O’zbekiston respublikasi oliy talim vazirligi samarqand veterinariya medisinasi instituti tabiiy va ilmiy fanlar kafedrasi

elektron o’tkazuvchanlik deyiladi. Yarim o’tkazgichlar past va normal 
haroratlarda dielektriklar hisoblanadi. Asosiy material bo’lib Mendeleyev davriy 
sistemasidagi 3,4,5 guruh elementlari hisoblanadi. Eng ko’p ishlatiladigan 
germaniy va kremniydir. Sof yarim o’tkazgichda xususiy o’tkazuvchanlik bo’ladi. 
4 valentli germaniyga, 5 valentli arsenid qo’shilsa 1 ta elektron ortib qoladi. 
Bunday aralashmaga donor (beruvchi) aralashmalar deyiladi, yarim
o’tkazgichlar esa elektron yoki n- tip o’tkazuvchanlik deyiladi. 3 valentli indiy 
qo’shilsa bitta elektron yetishmaydi. Shuning uchun bunday aralashmalar 
akseptor (qabul qiluvchi) deb, yarim o’tkazgichlar esa teshikli yarim o’tkazgich
yoki p – tip yarim o’tkazgich deyiladi. 
0,0001% mishyak aralashmasi germaniyda erkin elektronlar sonini 1000 
marta oshiradi. Temperatura bir gradusga o’zgarganda metallning qarshiligi 0
0
C
dagi qarshilikdan 0,004 ga ortadi, yarim o’tkazgich qarshiligi esa 0,06 ga 
kamayadi. Bunday xossadan o’lchamlari kichik bo’lgan va metall elektr qarshilik 
termometrlariga qaraganda juda katta sezgirlikka ega bo’lgan yarim o’tkazgich

---

34 
qarshilik termometrlari yasashga imkon beradi. Yarim o’tkazgich qarshilik 
termometrga termistor deyiladi. Termistor degani yarim o’tkazgich qarshilik, 
ya’ni issiqlik va aktiv qarshilik demakdir. Termistorning issiqlikka teguvchi 
qismining o’lchamlari millimetrning o’ndan bir ulushlaricha bo’ladi. Bu termistor 
yordamida juda kichik obyektlar, masalan o’simlik va jonli organizmlarning 
ayrim qismlarining temperaturasini o’lchash mumkin. Termistor bilan gradusning 
milliondan bir ulushlaricha o’zgarishlarini aniqlash mumkin.
Dielektrik kirituvchanlikni bilgan holda tirik organizmda bo’ladigan ba’zi 
o’zgarishlar haqida xulosa chiqarish mumkin. Organizmdagi hujayra va uni o’rab 
olgan hujayralardan tashqari biologik muhit tashqi muhitdan yarim o’tkazuvchi 
hujayra menbranasi bilan ajralgan murakkab sistema deb qarash mumkin. Hujayra 
ochiq termodinamik sistema bo’lib, tashqi muhit bilan uzluksiz energiya, modda 
va ma’lumot almashinadi va bu almashinuv menbranalar orqali amalga oshadi. 
Menbrana oddiy holda lipid qatlamidan iborat lipid qatoriga neytral yog’lar, efirlar 
kiradi. Hujayrada lipidlar oqsil qatlamlari bilan o’rab olingan. Ko’pchilik 
menbranalar taxminan 40% lipidlardan, 60% oqsillardan iborat. Sitoplazmatik 
menbrananing qalinligi taxminan 5-10 nm. Hujayra menbranalarining umumiy
yuzasi juda katta. Masalan: kalmer kalamush jigarining massasi atigi 6 g. Uning
menbranalarining umumiy yuzi 100 m
2
. Menbranada lipid qatlami borligi uning 
dielektrik xossalarini belgilaydi. Menbranalar solishtirma qarshiligi juda katta 
10
8
om.m. atrofida bu esa sitoplazma va hujayralararo muhit qarshiligidan o’n 
millionlab katta. Menbranalar dielektrik xarakteristikalari ko’pchilik texnik 
izolyatornikidan kattadir. Masalan: mitoxandriy menbranasining qalinligi 8nm 
bo’lgan holda sirtlardagi potensiallar farqi 200 mVga teng. Shunday qilib, 
menbranadiga elektr maydon kuchlanganligi. 
E= 200
.
10 
-3 
V = 25 
. 
10 
6 
V/m
8
. 
10
-9 
m
Shuni aytib o’tish kerakki dielektrik sifatida ishlatiladigan chinni bu 
kuchlanganlikdan yuz marta kichik kuchlanganlikda «teshiladi». Menbrananing 
nisbiy dielektrik singdiruvchanligi 
2 - 6 
ga teng.
Suyuqliklar ham xuddi qattiq 
jismlar kabi, o’tkazgich yoki izolyator bo’lishi mumkkin. Elektr tokini 
o’tkazuvchi suyuqliklar biologiyada katta ahamiyatga ega. Masalan: tuzlar, 
kislotalar, ishqorlarning suvdagi eritmasi va ayrim organik birikmalar shular 
jumlasidandir. 
T.Elektr tokini o’tkazadigan suyuqliklarga elektrolitlar deyiladi. Yuqorida 
aytilgan moddalar suvda eriganda ionlarga dissosialanadi. Elektrolitik dissosasiya 
darajasi L= 
n 

n
0 
Bunda n- dissasiyalangan malekulalar soni 
n
0 – 
umumiy molekulalar soni 
Dissosasiyaga teskari jarayonga rekombinasiya deyiladi. Birlik yuzadan 1 
sekundda o`tuvchi tok zichligi
j = j
+
+ j

= q ( n
+
v
+
+ n
- 
v
-
) (3.15) 

---

35 
Agar 1 ta malekula 2 ta ionga dissosiyalansa u holda n
+ 
va n
-
ionlar
konsentrasiyasi bir xil bo’ladi. Demak n
+
= n
-
= l n 
Elektr maydonida ionga ikkita kuch ta’sir qiladi. F
e
= qE va
F
ish 
= 6 


rv barqaror harakatda F
e
= F
ish 
yoki qE = 6 


rv
Bundan
r
q
U

6

- ionlarning harakatchanligi deyiladi. 
Ionlar harakatchanlagi juda kichik M; 25
0
C da vodorod ionlarining
harakatchanligi 36,2-10
8 
m
2
/V.s 
kaliyniki 7,6.10
-8
m
2
/V.s, xlorniki 7,9.10
-8
m
2
/V.s . 
Demak (3.15) ni qyidagicha yozish mumkin. 
J = q n ( u
+
+ u
-
) E j =

E 
Bunda 

= q n ( u
+
+ u
-
) – suyuqlikning solishtirma elektr o’tkazuvchanligi 
deyiladi.(5) suyuqliklar uchun Om qonunidan iborat 


1

solishtirma qarshilik.

– qon uchun 1,66 om.m,muskul 2om.m 
Ichki organlar 3-5 om.m.miya va nerv to`qimasi uchun 15 om.m 
Yog’ to’qimasi 50 om.m, quruq teri 10
5
om.m,suyak 10
7
om.m 
Agar harorat oshsa harakatchanlik oshadi va qarshilik kamayadi (metallarda 
teskari). Elektrodga yetib kelgan ionlar neytrallashib o’tirib qoladi. Anionlar 
anodga, kationlar katodga. T.Elektrolidlardan tok o’tganda modda ajralib chiqish 
jarayoniga elektroliz deyiladi. 
Faradey 1836 y elektroliz qonunlarini aniqladi.