tengdoshlarining  qarashlarini  hurmat  qilishga  yoki  xususiy  tasavvurlarini  sinfdoshining  fikri 
oldida ojiz ekanligini tan olishga o’rganadi, eng asosiysi, ularda erkin fikr yuritish ko’nikmalari 
shakllana boradi. 
Debatlarni o’tkazish tartibi: 
1.  O’qituvchi  va  debat  ishtirokchilari  sinfdan  joy  olishadi.  qulay  bo’lishi  uchun  rezolyutsiyani 
qo’llab-quvvatlaydiganlar  o’qituvchining  o’ng  tomoniga,  qarshilar  esa  chap  tomoniga 
joylashishgani ma'qul. 
2.  O’qituvchi  qisqacha  muhokama  mavzusini  va  ikkala  rezolyutsiya  variantlarini  bayon  qiladi, 
so’zga chiquvchilar uchun vaqtni belgilaydi. 
3.  O’qituvi  dastlab  rezolyutsiyani  qo’llaydiganlarning  birinchisiga  so’z  beradi  va  undan 
konstruktiv argumentlarni bayon qilish so’raladi. Iloji bo’lsa so’zga chiquvchilar tartibini har bir 
guruh  a'zolari  uchun  oldindan  belgilash  kerak.  O’qituvchining  yordamchisi  gapiruvchi  uchun 
ajratilgan vaqtning tugaganliginieslatib turadi. 
4. O’qituvchi rezolyutsiyani qo’llaydigan guruh o’quvchilarini birinchisiga so’z beradi va u o’z 
fikrini yetarlicha argumentlar yordamida asoslab beradi. 
5.  O’qituvchi  birinchi  guruhning  ikkinchi  raqamli  o’quvchisiga  so’z  beradi,  so’ngra  ikkinchi 
guruhning  ikkinchi  raqamli  o’quvchisi  o’z  fikrlarini  rezolyutsiya  bo’yicha  bayon  qiladi.  Shu 
holat barcha debat ishtirokchilari navbatma-navbat chiqish qilgunlariga qadar davom etadi. 
6. Keyingi bosqichda har bir ishtirokchiga qarshi tomonning dalillarini inkor etib tashlashga  va 
ular tanqidiga javob berish- ga imkoniyat tug’diriladi. 
Masala  talashish  davomida  yangi  argumentlarni  keltirish  mumkin  emas.  Bahsni  har  doim 
rezolyutsiyaga qarshi tomon vakillari boshlashadi. 
O’quvchilar bu bosqichda rezolyutsiyaga nisbatan u yoki bu mavqeni egallash sabablarini bayon 
qilishadi.  o’qituvchi  bu  sabablarni  sinf  doskasiga    yozib  borishi  ham  mumkin.  o’quvchilar  bu 
sabablarga tegishli  savollarga javob berishlari  ham  mumkin,  biroq o’z mavqeining to’g’riligini 
oqlashga kirishib ketmasliklari kerak. 
Ishtirokchilar  shunday  argumentlarni  ko’rsatish  kerakki,  birinchidan  ularning  qarashlari 
muammo  yechimiga  zid  ham    bo’lishi  mumkin,    ikkinchidan,barchani  o’ylashga  majbur  etsin, 
uchinchidan, hayratda qolarli darajada ifodalanishi lozim. 
 Debat  dars  so’ngida  o’quvchilar  qarshi  tomon  qabul  qilgan  rezolyutsiyaning  joriy  etilishi 
oqibatlarini  baholashishi  kerak.  Shuningdek,  har  ikki  tomondan  o’rtaga  tashlangan  qarashlarni 
hayotga  tadbiq  etish  jamiyat  uchun  qanchalik  foydali  yoki  zararli  ekanligi  ham  muhokama 
qilinishi mumkin. 
―Tanqidiy  fikrlash‖  -  VAZIFASI.  Demokratik  jamiyatda  har  bir  fuqaro  o’z  oldida  turgan 
muammolarni  oqilona  yechish  qobiliyatiga  ega  bo’lishi  kerak.  Shu  boisdan  o’quvchilarni 
darslarda  ko’proq  bahsli  tortishuvlarga  sabab  bo’ladigan  muammolar  yechimini  topishga  jalb 
etish lozim. 
Bahsli  savollarni  yechish  jarayonida  o’quvchilarda  tinglash,  muloqat  olib  borish,  turlicha 
fikrlarni  taqqoslash,  boshqa  kishi  taqdiriga  befarq  qaramaslik  kabi  xislatlar  shakllana  boradi, 
masalalarni yechish va tegishli hukm chiqarish, analitik fikrlash qobiliyatlari rivojlanadi, ma'lum 
ketma-ketlikda tafakkur yurgizish, to’g’ri yechimlarni topish malakalari o’zlashtiriladi. 
O’tkazish  usuli.  Munozarali  savollarni  analitik-sintetik  tahlil  qilish  va  ob'ektiv  fikr  yuritish 
ko’nikmalarini  rivojlantirish  uchun  talaygina  metodika  mavjud.  Ro’y  berayotgan  voqelikni 
tanqidiy fikrlash asosida baholash quyidagi bosqichlardan iborat bo’lishi mumkin: 
1.o’quvchining o’z fikrini erkin ifodalashi. 

---

o’quvchiga  yechimini  topish  uchun  taklif  etilgan  muammo  bo’yicha  o’z  o’rnini  aniqlab  olishi 
uchun imkon beriladi. Misol uchun, Toshkentda 16 fevral voqealari nima uchun sodir bo’lganligi 
to’g’risida.  Muammoga  o’quvchidan  javob  olish  uchun  qator  savollar  bilan  murojaat  qilish 
mumkin: Sening fikring qanday? Bu haqda sen nimalarni o’ylaysan? va boshqa. 
2.O’z fikrini oydinlashtirish. 
o’quvchilarning  bildirgan  fikrlarini  yanada  aniqlashtirish  maqsadida  ularga  qo’shimcha  tarzda 
quyidagi savollar beriladi: Bu bilan nima demoqchisan? O’z fikringni tushuntira olasanmi? Bu 
nima degani? 
3.o’quvchilarning fikrlarini asoslanganligini tekshirish. 
Bu  yerda  quyidagicha  savollarning  berilishi  o’rinlidir:  Nima  uchun  sen  aynan  shunday  deb 
o’ylaysan?  Sening  mavqeingni  tasdiqlovchi  qanday  asoslar  bor?  Nima  uchun  senda  shunday 
taassurot tug’ildi? qanday argumentlarni bildirgan fikring foydasiga keltirasan? Sening fikringni 
nima isbotlaydi? va hokazo. 
4.Boshqalar fikrini o’rganish. 
Inson o’z fikrining ojizligini har doim ham tan olavermaydi va suhbatdoshining fikriga hurmat 
va  ehtirom  bilan  qaravermaydi.  Ayniqsa  bu  holatni  ko’proq  o’smirlarda  kuzatish  mumkin. 
Shubhasiz,  ko’p  hollarda  buning  aksini  ham  ko’rish  mumkin.  Shu  bilan  birgalikda  qator 
murakkab  muammolarning  yechimini  topishda  o’zgalar  fikrini  eshitish  va  tinglash  ko’nikmasi 
juda  asqotadi.  Bu  ko’nikmani  o’quvchilarda  shakllantirishni  xohlasangiz,  marhamat,  quyidagi 
savollar bilan murojaat qiling: o’z fikringizga muqobil bo’lgan holatni bayon qila olasizmi? Bu 
haqda boshqalar nima deyin mumkin? Tanqidga uchrashingiz mumkinmi? 
5.o’z holatini va o’zgalar fikrini tahlil etish. 
Bu haqda nafaqat o’smirlar, balki kattalar ham ko’pincha o’ylashmaydilar. o’quvchi xususiy fikri 
bilan  to’g’ri  kelmaydigan  fikrlarni  ham  o’zaro  taqqoslash,  ilmiy  asoslangan  holatni  aniqlash 
uchun  fikrlar  qarama-qarshiligini  tahlil  etishi  kerak.  Shu  maqsad  uchun  quyidagi  savollar 
asqotishi mumkin: o’z fikring ojizligi nimada? qarshi tomonning dalil-isboti nima uchun kuchli 
yoki  nima  uchun  kuchsiz?  qanday  fikrlar  sizning  mavqeingizni  mustahkamlaydi  yoki  uni 
kuchsizlantiradi? 
o’rganilayotgan muammo bo’yicha har ikkala fikrlarning mantiqiy oqibatlarini o’rganish uchun 
savollar:  agar  sizning  g’oyangiz  qabul  qilinsa,  nimalar  ro’y  berishi  mumkin?  Bu  jamiyatga 
qanday ta'sir ko’rsatadi? Uning natijasi kelajakka foyda beradimi? 
6. Muammo bo’yicha yechim qabul qilish. 
Bu ―tanqidiy fikrlash‖ metodining so’ngi bosqichi hisoblanib, o’quvchilar tomonidan bildirilgan 
turlicha fikrlar qaytadan baholanadi va mutanosiblik aniqlanadi. Buning uchun: qaysi natija eng 
qulay  va  ishonchli?  Kimning  chiqishi  maqsadga  muvofiq  bo’ldi?  Siz  bahsga  qanday  nuqta 
qo’ygan bo’lardingiz? va hokazo. 
Bu metodlardan didaktik jarayonning qaysi bosqichida foydalanish kerak?  Shubhasiz, mavjudlik 
algoritmida (MA) - o’quvchilarning o’quv-bilish faoliyatini tashkil etishda - mustaqil o’z-o’zini  
(sinfdoshin )  o’qitishda, yakka tartibda, kichik