TeleviZİya nəZƏRİYYƏSİNİN Əsaslari
Yüklə 7,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
III FƏSİL 3.1 İnformasiya proqramlarının xüsusiyyəti 158 rak edən televiziyada verilən xəbərlər fərdlərin, ayrıayrı qrupla rın təsəvvürünü biçimləndirməklə bərabər, onların həyat tərzini müəyyən edir və dünyagörüşünün zənginləşməsində iştirak edir. Televiziya kanallarının çoxluğu və rəqabət meydanında informa siya proqramlarının sayının həddən artıq olduğu bir vaxtda seyrçi baxacağını seçmək imkanı qazanır. Bu zaman xəbərlərin hansı me yarlarla seçilməsi məsələsi gündəmə gəlir ki, bu da televiziyanın ictimai şüurda yerini və reytinqini müəyyən edir. Q. Lassuellanın düsturuna əsasən hansı telekanalın xəbərlər buraxılışının rəğbətlə qarşılanacağını təyin etmək olar. “Kim dedi? nə? hansı kanalla? ki mə? hansı effektlə?” düsturu xəbərin fərd və ya sosial qrup tərəfindən qəbul olunmasının dərəcəsini müəyyənləşdirməyə im kan verir. “Kim dedi?” xəbəri verən mənbənin mötəbərliyi və söy ləyən jurnalistin cəmiyyətdə yeri; “nə dedi?” məlumatın özü və onun mümkün açılışı, deyiliş tərzi; “hansı kanalla?” xəbəri verən kanalın cəmiyyətdə qazandığı etibar, inam və onun cəmiyyətdəki yeri əsasında ölçülür; “kimə dedi?” informasiyanın onu alacaq və onun əsasında rəy yaradacaq qruplardan hansına ünvanlanma sı nəzərdə tutulur (burada informasiya istehlakçılarının üç növü nəzərdə tutulur); “hansı effektlə?” informasiyanın ünvanlandığı sosial qrupun qavrama və bunun əsasında rəyyaratma səviyyəsinə təsir nəzərdə tutulur (intellektual cəhətdən daha çox inkişaf etmiş insana təsir etmək cəhdi digərlərinə baxdıqda çətindir və s.). Tama şaçı xəbərlər proqramını seçdikdə bu düstur əsasında hərəkət edir. Xəbərin etibarlılığı, qərəzsizliyi telekanalın indiyədək cəmiyyətdə qazandığı nüfuzdan irəli gəlir. İnam və etibar faktoru ilə yanaşı, xəbərlər proqramının seçimində operativlik və əhatəlilik də mü hüm yer tutur. Video məlumatı daha çevik verən xəbərlər buraxı lışı digərlərini geridə qoyaraq, reytinqdə birincilik qazanacaq. Bu, xüsusi, fövqəladə ha disələr vaxtı özünü göstərən amildir. Gündəlik həyatda heç də hər gün belə hadisələr baş vermir və bu günlərdə tamaşaçının xəbəralma ehtiyacının mövcudluğu onun kanallara baş vuraraq özünə maraqlı gələni seçməsilə başa çatır. “Telejurnalistlər buna alışmalıdırlar ki, xəbərlərin özü də təkcə rəqabətə davamlı keyfiyyətlər tələb edən səviyyədə olmayıb (yeniliyi, operativliyi, orijinallığı və s. olan), həm də əlvan “bağla malı”, “yarlıqlı” reklama aid biçim əlamətləri olan əmtəədir” (437, səh. 144). Burada telekanalların xəbərlər buraxılışlarının yaradıcı təqdimatından bəhs edilir ki, bu da əslində kifayət qədər böyük zəhmət tələb edib, bir neçə sənətin birgə fəaliyyəti nəticəsində meydana gəlir. Yalnız informasiya cəhətdən zəngin və sıralanması 159 düzgün qurulan, eyni zamanda, bədiiestetik cəhətdən tamaşaçı nın zövqünü oxşayacaq bir tərzdə təqdim olunan, görüntü plasti kasının əlvanlğı və gözəlliyi, montaj işinin yaradıcı, eyni zamanda, yerində olması, keçidlərin, arakəsmələrin bədiiestetik yükü, apa rıcının televiziyanın ifadə vasitələrindən məharətlə istifadə edərək nitq əlvanlığı, gözəllik yaradan, diqqəti cəlb edən səsin ifadəliliyi, xoş avaz və etibarlılıq, inam gətirən: istər bədiiestetik, istərsə də tempodinamika gətirən komponentlərin fəal iştirak etməsi xəbərlər buraxılışını digərlərindən fərqləndirər, proqram tamaşaçı inamını, rəğbətini qazanmaqla sosial həyatda və hər bir insanın məişətində özünün yeri və yükü ilə fəal çıxış edə bilər. Xəbərlər buraxılışı özünün sosial əhəmiyyəti və siyasiictimai mahiyyəti ilə bütün digər proqramlardan fərqləndiyindən, ona münasibət də fərqli müstəvidə qurulur. Burada jurnalist fəaliyyətində olan siyasisosial məsuliyyət anlayışı ilə bütövlükdə xəbərləri hazır layan qrupun mənəvi məsuliyyəti üzvi bir tərzdə bütöv bağlan malıdır. Xəbərlərdə səslənən hər fikrin, göstərilən təsvirin böyük çəkisi və cəmiyyətin sosialsiyasi həyatında başlıca rolu olduğu üçün deyilən fikir müxtəlif kataklizmlərə, çaxnaşmalara, kütləvi psixoza və xaosa yaxud da fərdlərin nikbin əhvala köklənməsinə şərait yarada bilər. Buradan belə bir nəticə çıxır ki, televiziyanın informasiya funk siyasının cəmiyyətdə əhəmiyyətli yeri və informasiya proqramla rının televiziyanın həyatında aparıcı mövqeyi sosial qrupların və fərdlərin davranışını, siyasi təfəkkürünü müəyyən etməkdə aparı cı rol oynadığından, burada yaradıcı məsuliyyət və bədii cəhətdən təqdimetmə, sənətkarlıq məsələləri başlıca yeri alır, verilişin reytinqdə yüksək pillədə durmasını təmin edir. Bu, xəbərlər proq ramlarının yaradıcı heyətinin fəaliyyətində mövcud konsepsiya əsasında yaradıcı fəndlərin, yeniliklərin, axtarışların tətbiqindən başlamış, ən adi peşəkarlıq tələblərinin icrası, televiziya yara dıcılıq qaydalarına əməl olunmasına qədər böyük yolu özündə cəmləşdirir. İnformasiyanın məzmun etibarı ilə hansı sahəni əhatə etməsindən asılı olmayaraq, onun ötürülməsində etibarı və ta maşaçı inamını qazanmaq üçün rəsmilik vacib olduğu qədər, bu rəsmiliyi yumşaldan və onun bədii rəngarəngliyini təmin edən cəhətlər də əhəmiyyətlidir. Bir çox hallarda jurnalistlər öz peşə fəaliyyətlərinə aludə olub, xəbərin məzmunu və etibarlılığını çat dırmaqla işlərini bitmiş sanırlar. Lakin televiziya audiovizual in formasiyanı yetirir və burada başlıca faktor olan görüntünü, onun 160 düzgün, bədii cəhətdən əsaslandırılmış, peşəkar tələblərə uyğun şəkildə çatdırılması böyük əhəmiyyət kəsb edir. ANSin “Xəbərçi” proqramında Vergilər Nazirliyinin vergi tariflərini endirməsi ilə bağlı süjetdə müxbir aramsız olaraq vergi tariflərini, onların faiz və rəqəmlə nisbətini, azalmanı və s. ni tamaşaçıya çatdırmağa ça lışır. Görüntüdə isə Vergilər Nazirliyinin binası fasaddan, yandan, sonra Nazirliyin ad lövhələri, pulsayan maşın və bir də nazirlik binası önündə olan bağ təsvirləri dönədönə, süjet boyunca müx birin kadrarxası mətni başa çatana qədər verildi. Xəbərin vizual həlli tapılmadığından həmin anda televizor tamaşaçı üçün radio ilə eyniləşmiş oldu və audiovizual effekt aradan qalxdı ki, bu da televiziya kanalı üçün yolverilməzdir. Süjetdə hər deyilən infor masiya görüntüdən çıxış etməli və ya sözü görüntü tamamlama lıdır. Əks halda, yaranan uyğunsuzluq və ya yuxarıdakı hal kimi uyuşmazlıq televiziya effektini dağıtmış olur. Haqqında danışılan idarə binasının ünvan planının göstərilməsi tanışlıq və ümumi rəy yaranması üçün olduqca lazımlı bir kadrdır, lakin heç də bütün süjet bu kadrdan ibarət olmamalıdır. Televiziya xəbərlərində daxil olmuş şifahi informasiyanın gö rüntüsü olmadıqda burada arxiv materiallarından istifadə etmək olar, bir şərtlə ki, kadrda bu materialların arxiv olduğunu göstərən yazı qeyd olunsun. Başqa hallardainformasiyanın buraxılış dan bir neçə dəqiqə əvvəl daxil olması və ya hər hansı bir rəsmi xronika ilə bağlı olması vəziyyətində, onun aparıcı tərəfindən şifahi təqdimatı yolveriləndir. Hazırda bir çox kanallarda bu vəziyyətlərdə televiziyanın radioqəbulediciyə bənzəməməsi üçün formalar tapılıb tətbiq olunur. Bu, studiyadakı monitorda foto nun və ya tematikaya aid olan hər hansı bir şəklin yerləşdirilməsi, dəyişdirilməsi ilə tempi saxlamaq, görüntülülük əlamətini qoru maq məqsədi daşıyır. Digər analoji situasiyalarda xəbərlərdə audi ovizuallığın biribirini tamamlamamasına çoxlu misallar gətirmək olar, bu da problemin çağdaş Azərbaycan teleməkanında özünün bütün ciddiliyi ilə durduğunu göstərir. Burada başlıca səbəb kimi Azərbaycanda müstəqil televiziyaçılıq fəaliyyəti və informasiya işinin yeni qurulması, bu sahədə peşəkarların yetərincə olmaması çıxış edə bilər. Lakin heç bir halda bunlar televiziya üçün əsas ol mamalı və Azərbaycan tamaşaçısına formaca bəsit xəbərlər bura xılışının verilməsi ilə nəticələnməməlidir. Çünki hər bir telekanal mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, ictimai öhdəlikləri layiqincə, peşəkarlıqla yerinə yetirməlidir.
161 3.2 Azərbaycan televiziyalarında informasiya proqramlarına tarixi nəzər Çağdaş Azərbaycan televiziyasında informasiya funksiyasının təcəssüm mənzərəsinə diqqət yetirmək üçün bu işin teleməkanda yaranma və inkişaf yoluna nəzər yetirmək lazımdır. Sovet dönəmində Mərkəzi televiziyanın “Zaman” proqramından əvvəl efirə çıxan yerli xəbərlər dövlət televiziyasının proqramı olduğun dan bilavasitə partiyanın nəzarətində olmaqla, yalnız xoş həyatın tərənnümçüsü kimi tanınırdı. Yalnız “ütülənmiş” təsərrüfat xəbərləri, siyasi aktivlərin toplantıları və qurultay qərarlarının icrasından danışan “Günün ekranı” xəbərlər proqramında qoyul muş qaydalardan kənarda hər hansı bir informasiyanın getməsi, sadəcə, mümkün deyildi. Hər şey bilavasitə mərkəzləşmiş şəkildə tərtib olunaraq ötürülə bilərdi. Məhz bu səbəbdən “Günün ekra nı” ictimaiyyət qarşısında etibar qazana bilməyərək, inamsızlıq hissi yaratmışdı. Bu hal özünü 1988ci ildən başlanan Milli azad lıq hərəkatı, Dağlıq Qarabağ hadisələri və Ermənistanın irticaçı təcavüzü dönəmində açıq büruzə verməyə başladı. “Günün ekra nı” xalqdan, ictimaiyyətdən uzaqlaşaraq, həqiqəti demək əvəzinə meydana toplaşanları ekstremist adlandıraraq Ermənistan Azərbaycan dostluğunu tərənnüm edirdi. Reallıqla ekranda deyilənin səsləşməməsi insanları hə qi qətin deyildiyi yeganə yerə – meydana aparırdı. “Günün ekranı” xəbərlər buraxılışı adlansa da, mahiyyətcə ondan uzaq idi. “Sov. İKP MK Siyasi bürosu”nda, “Sosialist yarışmasının gündəliyi”, “Qurultay şərəfinə”, “Elmitexniki tə rəqqi yolu ilə”, “Respublikanın tarlalarında”, “Ərzaq proqramı ümumxalq işidir”, “Ədəbiyyat, incəsənət, mədəniyyət..” ad lanan rubrikaların adından artıq mahiyyət bəlli olur və burada normal xəbərvermə sənətindən, informasiya funksiyasından danışmaq artıqdır. Çünki “Azərbaycan televiziyası nın “Günün ekranı” redaksiyasında çalışan jurnalistlər partiyanın….göstərişlərini heç zaman unutmurlar” (52, səh. 31). Cəmiyyətdə demokratik dəyişikliklər prosesi başlandığı halda, Azərbaycan televiziyası bu prosesdən tam uzaqda durmaqla möv cud reallığı işıqlandırmaq, cəmiyyəti baş verənlərlə informasiya laşdırmaq əvəzinə, partiya qaydalarına uyğun təbliğatçı rolunu oynamaqda davam edirdi. “İnformasiya xidmətinin başlıca qay ğısı nə obyektivlik, nə də dolğun işıqlandırma deyildi, “ideolo ji təmkinlilik”, televiziya informasiya vasitəsilə günün yaradılan mənzərəsinin partiya və dövlət rəhbərlərinin irəli sürdüyü meyar
162 lara uyğun olması idi; ekranda həyat gerçəkdə olduğu kimi deyil, Si yasi Büronun və baş katibin görmək istədiyi kimi idi” (437, səh. 145). İstər 19881989cu illərdə, istərsə də 1990cı ilin 20 yanvar ha disələrinə qədərki dövrdə televiziya demokratikləşməni yaxına buraxmayaraq, inzibati amirlik sisteminin qaydalarından kənara çıxmadan efir vasitəsilə gerçəyi – Bakı küçələrində baş verənləri çatdırmaq əvəzinə uydurulmuş sosializm mifinin təbliğatı ilə məşğul olurdu. 1990cı ilin 19 yanvar axşamı saat 19.30da Dövlət Televiziyasının enerji blokunun partladılması ilə cəmiyyət bütövlükdə informasi yadan təcrid vəziyyətində qaldı və həmin gecə Sovet ordusunun xalqımıza qarşı törətdiyi cinayətin başlanğıcı oldu. Azərbaycan televiziyası işini bərpa etdikdən sonra da infor ma siya vermək funksiyasını birdəfəlik unudaraq təbliğatçı və zi fəsini icra edirdi ki, bu da “Günün ekranı” proqramının seyr çidə inam sızlıq sindromu yaratmasına səbəb olurdu. Cə miy yətdə birmənalı şəkildə televiziyanın həqiqəti gizlətməsi və re allığın tamam fərqli olması rəyi yaranırdı ki, bu da televiziya nın öz ictimai vəzifələrinin öhdəsindən gəlməməsi demək idi. 25 noyabr 1991ci il tarixində dövlət televiziyasının efirində “Xə bərçi” proqramı göründü. Azərbaycan Nyu Servis ANSin təq dim etdiyi xəbərlər buraxılışı teleməkanda yeniləşmənin bi rinci və ən böyük addımı idi. İstər adında olan orijinallıq, yenilik və başlıca sı cəsarət, istərsə də tamam yeni və Azərbaycan tamaşaçısı üçün yad olan görüntü estetikası, danışıq tərzi sonrakı dövr televiziyada xəbərvermə mədəniyyətinin başlanğıcı kimi dəyərləndirilməlidir. Bu, televiziya məkanında bir hadisə idi. İlk dəfə efirə iki diktor əvəzinə bir aparıcının çıxması, öncədən yazılaraq redaktə və senzura olunmuş mətn əvəzinə, canlı və bə dahətən deyilən nitq, verilən xəbərlərin reallığa yaxınlığı, qərəzsizliyi və ən başlıcası tərəfsizliyi tamaşaçıda yeni bir hiss ya ratmış oldu. Məhz bu tarix ölkəmizdə azad informasi ya buraxılışı nın efirə çıxdığı gün kimi qeyd olunmalıdır. Müstəqil telekanalların yaranması və onların efirində xəbərlər xidmətinin başlıca yer alması informasiyavermə işinin ölkə te leməkanında özünə yer alaraq kamilləşməsinə təkan verdi. Kanallar arasında rəqabət, yeni kadrların cəlb olunması və dünya televiziya larında gedən yenilikçilik axtarışlarının tətbiqi, operativlik, çevik lik kimi peşəkar tələblərin mənimsənilməsi prosesi Azərbaycan teleməkanında informasiya funksiyasının təcəssümünü effektiv edir və onu informasiya qanunlarına yaxınlaşdırırdı. Artıq normal 163 xəbərvermə mədəniyyəti və onun peşəkar problemlərindən danış maq, mövcud qüsurları qeyd etmək, yaradıcılıq fəallığını çözərək elmi araşdırma aparmaq mümkün və lazımlı oldu. Rus televiziya nəzəriyyəçisi R. Boretskinin hər bir xəbərin, in formasiyanın dörd tələbi yerinə yetirməsi barədə irəli sürdüyü fikirdə birinci yeri düzgünlük, ikinci yeri yenilikçilik, üçüncü yeri əhatəlilik, dördüncü yeri aktuallıq tutur (121). Bu tələblər və on ların sıralanma ardıcıllığı verilən məlumatın yükünü artıraraq informasiya funksiyasının yerinə yetirilməsini daha effektiv edir. Məhz bu qaydalara əməl edən xəbər efirə çıxmalı və tamaşaçıya çatdırılmalıdır. Evert Denisin “Massmediaya dair söhbətlər” kitabında xəbər lərin təyin olunmasında irəli sürdüyü meyarlar xəbərvermə işində olduqca vacibdir. Onun fikrincə informasiyada bu cəhətlərdən biri olmalıdır: konfliktlilik – yəni informasiya gərginlik və təəccüb yaratmalıdır; fəlakət – məğlubiyyət, dağıntı; hər hansı bir va cib hadisənin inkişaf – qələbə, nailiyyət; hər hansı bir hadisənin nəticələri – onun cəmiyyətə təsir dərəcəsi; məşhur adam – həyatındakı hadisə ümumi maraq yaradacaq insan haqqında xəbər; yenilikçilik – nə isə qeyriadi, hətta fövqəladə; güclü insan marağı – qabarıq emosional fon; ərazi yaxınlığı – yerli problemlər. Azərbaycan teleməkanında mövcud olan informasiya proqram larını təhlil edincə, onların bir çoxunun bu meyarlara əməl etdiyi nin şahidi olacağıq, lakin bir çox hallarda bu meyarların arxa plana keçirilməsi informasiya proqramlarını maraqsız və baxımsız edir, onun digərləri ilə rəqabətdə geri qalmasına gətirib çıxarır ki, bu da kanalın ümumi reytinqinə mənfi təsir edir. Azərbaycan Dövlət Televiziyası (AzTV) xəbərlər xidmətinin tamam başqa və daha çox, köhnə sovet kütləvi informasiya və təbliğat vasitələrinin qarşısında qoyulan iş prinsipi və metodu ilə iş ləməkdə davam etməsi rəsmi kanalın “Xəbərlər” proqramı nın rey tinqini aşağı salırdı ki, nəticədə tamaşaçılar digər xəbərlər buraxılışlarına üstünlük verirdilər. Digər ölkələrin dövlət televi ziyaları təcrübəsinə baxdıqda (Rusiya – RTR, Türkiyə – TRT, Bri taniya – BBC, İtaliya – RAİ və s.) “Xəbərlər” proqramının qüsurlu cəhətlərini aydınlıqla sezmək olar. Lakin kommersiya kanalların da yeni meyarlarla iş prinsipinin qurulması ləng də olsa, aparılır. İnformasiya proqramları mövzu və coğrafi genişliklə, hadisənin operativ işıqlandırılması, əhatəli informasiya, süjet və reportajla rın maraqlı, orijinal olması, videomaterialın verilməsində yenilik çiliyin, bədii həllin olması və onun təkrarsızlığı ilə yüksək peşəkar 164 tələblərə cavab verə bilər. İnformasiya proqramını zəiflədən cə hətlər – uzunçuluq, bədii solğunluq, görüntü azlığı, dar əhatəli olması, həmçinin material qıtlığı, informasiyanın çoxçeşidli olma ması, süjetlərdə sözçülük, bədii həlldə oxşarlıq kimi cəhətlərdir ki, burada jurnalistika və informasiya siyasətinin qurulması ilə yana şı, onun yaradıcı problemləri də vacib yer alır. İnformasiya funksiyasını icra edən informativ verilişlərdə in formasiya anlayışı ilə yanaşı jurnalist fəaliyyəti və yaradıcılığı məsələsi də durur ki, bu da kifayət qədər vacib, olduqca mühüm amildir. Jurnalistikanın prinsipləri və informasiya proqramlarının quruluşu ilə bağlı mülahizələr jurnalistikanın araşdırma predmeti olduğundan, bu məsələyə toxunmadan yaradıcı tərəfin araşdırma sını aparaq.
Azərbaycan teleməkanında mövcud olan informasiya proqram larını təhlil edərkən onların peşəkar tələblərə uyğun olubolma ması məsələsi aydınlıqla önə çıxır. Çağdaş teleməkanda informa siya funksiyasının təcəssüm mənzərəsini çözmək üçün ilk əvvəl telekanallarda yayımlanan xəbərlər proqramlarının yaradıcı duru munu təhlil edək. Azərbaycanda ilk televiziya olan AzTV özünün böyük yaradıcı ənənələrinə, kadr potensialına və texniki təchizatına, həmçinin bü tün ölkə boyunca yayımlanmasına görə uzun müddət digər kanal lardan seçilmişdir. Kommersiya kanallarının yaranma, təşəkkül dövrü son illəri əhatə edirsə, AzTV və onun informasiya xidmətinin böyük yaradıcı yolu və peşəkar vərdişləri var idi. Sözsüz ki, illər ərzində yaranmış bu qaydalar demokratikləşmə və azad fikir axa rında, həmçinin kommersiya kanallarının fəaliyyətə başlaması ilə köhnələrək, yalnız tarixə çevrilə bilərdi. Rusiyada İctimai Televi ziyanın və RTRin təcrübəsi buna misaldır. Onlar tez bir zamanda yeniləşmə apararaq, müasir xəbərvermə standartlarını öz ekranla rına gətirdilər. Lakin AzTVdə keçid prosesi uzunmüddətli oldu və “Günün ekranı”ndan qalma vərdişlər, qaydalar “Xəbərlər” üçün xarakterik olmuşdur ki, bu proqramın xəbərvermə gücünü zəiflətməklə bərabər, onun digər analoji proqramlarla rəqabətə girmək imkanını heçə endirmiş oldu. “Xəbərlər” proqramının başlanğıcından sonunadək qurulan estetik görünüş, musiqi seçimi, başlıq və arakəsmələr müasir ya radıcılıq axtarışlarından, yenilikçilikdən kifayət qədər uzaq olan 165 primitivliyi ilə seçilir. Hazırda proqramların başlıqlarında əlvan rənglərdən ibarət kompyuter qrafikası vasitəsilə yığılan dina mik, daha mürəkkəb forma və dizayndan istifadə olunduğu hal da, “Xəbərlər”in başlığı kifayət qədər solğun, tempsiz, köhnəlmiş metodlarla yığılmış, heç bir estetik yük daşımayan kadrlar toplu sudur. Başlığın bu qədər solğun olması artıq proqramın estetik tamlığına, görüntü həllinin müasirlik axtarışları ilə ayaqlaşmadı ğına dəlalət edir. “Xəbərlər” proqramında, həmçinin ümumilikdə “AzTV” kanalında yaradıcı yenilikçilik ümumiyyətlə duyulmur və o, köhnəlmiş üsullardan istifadə etməklə fəaliyyətini davam etdi rir, bu da kanalın dünya televiziyaları və ya qonşu ölkələrin ka nalları ilə deyil, heç ölkədə mövcud olan kommersiya kanalları ilə rəqabətə girmək imkanını heçə endirir. Proqramın başlığında olan estetik solğunluq, primitivlik, xarak tersizlik studiyanın dekorasiya həllində də özünü büruzə verir. Yeniləşmə aparıldıqdan sonra müasir televiziyaçılıqda mövcud olan axtarışları tətbiq etmək adı ilə “Xəbərlər”in studiyası ifadəsiz, solğun və yorucu görkəm alıb. Arxada yerləşdirilən heç bir tex niki iştirakı olmayan, həmçinin estetik yük də daşımayan yaşıl uzunvari lampaların dəmirlər üzərində qurulması ilə arxanın sol ğunlaşdırılması, yersiz olaraq ultramüasir bir görkəm verilməsi, soyuq rənglərin əsarətinə alınması göz yorğunluğu bəxş etməklə tamaşaçının kanalı dəyişiminə səbəb olur. Biz yuxarıda xəbərlər studiyasının dekor həlli barədə danışaraq, orada qurulan görün tünün verilişin ümumi estetik həlli ilə üzvi vəhdətdə olmasını, həmçinin göz yorğunluğu yaratmamaq, dərinlik, ifadəlilik vermək kimi cəhətləri ilə seçilməsini vacib şərt kimi ortaya qoyduq. Lakin “Xəbərlər”in studiyasında bütün bunlara rast gəlmək mümkün deyil. Studiyada açıq duyulan darısqallıq, işıq cihazlarının düz gün yönəldilməməsi üzündən yersiz kölgə və qaranlıqlar görün tünü yorucu edir və xəbər verilişindən uzaq bir təəssürat yaradır. Aparıcının əyləşdiyi masa, onun üzərində qoyulan noutbuk – əl kompyuteri və onun fəaliyyətsizliyi studiyanın dekor həllində olan ifadəsizliyi tamamlayaraq, cansıxıcı mənzərə yaradır. Masa üzərinə noutbuk qoyulması ənənəsi ABŞda xəbərlər proqram ları təzə yaranarkən qoyulub və bu, aparıcının son məlumatları almaq yaxud mətnə bir daha nəzər yetirmək, həmçinin onun keçidlər vaxtı ifadəsiz gözləmələrinin qarşısını almaq məqsədi gü dür. Lakin “Xəbərlər”də kifayət qədər böyük həcmli kompyuter kadrın böyük hissəsini tutmaqla bərabər, işlənməmiş qalması ilə
166 əlavə yük gətirir. Studiyada qoyulan televizor, əslində, xəbərlər proqramlarında yeni bir forma kimi aparıcının xəbər öncəsi nit qini müşayiət edən arxiv və ya xatırlatma kadrlarını verməklə ek randa boşluğu doldurmaq, görüntünün dinamikasını yaratmaqla televiziya dilinin – görüntünün əlamətliliyini saxlamaq məqsədi daşıyan monitor əvəzi qoyulub və o da, əslində, özünün daşımalı olduğu vəzifəni icra edə bilmir. Bir çox hallarda studiya monito runda verilən görüntü keyfiyyətsiz olduğundan qarışıqlıq yarat maqdan başqa heç bir şey ifadə etmir. Studiyanın quruluşunda olan solğunluq “Xəbərlər”də gedən süjetlərdə də, onların dramaturji xüsusiyyətlərində, dilüslub cəhətlərində, görüntü primitivliyi, montaj ifadəsizliyində də özü nü büruzə verir. Verilən informasiyaların pafoslu və artıq tamaşa çı üçün ştamplaşmış ifadələrlə çatdırılması xəbər effektini azalt maqla, onu informasiya yığınına çevirir. İnformasiya qanunlarına, xəbərvermə qaydalarına uyğun gəlməyən, yuxarıda dediyimiz prinsiplərlə uzlaşmayan süjetlərdə heç bir jurnalist yaradıcılı ğından danışmaq olmaz. Sovet dövrundə plan xəbərlərini xatır ladan cümlələr hələ də “Xəbərlər”in efirində səslənir. Xəbərlərin nə düzülüşü, nə seçimi, nə də ki mahiyyəti informasiya janrının tələblərinə, qaydalarına uyğun gəlmədiyindən, bu mövzuda da nışmayaraq, daha çox, proqramda olan yaradıcı qüsurlara diqqət ayırmaq istərdik. İlk növbədə proqramda rejissor işinin zəifliyini, yaradıcı axtarış ların olmamasını qeyd etmək gərəkdir. Süjetlərin görüntü həllində dəyişməz planlar, təkrar kadrların zənginliyi, keçidlərdə yeni for ma axtarışlarının olmaması efirdə rejissor işinin mənfi göstəricisi kimi diqqəti cəlb edir. Rejissor kadrlarla işləyərək yekun kompozi siyanın ifadəli olması üçün heç bir addım atmır. Montaj işində ya radıcı münasibət verilişin ümumi keyfiyyətinə təsir etməklə, onu daha baxımlı, maraqlı edə bilər. “Kadrları montajlayarkən, rejissor aydın, onların ekranda az və ya çox növbələnməsinin ifadəli ritmi ni, az və ya çox tez olan, ləng olan tempini yarada bilər. Temp və ritm – tamaşaçı şüurunun rasional hissəsindən daha çox emosio nal hissəsinə yönəlmiş ifadələrdir” (237, səh. 61). Məhz montajın ifadəliliyi tamaşaçıya emosional təsir etməklə proqramın baxımlı lığını artıra bilər. Bu sahədə boşluq, axtarışların olmaması şablon çuluğun yaranmasına, televiziya proqramında yaradıcı səviyyənin aşağı düşməsinə və tamaşaçıda proqrama qarşı marağın azal masına səbəb olur. Rejissor işində yaradıcı axtarışların olmama sı, həmçinin montaj işində standart, köhnəlmiş metodlarla şablon 167 kadrların növbələnməsi ilə müşayiət olunma “Xəbərlər”in yaradıcı səviyyəsini aşağı salmış olur. “Xəbərlər”də operator işinin ciddi nöqsanlarla müşayiət olun ması da özünü büruzə verir. Bir çox hallarda televiziyada ya yımlanma keyfiyyətinə uyğun olmayan kadrlar, həvəskar kame ralarla çəkilmiş süjetlərin efirə getməsi “Xəbərlər”in nüfuzuna ciddi xələl gətirir, onun daşıdığı yükü zəiflətmiş olur. Televiziyada həvəskar kamera ilə çəkilən və ya keyfiyyətcə aşağı olan kadr ların verilməsi, sadəcə, yolverilməz bir haldır. Bu, yalnız istisna hal kimi arxiv materialı olduqda göstərilə bilər. “Rusiya” (RTR) telekanalında İnformasiya Proqramları Direktorluğunda hər bir müxbirə verilən “Qaydalar”da bu barədə xüsusi maddə öz əksini tapır: “…Efirdə keyfiyyətsiz videocərgənin görünməsinə yalnız əks olunan hadisənin istisnalığı zamanı yol verilə bilər”(437, səh. 22). Lakin “Xəbərlər”in efirində televiziyada istifadə olunan Bete cam və ya Dvcam formatlarında deyil, VHS, SVHS kimi həvəskar formatlarda çəkilən adi, heç bir fövqəladə hadisəni əks etdirməyən görüntülərin efirə getməsi halları müşahidə olunur ki, bu, proq ramın nüfuzuna, onun peşəkarlıq səviyyəsinə ciddi xələl gətirən amildir. “Xəbərlər”də operator işinin solğunluğu, maraqlı kadrların seçilməməsi, ənənəvi rakurslarla işləmə kimi yaradıcı durğunluq özünü süjetlərdə daha qabarıq şəkildə əks etdirir. Operator özü nün yaradıcı yanaşması, iti gözü, hədəfi tapma, maraqlı, süjetə dinamika gətirəcək kadrları, rakursları tutması ilə seçilməli, mon tajda rejissor üçün yetərincə görüntü ehtiyatı təqdim etməlidir ki, kadrların dinamik dəyişməsi, kadr çatışmazlığının ucbatından təkrarçılığın qarşısının alınması mümkün olsun. Televiziyanın dili görüntüdür və operator məhz televiziyanın görən gözü kimi dilin ifadəli, rəngarəng, çoxcəhətli olması istiqamətində səmərəli çalışmalı, süjetin taleyi, proqramın uğuru kimi məsələlərin onun çəkilişlərindən asılı olduğu məsuliyyətini dərk edərək, bunu düz gün qiymətləndirməli, işinə, çəkiliş məkanında yaradıcı axtarışa xüsusi diqqət ayırmalıdır. Təəssüflə deməliyik ki, operator işinin zəifliyi təkcə standart plan ların seçilməsi ilə deyil, zövqsüzlük, maraqlı fon, görüntü rakursu nun tapılmaması ucbatından efirdə “çirkli” – estetik cəhətdən qarı şıq, qüsurlu kadrların getməsinə imkan verən hallarla da müşayiət olunur ki, bu bir daha “Xəbərlər”də çalışan operatorların bir ço xunun öz işinə yaradıcı yanaşmamasından irəli gəlir. Bu cəhət, hər hansı hadisə ilə bağlı bölgələrdə keçirilən tədbirlərdən hazır 168 lanan süjetlər silsilələrində özünü xüsusilə qabarıq göstərir. Bir çox hallarda həvəskar kameralarla çəkilən süjetlərin efirə getməsi, həmçinin operatorun kadrı qurmaq, kompozisiyanı yaratmaq işində qeyriyaradıcı və qeyriestetik yanaşmasının şahidi olmaq olar: lazımsız rakursların seçilməsi ucbatından tədbirin keçirilmə məkanında nöqsanlı yerlər, çatışmayan cəhətlər efirdə özünə yer alır ki, bu da süjetin məzmunideyasına heç bir dəxli olmadığın dan, ekrana çirklilik gətirməkdən başqa heç bir rol oynamır. Belə keyfiyyətsiz görüntülər təkcə bölgələrlə bağlı süjetlərdə deyil, həmçinin respublikanın paytaxtı Bakı şəhəri barədə gedən materiallarda da əksini tapır. Bakının qədim və müasir memarlıq inciləriylə bağlı görüntülərin məzmunsuz, heç bir estetik yük daşı mayan, maraqlı rakurslarla seçilməyən halda ekrana çıxması ope rator işinin nöqsanlarını göstərir. Hətta bir çox hallarda paytax tın görüntülərini yaxın keçmiş arxivindən götürməklə öz işlərini bitmiş sayan proqram yaradıcıları süjetin görüntü həllinin bədii cəhətdən primitivliyinə və zaman dəyişiminin duyulmaması ilə nəticələnən səhvlərlə efirə getməsinə yol verirlər. Bütün bu halları olduqca ciddi nöqsan kimi dəyərləndirərək “Xəbərlər” proqramı nın görüntü, kadr həllinin televiziya sənətinin tələblərinə uyğun olmadığını qeyd etməliyik. “Xəbərlər” proqramında daha bir mənfi cəhət aparıcının rolu ilə bağlıdır. Yuxarıda xəbər aparıcısının şəxsiyyəti, peşəkar tələbləri barədə danışaraq onu da qeyd etdik ki, aparıcı jurnalistikanı mükəmməl bilən və süjetlər arasında körpü yaradan nitqi ilə mo zaik dramaturji struktura malik olan proqramın əlaqələnməsini, canlı olmasını təmin edən şəxs olmalıdır. Lakin “Xəbərlər”in aparıcılarında bilavasitə köhnə ənənələrdən qalma diktorluq cəhətləri özünü göstərməkdədir. Aparıcılar Esmira Çərkəzqızı, Nailə İslamzadə, Nəsimi Nəbiyev özlərinin düzgün qurulmuş, peşəkar nitqləri, aydın tələffüzləri ilə seçilsələr də, onlar ekrandan müstəqil fikri olan, hadisələrə müdaxilə edən və xəbər süjetlərinin məzmunundan irəli gələrək mətn yazan və bu xəbəri tamaşaçıya çatdıran aparıcı yox, redaktorlar tərəfindən yazılmış quru, ifadəsiz mətni oxuyan diktorlara bənzəyirlər. Məhz bu cəhət xəbər aparı cılarının ekran davranışlarını yorucu, solğun və psixoloji cəhətdən emosional təsirə malik olmayan bir tərzə salır. Bir çox hallarda hazır mətni oxuyan aparıcı mətnlə yaxından tanış olmadığından, ona olan münasibətinin quru, kifayət qədər rəsmi və biganə ol ması; informasiya, onun qanunlarını bilməməkdən irəli gələrək həyəcan, nitqlə temp yaratmaqla tamaşıçını cəlb etmək əvəzinə la 169 zımsız ləngərlə, bədii qiraətə xas deyim tərzi, yersiz pafosla xəbər oxuması; aparıcı, onun tamaşaçıya psixoloji və emosional təsiri, inandırma, tamaşaçının təsəvvürünü, davranışını belə yönəldən imkanlarını bilməməsi ucbatından mimika və jestikulyasiyadan tamlıqla imtina etməklə yersiz ciddi, tərpənişsiz, cansız ünsiyyəti ilə proqramın təsir gücünü zəiflədir, tamaşaçını haqqında daha geniş danışılacaq xəbərə hazırlamır və yalnız yorucu aura yarat maqla kifayətlənir. Azərbaycan milli televiziyasının xəbərlər xidmətinin “Xəbərlər” proqramında efirə gedən süjet və reportajların hazırlanmasında, strukturunda olan nöqsanlarla bərabər, kadrarxası oxunan mətndə quruluq, lüzumsuz pafos informasiya təsirini azaldır və tamaşa çıda daha çox bədiipublisistik söhbət təəssüratı yaradır. Bir çox jurnalistlərin televiziya danışıq üslubuna, orfoepiya qaydaları na uyğun olmayan nitqlərində buraxdıqları peşəkarlıqdan uzaq nitq qüsurlarından, həmçinin ifadəsiz, monoton təqdimatdan, əslində, yolverilməz bir hal kimi “Xəbərlər”in effektiv, təsirli və rəqabətə davamlı olması naminə təcili sürətdə imtina edilməlidir. Bu sahədə televiziya jurnalistikasının ustaları, peşəkarlar, müasir jurnalistikanın prinsiplərinə bələd olan kadrları cəlb etməklə efirə effektiv xəbər proqramı çıxarmaq olar. “Xəbərlər”in “Xarici xəbərlər” blokunda köhnəlmiş, informasi ya yükü daşımayan, yalnız proqramda yer alması naminə Rusiya və Türkiyə kanallarından o kanallara məxsus loqotip ilə götürülən icmal xarakterli videogörüntülər və Azərbaycan dilinin qaydala rına uyğun olmayan qəliz tərcümə mətniylə efirə gedən xəbərlər proqramın peşəkarlığını, informasiya sahəsində öncüllüyünü kölgədə qoymaqla, onun həm də xəbər mərkəzinə çevrilməsinə imkan vermir. İqtisadiyyat, mədəniyyət, sənət xəbərlərinin kasad lığı, idmanla bağlı blokun maraqlı hazırlanmaması, görüntülərin keyfiyyətsizliyi, xəbər operativliynin olmaması, hava durumu ilə bağlı maraqlı forma tapmaq əvəzinə, köhnədənqalma üsullarla dərəcənin yalnız sadalanaraq keyfiyyətsiz bölgə görüntülərinin müşayiəti ilə verilməsi istər informasiyanı, istərsə də onun çat dırılma formasını yorucu, baxımsız edir. Tamaşaçı tamlıqla bütün mühüm xəbərləri məhz bu proqramdan alacağına, gö rüntünün keyfiyyətli olacağına əmin olmur ki, bu da nəticədə proqramın kommersiya kanallarında gedən xəbər proqramları ilə müqayisədə az baxımlı olmasına səbəb olur. Bu cəhət proqram, kanal üçün yolverilməz və kifayət qədər ciddi problemdir ki, onun həlli istiqamətində düzgün addımlar atılmalıdır. AzTV adi bir 170 kanal olmaqla kifayətlənməyib, dövlətin informasiya siyasətinin yayıcısı kimi özünün forma və peşəkarlıq cəhətlərinə görə maraq doğurmaqla daha çox tamaşaçı toplamağa çalışmalıdır. Dövlət Televiziyasının xəbər siyasəti təkcə rəsmi xronika ilə bitməməli, eyni zamanda, müasir xəbər standartlarına uyğun informasiya proqramı olmalı və ölkənin baş xəbərvericisi statusuna iddialı ol malıdır. Bu baxımdan “Xəbərlər” proqramının yaradıcı və peşəkar qüsurları dövlətin də maraq dairəsinə daxil olmalı və onun həlli istiqamətində ciddi addımlar atılmalıdır. AzTVdə həftənin iş günləri səhərlər yayımlanan “Səhər” mu siqiinformasiya proqramında efirə çıxan xəbər bloklarında biz Dövlət Televiziyasının sivil xəbərvermə formasının şahidi oluruq. Aparıcının kifayət qədər canlı təqdimatı, maraqlı keçidləri heç də onu digər xəbər buraxılışlarından geri salmır. Aparıcılardan (“Səda” (“Lider”) informasiya proqramı) Günay Novruzqızının, Lalə Azərtaşın peşəkar aparıcı tələblərinə uyğun sərbəst davranış ları, nitqlərində olan dinamika, inam, informasiyaya münasibət, süjetlərarası mətndə qurulan rabitəli nitq və onun ifadəli tələffüzü, həmçinin digər kifayət qədər müsbət cəhətlər buraxılışları maraq lı, baxımlı edir. AzTVnin Xəbərlər redaksiyasının bu təcrübədən bəhrələnərək tamaşaçının maraqla izləyəcəyi informasiya proqra mı yaratmaq cəhdi, hesab edirik ki, kanal üçün faydalı ola bilər. 2005ci ildə Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsinin ləğv olunaraq, yerində Azərbaycan Dövlət Televizi ya və Radio Verilişləri Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin yaradılması keyfiyyətcə heç bir yeniliklə müşayiət olunmasa da, əslində, isla hatlara rəvac verən bir addım olmalı idi. Yalnız 2006cı ilin avqust ayında rəhbərliyin dəyişdirilməsindən sonra AzTVnin yayımın da keyfiyyət sıçrayışı baş verdi. Yenilik kanalın bədii tərtibatında, proqram siyasətində yeni tip verilişlərə yer verilməsi ilə bərabər, “Xəbərlər” informasiya proqramının kökündən dəyişərək, nimdaş və gərəksiz biçimdən xilas olunub sivil məlumatverici proqra ma çevrilməsi ilə duyuldu. Çox qısa vaxt ərzində tərtibatda, es tetik görünüşdə duyulan yeniləşmə məzmuna da sirayət etdi və peşəkar bir informasiya proqramının seyrçi ilə görüşə gəlməsi nə imkan yarandı. Yuxarıda göstərilən qüsurların hamısından da ol masa, böyük əksəriyyətindən xilas olan “Xəbərlər” ölkədaxili və ya xaricdə baş verən siyasi, ictimai hadisələri dolğunluqla çatdırma ğa, onun vizual həllini tapmağa çalışaraq köhnəlmiş biçimlərdən imtina etməyə başladı. Yeni xəbər aparıcılarının AzTVyə gəlişi informasiya proqramının bütünlüklə ruhunda yenilik yarada bil 171 di. Səadət Məmmədova və Günay Yelmarqızının sərbəst davranış ları, nitqlərində sərrastlıq, konkretlik, səslənəcək informasiyanın təqdimatında “xəbər dilinin” qorunması, təbiilik seyrçini xəbərə kökləməyə imkan yaradır. Bu aparıcıların hər ikisinin peşəkarlığı və öncəki təcrübələri, özəl kanalların xəbər buraxılışlarındakı qənaətbəxş fəaliyyətləri verilişə yeni abhava gətirməklə bərabər, bütövlüklə yanaşmanı kökündən dəyişdirdi. Bu dəyişmələr həmçinin süjet və reportajların dolğunluğu, ifadə vasitələrinin informasiya təqdimatı qaydalarına uyğunluğu, mövzunun düz gün təyini, struktur dəqiqliyi, mətnin konkretliyi, xəbər üzərinə yüklənməsi, qaranlıq qalan tərəflərin açılması ilə özünü qabarıq göstərir. Öncə alışdığımız basmaqəlib süjetləri indi rəngarəng, çe şidli, maraqyaradan xəbərlərin əvəzləməsi olduqca müsbət hadisə kimi xüsusi qeyd olunmalıdır. “Xəbərlər”in bu cür dəyişikliyi AzTVni rəqabət meydanına çıxarmaqla bərabər, onun tezliklə ölkənin aparıcı kanallarından birinə çevrilməsi ümidlərinin yaran masına da imkan verdi. Süjetlərin məzmunlu və ifadəli olmasından danışarkən 2006 cı ilin 10 sentyabrında İslam Konfransı Təşkilatının Turizm Na zirlərinin Bakı Konfransı barədə hazırlanmış süjeti misal çəkmək olar. Tədbirdən bir gün öncə hazırlıq, təşkilati işlər barədə məlumatın verilməsi, pərdəarxası məqamların çatdırılması, təşkilatçıların hazırlıqla bağlı müsahibələri, texniki tərəflərin açıl ması olduqca maraqlı və seyrçidə lazımi təsəvvürün yaradılma sına xidmət edən süjet kimi qeyd olunmalıdır. Yaxud 11 oktyabr buraxılışında Quba rayonunun Xınalıq kəndi ilə bağlı süjetdə müxbir Günay Yelmarqızının dolğun informasiya verməsi, kənd barədə coğrafi, statistik informasiyanı sadə danışıq tərzində çat dırması, həmçinin olduqca maraqlı, ilk dəfə səslənən məlumatlara yer ayırması istedadla yerinə yetirilmiş iş kimi qeyd edilməlidir. Süjetin çoxtərəfliliyi, kəndin spesifik cəhətlərinin maraqlı rakursla, yanaşma ilə çatdırılması, informasiya qanunlarına sadiq qalmaqla səmimi ünsiyyətə girilməsi “Xəbərlər” üçün çoxdan bəri gözlənilən yenilik kimi təqdir olunmalı hadisə kimi dəyərləndirilməlidir. Hesab edirik ki, qısa müddət ərzində görüntü və nitqdə duyulan dəyişmələr, məzmun əlvanlığının əldə olunması, kamil strukturun ekrana gəlməsi olduqca müsbət işlərin başlanğıcından xəbər verir. Doğrudur, hələ bütün problemlərin aradan qalxmasından danış maq tezdir, hələ bir çox süjetlərdə köhnə abhava, danışıq tərzi, təqdimat biçimi, çəkilişlərdə texniki qüsurlar nəzərə çarpır, lakin islahatların başlaması bunların aradan qalxacağı ümidini yaradır. 172 Dövlət Televiziyasının xəbər buraxılışının kamil biçimə, tərzə ma lik olması, onun yüksək peşəkarlıqla təqdimatı olduqca vacib bir məsələdir. İctimai statusu, cəmiyyət qarşısında yerinə yetirməli olduğu vəzifələrin miqyası onun seçilən, örnək ola biləcək biçimə malik olmasını tələb edir. Dövlət Televiziyasının xəbər buraxı lışı özünün əhatəliliyi, bədii məziyyətləri, yaradıcı səviyyəsi ilə rəqibləri arxada qoymaqla, informasiya təhlükəsizliyi işinin yarar lı şəkildə yerinə yetirilməsini təmin edə bilər. Azərbaycan Avropa Şurasına üzv qəbul olunduqdan sonra onun qarşısında qoyulmuş öhdəliklərdən biri də ictimai yayımın yara dılması idi və bu istiqamətdə bir neçə il aparılan araşdırma, tədqi qat, müzakirələrdən sonra qanunun qəbulu, 2005ci ildən isə İcti mai Televiziyanın yayıma başlaması gerçəkləşdi. İctimai yayımın mahiyyəti, yaranma zərurəti, inkişaf tarixi, idealları geniş tədqiq olunan mövzudur və bu baxımdan professor Qulu Məhərrəmlinin geniş araşdırmaları, “İctimai televiziya” kitabı dolğun məlumat əldə etmək üçün tutarlı mənbədir. Biz, sadəcə, informatik şəkildə ictimai yayımın mahiyyətinə toxunaraq, əsas diqqəti ölkəmizdə onun fəaliyyətinə yönəltməyə cəhd edəcəyik. İctimai yayımın ya ranma zərurəti inkişaf etmiş və demokratikləşmiş cəmiyyətlərdə dövlət və özəl KİVin maliyyələşdirmə mənbələrinin siyasi və ma liyyə maraqlarına qulluq etməyi başlıca istiqamət götürərək icti mai, cəmiyyət maraqlarına bir qədər əhəmiyyət verməməsindən doğurdu. Doğrudur, özəl qurumlar yaranarkən ictimai əhəmiyyətli fəaliyyətlə bağlı müəyyən öhdəliklər götürürlər, lakin hətta onun icrasında belə kommersiya marağı unudulmur və gətirəcəyi gəlir əsas hesab edilir. Dövlət Televiziyası isə birbaşa dövlətçiliyin irəli sürdüyü prinsiplərə söykənən yayımı ehtiva edir ki, demokratik cəmiyyətlərdə bu mövqelər heç də həmişə üstüstə düşmür. İcti mai maraqlara, onun mənəvi, mədəni yüksəlişinə xidmət etməli olan, heç bir şəkildə heç bir fikri təlqin, manipulyativ texnologiya lardan istifadə etməməli, kommersiya maraqlarından uzaq, ayrı seçkiliyin aradan qalxması yönündə birbaşa fəaliyyət göstərməli olan yayımın yaranması zərurət kimi meydana çıxdı və bu, sürətlə gerçəkləşdi. Qulu Məhərrəmli İctimai Televiziyanın ideallarından yazaraq onun obyektiv, dolğun informasiya çatdırmağı, dəyərləri qorumağı, maarifçilik işi aparmağı, dözümlülüyü, barışı təbliğ etdiyini önə çəkir. “Kommersiya televiziyasının reytinq uğrunda məqsədyönlü fəaliyyəti və seyrçini öz ətrafına toplamaq naminə ən ağlasığmaz layihələri gerçəkləşdirməsi axarında İctimai Televi ziyanın mövzu dairəsi baxımlılığını itirməməsi üçün “informasiya, 173 maarifçilik, bədii və əyləncəli verilişlərin keyfiyyətinin kommersi ya kanalları ilə göstərilənlərə nisbətən daha yüksək olması ən əsas çıxış yoludur” (68, səh. 34). Yəni ictimai TV yüksək peşəkarlıq, estetik həllin kamilliyi, dolğunluqla seyrçini öz ətrafında sax laya bilər. Misal üçün, bir neçə ölkənin reytinq göstəricilərinin müqayisəli təhlili belə qənaətə gəlməyə əsas verir ki, ictimai kanal lar bir neçə sahələr üzrə və ümumilikdə öz birinciliyini əldən ver mir və faiz göstəriciləri ilə bütün özəl kanalları arxada qoyur (397). Deməli, ictimai TVnin qarşısında sosialmənəvi məsələlərin həlli dayandığı kimi, yaradıcı məqamlar, keyfiyyətin yüksək olması və eyni zamanda, seyrçinin televizordan almaq istədiyi bütün növ və janrlarda olan informasiyanı çatdırmaq, tələbatı ödəmək vəzifəsi də unudulmamalıdır. Əks halda, o tez bir zamanda gərəksiz kana la çevrilməklə, həm də maliyyələşdirmə mənbəyinin (abunə pulu və ya ictimai yayım vergisi) etimadını itirə bilər. Digər tərəfdən, onsuz da maliyyə mənbəyi olan ictimai televiziya baxımlı proq ramların olması hesabına sponsorların, reklamvericilərin marağını da oyada bilər ki, bu da ikiqat faydalı iş kimi yayımın yüksəlişinə, irimiqyaslı layihələrin gerçəkləşməsinə rəvac verə bilər. Yüksək keyfiyyətli yayım həm İctimai Televiziyanın mövcudluğu, həm də inkişafı üçün ən vacib şərt kimi çıxış edir. Məzmun nə qədər icti mai əhəmiyyətli, tərbiyəedici olsa da, onun çatdırılma biçiminin aşağı səviyyədə həlli gərəksiz efir yüklənməsindən o tərəfə gedib çıxa bilməyəcək. Azərbaycanda İctimai Televiziya yaranan kimi onun ətrafında ol duqca böyük müzakirələr və ziddiyyətli fikirlər səsləndi. Bu rada əsas diqqət sosialictimai əhəmiyyətliliyə və siyasi mövqeyə yönəlmişdi. Hər kəs xəyalında arzuladığı ictimai yayımı gör mək istədiyi halda, əvəzində yayıma başlayan kanalı görüncə, bunu bir mənalı qarşılamadı. Demokratik cəmiyyət üçün bu cür hallar, müzakirələr olduqca adi qəbul olunmalıdır. İlk növbədə onu deyək ki, yeni yaranan qurum həmişə birmənalı münasibətlə qarşılan mır və İctimai Televiziyadan birdənbirə bütün sahələri əhatə edə bilmək, bütün təbəqələrin, qrupların maraqlarına cavab vermək, hələ üstəlik keyfiyyətli yayıma yer vermək kimi mürəkkəb prose si gözləmək sadəlövhlük olardı. Bütün fəaliyyət tədricən nizama salınmalı və inkişaf xətti ilə getməlidir. Yarandığı andan “Carçı” proqramı özünün qeyrimüəyyən kon sepsiyası ilə mahiyyətinin hansı prinsip üzərində qurulmasını tə yin etməyə imkan vermədi. Onun xəbərvermə işinin mahiyyəti infor masiya qanunlarının kobudluqla pozulması nəticəsində müsahibə 174 və müsahibə ətrafında söhbətdən ibarət proqramdan o tərəfə gedə bilmədi. Solğun tərtibat, qeyripeşəkar müxbir, rejissor və operator işi süjet və studiyaların çəkilişində özünü dərhal göstərir. Yuxarıda informasiya proqramının yaradıcı xüsusiyyətlərini çözərkən qo yulan tələblərlə yanaşı, informasiya süjetinin, reportajının qurulu şundan da danışmışıq. Deməliyik ki, “Carçı” bütünlüklə informa siya janrının tələblərini bir kənara qoyaraq, dövlət və kommersiya televiziyalarının mövcud xəbər buraxılışının qarışıq simbiozu nu yaratmışdır. Süjetlərin məzmunu yükünün azlığı, tərəflərin mövqelərinin təqdimatı, araşdırma cəhdləri olmadan xronoloji ardıcıllığın təqdimatı “Carçı”nın başlıca yaradıcı xüsusiyyəti kimi çıxış edir. Aparıcı və müxbirlərin hazırlıqlı olmamaları, onların xəbərin mahiyyətindən uzaq danışıq tərzləri proqramın təsir gü cünü zəiflədir. Proqramda xəbər spikerinə uyğun gəlməyən qa rışıq rəngli geyim, ifadəsiz davranış, xəbərə münasibətin olma ması seyrçidə mənfi emosiyanın yaranmasına səbəb olur. Aparıcı proqramın siması olmaqla bərabər, seyrçini gündəlik xəbərlərlə, gedəcək süjetlərlə tanış etməklə kifayətlənməməli, onda etibar, inam, psixoloji yaxınlıq yaratmaqla vaxtın sahibinə çevrilməli, hər bir xəbəri öz içərisindən keçirərək təqdim etməlidir. Seyrçi aparıcı dan həmin vaxtın xəbərilə bərabər əhvalını, təhlükəsizlik baxımın dan əminliyi almalı, qarşısında duranın nə dediyindən xəbərdar olduğuna inanmalıdır. Lakin “Carçı”nın aparıcıları bu hissi yarat maqdan çox uzaqda duraraq, yalnız suflyoru oxumaqla gündəlik işlərini bitmiş hesab edirlər. Aparıcının yalançı baxışları, oxu tərzi, həmsöhbətdən daha çox diktəçiyə bənzəməsi, səmimilikdən uzaq, quru, bayağı ifadəsi, münasibətsiz davranışı ekran önündə xəbər almaq üçün əyləşənə gərəkli heç nə bəxş etmir, əksinə onda ma raqsızlıq yaradır. Bir çox hallarda xəbər proqramına baxan seyrçi, əslində, teleqəzetin şahidi olur. Aparıcının ifadəsiz, münasibətsiz nitqi heç də xəbər əhvalı yaratmayaraq, əzbərçinin müəllim önündə, dediyinin fərqinə varmadan dərs söyləməsinə bənzəyir. İnformasiya proqramı publisistik mövzunun olması, sosial əhə miyyəti, diskussiyalılığı, qaldırılan problemin yeniliyi, həm çi nin əsaslanmış, inandırıcı dəlil və mülahizələrin səslənməsi ilə se çilməlidir. Hadisəlilik, informasiyalılıq, mövzunun genişliyi, informasiyanın dolğunluğu, operativliyi, süjetlərin, reportajla rın baxımlılığı, orijinal olması vacib şərt olaraq teleyayımçıla rın qarşısında durur. “Carçı” proqramında sadalanan meyarla ra rast gəlmək, elə başqa kanalların bir neçəsində olduğu kimi, sadəcə, mümkünsüzdür. Məhz hadisənin geniş işıqlandırılma 175 sı, tərəflərin mövqeyinin verilməsi, informasiya sıxlığı – özü də müxtəlif sahələri əhatə edən informasiyanın – süjetlərin orijinal, fərqli yaradıcı həllə ekrana çıxması həyata keçirilməsi mütləq olan şərtlərdəndir. İnformasiya verilişlərinin keyfiyyət meyarlarının ölçülmə mexaniz min də 100 ballıq sistemin (V. Polukarov, L. Qra novski, V. Kozin, V. Lozovskaya, G. Kuznetsov və b., həmçinin “TNS Gallup Media”) 4059 bal göstəricisində qeyripeşəkarlıqla hazırlanmış, çoxtərəfliliyi ilə seçilməyən, nitqin həddindən artıq çox olması, görüntü qıtlığı, operativ olmayan xəbərlər, uzunuza dı mövzu ətrafında sinonimlərin, oxşatmaların, başqa cür ifadə etmələrin vasitəsilə uzunçuluğa yol verilməsi, yaradıcı həllin, bir qayda olaraq, standart şəkildə üzə çıxması nəzərdə tutulur. Deyilənlərdən bəlli olur ki, İctimai Televiziyanın xəbər buraxı lışları peşəkar qüsurlarla zəngindir və informasiya onun təqdimat prinsiplərinə qətiyyən uyğun deyil. Özünün solğun tərtibatı ilə seçilən “Carçı“nın görüntü plastikasında üzə çıxan qüsurlu məqamlar, videohəllin vacib komponent olması unudularaq çe şidliliyi ilə seçilməməsi, rejissor, operator, montaj işlərində yaradı cı münasibətdən uzaq yanaşma proqramın baxımlılığını zəiflədir. Bir çox süjetlərdə təkrar kadrlar, ümumi görüntülərin sıralanma sı ilə vəziyyətdən çıxma halları olduqca böyük qüsur kimi önə çəkilməlidir.
Yüklə 7,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|