Maxs*js ta’lim vazirligi o rta m a X su s, kasb-hunar ta’lim I markazi

ehtim oldan  xoli  em as.  Ushbu  m etod ik an in g  mohiyati  shun- 
daki,  m u skulning  kuchli  qisqarishidan  kcyin  o ‘zin ing  tin ch  
h ola tiga  q aytish d agi  qarshiliklarni  y e n g ish   x u su siy atin i 
tajribada  tckshirishdir.  Shu  va ziyatd a  irodaviy  z o kriqishni 
bartaraf etish  n am oyon  boMadi.  M u allifn in g  ta ’kidlashicha, 
m u sk u lla rn in g   q isqarishini  z o ‘riq ish   p aytid a  bir  lahza 
to ‘xtatib q o lish ,  irodaning shartli  k o ‘rsatkichi  sifatida  qabul 
qilinishi  m u m k in.  Chunki  m azkur jarayon d a  inson  o ‘z  ta­
na  a'zolari  m uskulini  ongli  b oshqarish  uquviga  ham  ega. 
E.I.  Ignatcv tadqiqotida  maksimal  qisilishidan  keyin  irodaviy 
z o ‘r  bcrishni  5kg  ortiq  boMmagan  o g ‘irlikda  pasaytirishga 
y o l   bcriladi,  uning  taxm inicha,  bu  kattalik  zo'riqish  k uchi- 
ni  kam aytirm aydi  va  z o kr  berishini  vaq tin ch a   to'xtatib q o - 
Iishga  ta’sirini  o'tkazm aydi.  T ad q iq otch i  materiallarini  tahlil 
qilishning  k o ‘rsatishicha,  muskul  z o ‘r  berishi  9 — 17  y osh - 
dagi  sinaluvchilarda  14  kg dan  4 0   kg g ach a  og'irlikni  tashkil 
q ilad i,  zo*r  b erish n in g  5kg  k a m a y ish   d oirasi  m aksim al 
holatga  nisbatan  35,7% dan  12,5% gach a  miqdorlarda  mujas- 
sam lashadi.
Iroda  sifatlarini  tadqiq  qilishga  intilgan   V .I.  Makarova 
test o'rnida gim nastik stoldan  (gollan d ch a,  inglizcha 
polga  yoziladigan  matga)
  sakrashni  tan lagan.  C h u n on ch i 
bu  sakrash  180°  aylanish  bilan  o ld in ga  va  orqaga  bajarilgan. 
Tajriba  d avom id a  tom ir urushi,  tayyorgarlik vaqti,  m im ika, 
gavda  h olati,  barmoqlami  bukish  qayd  qilib  berilgan.
S h u n day  q ilib,  irodaviy  sifatlarni  an iq lash   va  baholash 
m e to d la r i  o 'z in in g   ra n g -b a ra n g lig i  b ila n   ta v sifla n a d i. 
T adqiqotchilar  o ‘z  faoliyatlarida  harakatlarning  odatiy  va
www.ziyouz.com kutubxonasi

q iy in la sh tir iig a n   sh aroitlard agi  x u su siy a tla r i,  u larnin g 
m ahsuldorligi  kabi  h odisalam i  qayd  qilish  im koniyatiga  ega 
b o klganlar.  T o 'p la n g a n   m a'lu m otlarn ing  tahlili  k okrsati- 
sh icha,  iroda  m otivlard a,  maqsadlarda,  o kzin i  o ‘zi  b aho- 
lashda,  harakatlarda,  faoliyatda  o ‘z  ifod asin i  topar  ekan. 
Xuddi  shu  b o is  irod a—  bu  tashqi  va  ichki  qiyinchiliklarni 
yengishni  talab  qilad igan   va  harakatlarni  inson  tom onid an  
ongli  boshqarishdir.
1.  I r o d a g a  q a n d a y  ta 'r i f b e r i s h  m u m k i n ?
2. T a ’lim  j a r a y o n i d a   irodaning o ‘rni  q a n d a y ?
3.  I r o d a n i n g   sifatlari  inohiya tini  i z o h la y  o la s iz m i?
4.  I r o d a n i  t a r b i y a l a s h   im k o n iy ailari  m a v j u d m i ?
5.  Q a r o r  q a b u l   q ili s h d a   iro d an in g   a h a m i y a t i   q a n d a y ?
T em p eram en t  t o kg ‘risida  umumiy  tushuncha.  Inson- 
ning  ruhiy  olam i  b eto'xtov  harakatlar  majmuasidan  iborat 
b o lib ,  biri  ikk in ch isin i  bevosita taqozo etadi  va  ular uzluksiz 
zanjir  tizim iga  o'xsh ash   holda  mavjuddir.  Shu  bois  shaxs 
ruhiyatida  a tr o f-m u h it  t o kg‘risidagi  taassurotlar,  o ‘tm ish 
to‘g krisidagi  taassurotlar,  o ‘tmish xotiralari,  kclajakdagi  ijodiy 
xayollar,  ezgu  niyatlar,  xohish-istaklar,  maqsad  va  tilaklar, 
m ulohaza,  fikr  va  m uam m o,  hissiy  kcchinm alar,  irodaviy 
sifatlar uzluksiz tarzda  o'zaro o krin  almashtirib  turishi  cvaziga 
ontogcnetik  dun yoga  mustahkam  negiz  hozirlanadi.  Ruhiy 
olam ning  kechishi,  uning  mazmuni,  shakli,  k o la m i,  xusu- 
siyati,  xislati,  sifati,  mcxanizmi  alohida,  yakkahol  insonda 
rang-barang tarzda  nam oyon bo‘lish  kuzatiladi.  Shuning uchun 
b o klsa  kerak,  in son lar  tabiat  hodisalari,  ijtinioiy  turmush 
voqeliklari  om illariga,  ta’sir  kuchlariga  tez  yoki  sekin.  yengil 
yoki  vazm inlik  bilan javob qaytarishga  moyildirlar.
Tekshirish  uchun  savoilar
k
l
.  
T E M P E R A M E N T
T em peram cntning  psixologik 
tavsifi
I X   b o b
www.ziyouz.com kutubxonasi

A loh id a  ta'kidlash  kerakki,  p sixik  faoliyatn in g  dina- 
mikasi  nafaqat  tem p eram entga,  balki  m otivlarga,  psixik 
holatlarga,  h is-tu y g ‘uiarga  ham   b ev o sita   bog'liqdir.  M isol 
u chun,  inson   o 'z i  tem p eram entnin g  qaysi  tipiga  taalluqli 
b o lish id a n   q at’i  nazar,  o ‘zfaoliyatiga  layoqatli,  mayli  kuch- 
li,  intilishi  q a t’iy,  qiziquvchan  b o l s a ,   faoliyatn i  tashkil 
qilish va  nazorat  qilishda uyushqoqlik,  harakat  sur’ati  tczkor 
amalga oshadi,  unga  loqayd  m unosabatni bildirsa,  ish sur'ati 
sek in   va  sust  k ech ad i.  Har  q an d ay  va ziy a tg a   qaram ay, 
sh axsnin g  q arind osh -u ru g'lari  t o ‘g ‘risid agi,  shuningdek, 
ja h o n d a   k ech a y o tg a n   noxush  xab arlar  lin in g   b orlig‘ini 
larzaga  keltiradi,  labi  quriydi,  rangi b o'zarad i,  atrof-m uhitga 
nisbatan  moMjalini  y o ‘qotadi.  P sixologiyad a tem peram entga 
taalluqli  ind ividu al-d inam ik   xususiyatlar  bilan  m otivlar  va 
psixologik  holatlar,  hissiy  k ech in m alarn in g   dinam ik  xu- 
susiyatlari  o ‘rtasida muay>7an  darajada tafovut borligi  alohida 
ta'kidlanadi.  U larorasid agi  farqlarni  ajratib  k o lrsatish  m aq- 
sadida  q o ’sh im ch a   belgilar  kiritiladi  va  o lziga  xos  tarzda 
tavsiflab  beriladi.  Ularning  ayrimlari  u stida  alohida  s o “z 
yuritish  m aqsadga  muvofiq.
1.  T em p eram en tn in g  bir  xil  xususiyatlari,  favqulodda 
m otiv,  psixik  holat  va  hodisalardan  farqli  o la r o q ,  aynan 
shu  sh a x sn in g   o 'z id a ,  u n in g  turli  fa o liy a tla rid a ,  xatti- 
harakatlarida,  m uom alasida  ifodalanadi.
2.  T em p eram en tn in g xususiyatlari  tab iiy  shartlanganlik 
om iliga  taalluqli  bo'lganligi  tufayli  in so n   h ayoti  va  faoliyati 
d a v o m id a   y o k i  u n in g   m u ayyan  b ir  b o ‘lagida  (ta'sirga 
beriluvchaniigidan  qat'i  nazar) barqaror,  o ’zgarm as va  m us- 
tahkam dir.
3.  Y akkahol  shaxsga  daxldor  te m p era m e n tn in g   turli 
xususiyatlari  o 'za ro   bir-biri  bilan  g ‘a y riq o n u n iy  ravishda 
b ir la sh g a n   b o l m a s d a n ,   b alk i  u la r   o ‘z a r o   m u a y y a n  
qonuniyat  asosid a  m ujassam lashib,  xu dd i  shu  xususiyatlar 
uning  tiplarini  tavsiflovchi  o ‘ziga  x o s  tu zilm a n i  vujudga 
keltiradi.
4.  „P six o lo g iy a “  fanida  tem p era m en tn in g   xususiyatlari 
deganda  a loh id a  bir shaxsning  faoliyati  d in am ik asini  b elgi- 
lovclii  psixikaning barqaror,  o ‘zgarm as  ind ividu al-tip ologik
www.ziyouz.com kutubxonasi

xususiyatlari  m ajm uasi  tushuniladi.  M azkur  xususiyatlar 
turli  shakl va  m azm unga ega bo‘lgan  motivlarda,  psixik holat- 
larda,  m aq sad larda,  faoliyatlarda  nisbatan  o ‘zgarm ovchi, 
tem p eram en t  tip in i  tavsiflovchi  tu zilm an i  tashkil  qiladi.
5. 
„ P six o lo g iy a “  fanining  ijtim oiy-tarixiy  taraqqiyoti 
davrida  tem p eram en tga  nisbatan  bildirilgan  m ulohazalar, 
uning  m o d d iy   asosi  to'g'risidagi  talqinlar  xilm a-xil  b o ‘lib, 
shaxsning  p sixologik  xususiyatlarini  o 'ziga xos tarzda tushun- 
tirish  u ch u n   x iz m a t  qilib  kelgan.  T em p eram en t  (lotin ch a 
„ 
temperamentum
 “  degan  so'zdan  olin g a n   bo* lib,  buning 
m a 'n o si 
,,aralashm atf)
  degan   tu s h u n c h a n i  a n g la ta d i. 
T em p eram en t  to'g'risidagi  dastlabki  ta’lim otn i  yunon olim i 
G ippokrat  (eram izd an   oldingi  4 6 0 — 356-yillarda 
yasha- 
gan)  yaratgan  b o ‘lib,  uning  tipologiyasi  to   hozirgi  davrga- 
cha qoMlanilib  kelinm oqda,
Q adim gi  y u n o n   olim i  G ippokrat  ta ’Iim otiga  binoan, 
insonlarning  tem p eram en t  xususiyatlari  o ‘zaro  bir-biridan 
ta fo v u tla n ib ,  u larn in g  tana  a ’zolarid agi  su yuqliklarning 
turlicha  nisbatda  joylashuviga  b o g liq   ekanligi  aytiladi.  G ip - 
pokratning ta'b irich a,  inson  tanasida t o ‘rt  xil  suyuqlik  (xilt) 
m avjud  b o i i b ,   ular  o ‘t  yoki  safro  (y u n o n c h a  
— chole), 
qon  (lo tin c h a   — 
sanduis yoki sanduinis
),  qora  o ‘t  (yu n on - 
cha  — 
metas  „q a ra “,  chole  ,p ‘t
“),  b a lg‘am   (yu n on ch a  — 
„ phledma“)
  kabilardan  iboratdir.  U n in g   m ulohazasicha:
1)  o ‘tn in g  xu su siy a ti—quruqlikdir,  u n in g   vazifasi—  tana 
a ’zolarid a  q u ru q lik n i  saqlab  turish  yok i  badanni  quruq 
tutishdir;  2)  q o n n in g   xususiyati—  issiqlikdir,  uning vazifasi 
tanani  isitib  turishdir;  3)  qora  ow n ing xususiyati—  nam lik- 
dir,  u nin g  v a zifa si—  badanning  nam ligini  saqlab  turishdir;
4) 
b a lg ‘a m n in g   (sh ilim sh iq   m o d d a n in g )  x u s u s iy a ti— 
sovuqlikdir,  uning vazifasi— badanni sovitib turishdan  iboratdir. 
G ippokratning  ta’Iimotiga  ko‘ra  ,  h arb ir  insonda  shu  to‘rt 
xil  suyuqlik  mavjud  b o iib ,  uning  bittasi  ustuvorlik  kasb  eta- 
di.  Mazkur aralashm a (lotincha— 
femperamentum)\i\rdtm
 qay- 
si  biri  salnioqli  b o 4Isa,  shunga  qarab  insonlar  temperament 
jih a td a n   fa r q la n a d ila r,  c h u n o n c h i,^ x o le r ik d a   sariq  o kt, 
^sangvinikda  q on jm elan xolik d a qora o ‘tjHegm atikda balg‘am 
(shilim shiq  m od d a)  ustun  bo'lishi  ta’kidlanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

G ip p o k ra tn in g   to ‘rt  xil  m o d d alar  (suyuqliklar)  ara- 
lashm asi,  y a ’ni  „tem p eram ent“  tu sh u n ch a si  va  uning tip o - 
logiyasi  (san gvin ik ,  xolerik,  flegm atik,  m ela n xo lik )  ram ziy 
m a ’n od a  hozirgi  zam on   p sixologiyasid a  ham   q o ‘llanilib 
kelinm oqda.
T em p eram en tn in g  ilm iy-p sixo logik   asoslari  va  uning 
fiz io lo g ik   m e x a n izm la r i  ijtim o iy -ta r ix iy   ta ra q q iy o tn in g  
keyingi  bosqichlarida yaratildi  va bu borada  izlanishlardavom  
ettirilm oqda.  T em p eram en tn ing  fizio lo g ik   asoslariga  ulkan 
hissa  q o ‘sh gan   olim lardan  biri  m s  fiz io lo g i 
I.P .P avlov 
(1 8 4 9 — 1936)  h isoblanadi.
I.P.  Pavlov  hayvonlarning  oliy  nerv  faoliyatini  tadqiq 
qilayotganida  itlarda  shartli  reflekslarning  paydo  bo'lishi, 
kechishi,  d avom   etish   xususiyatlari  inson larn ikid an   farq 
q ilis h i  va  bu  h o d is a   te n ip e r a m c n t d a   h a m   u c h r a sh i 
m u m kinligini  k ash f  etadi.  1.P .P avlov  tem p eram en t  ham 
shartli  reflek to r  fa oliyatin in g  in d iv id u a l  xu susiyatlarin i 
keltirib  chiqaruvchi  omillar  bilan  b og'liq   b o iis h i  m um kin, 
degan  xulosa  chiqaradi.  I.P.Pavlov  ta’lim otiga  ko‘ra,  shartli 
reflekslar  p aydo  b o iish in in g   ind ividu al  xususiyatlarining 
ro'yobga  c h iq ish   sabablari  nerv  s is te m a si  xu susiyatlari 
m ohiyati  bilan  b o g liq .  M uallif  nerv  sistem asin in g   u ch ta 
asosiy  xususiyatiga  alohida  ah am iyat  berad i,  ch u n on ch i:
1)  q o ‘zg ‘alish  jarayoni  va  torm ozlanish  jarayonining  kuchi;
2)  q o ‘zg ‘alish  kuchi  bilan  torm ozlan ish   kuchi  o ‘rtasidagi 
m u v o za n a tlik   darajasi  (nerv  s is te m a sin in g   m u v o za n a t- 
lashgani);  3)  q o ‘z g ‘alishning  to r m o z la n ish i  bilan  a lm a - 
shinish  tezligi  (nerv jarayonlarining  harakatchanligi).  U n ing 
k o ‘rsatish ich a,  har  bir  h a y v o n n in g   tem p era m e n ti  ham  
m azkur  xu su siyatlarn in g  u  yoki  b u n isig a g in a   alo q a d o r 
b o ‘lm ay,  balki  ularning  m ajm u iy  ta rzga,  q o n u n iy   bir- 
lashuviga bogMiqdir.  I.  P.  Pavlov shartli  reflektor faoliyatining 
individual  xususiyatlari  bilan  tcm p eram en tga  aloqador  nerv 
sistem asi  xu susiyatlarin ing  o kzaro  q o ‘sh ilu v in i  nerv  s is ­
tem asining tipi  deb  nomlaydi va  uni  to ‘rtta  tipga  ajratadi:
a)  kuchli,  m u vozan atli,  epchil;  b)  k u ch li,  m uvozanatsiz, 
epchil;  d)  kuchli,  m uvozanatli,  sust;  e )   k uchsiz  tip.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Yirik  rus  psixologlaridan  B .M .  T ep lov   (1 8 9 6 — 1965) 
va  uning  shogirdlari  ham da  m aslakdoshlari  i.P .  Pavlovning 
tadqiqotlarini  d a v o m   ettirib.  inson  nerv  jarayonlari  xusu- 
siyatlarin in g  o ‘ziga  x o s  tom oniarin i  o ch ish g a   muvaffaq 
bo'ldilar.  U la r  n erv-fiziologik  jarayonlarning  nozik  qirrala- 
rini  o ‘rganishda  m axsus  m oslam alar  yordam i  bilan  o lzga- 
rishlarni  qayd  q ilish   ham da  olingan  natijalarni  m atem atik- 
statistik  m e to d la r  orqali  hisoblash 
ishíarini  olib  boradi. 
B .M .T e p lo v   ilm iy   m aktabi  n a m o y a n d a la rin in g   m a 'lu - 
m otlariga  q a ra g a n d a ,  insonda  h o sil  q ilin a d ig a n   shartli 
reflek sla rn in g   b a ’zi  bir  individual  x u su siya tla ri  o 'za ro  
u yg'u n lik k a  ega d ir.  U larning  ta 'b irich a ,  o ‘zaro  b o g ‘liq 
individual  xususiyatlar  tizimi  ncrv  sislem asin in g  muayyan 
xususiyati  bilan  tavsiflanadi.  Jum ladan,  o ‘zaro  b o g la n g a n  
x u su siy a tla r,  b ir in c h id a n ,  shartli  q o ‘z g ‘o v c h i  m u sta h - 
kam lanishi  d a v o m   etishidan  qat'i  nazar,  shartli  reflekslar 
so'nish i  darajasiga,  ikkinchidan,  q o lz g ‘ovch ilarn in g  kuchli 
yoki  kuehsizligi  bilan  shartli  reaksiyaning  hajmi  orasidagi 
tafovutlarga,  u ch in ch id a n ,  asosiv  q o ‘z g ‘aluvchi  sezgirligiga 
b e g o n a   q o ‘z g ko v c h in i  ijobiy  (s a lb iy )  t a ’sir 
0
‘tk a zish  
darajasiga,  t o ‘rtin ch id an ,  boshqa  ko'rinishdagi  yoki  kuch- 
lanishdagi  q o kz g ‘alish  jarayonlarining  kuchiga  b o g ‘liqdir. 
M a’lum otlarn in g  tahliliga  ko'ra,  torm ozlan ish n in g  kuchi 
bilan  nerv  ja rayon larin in g  m u vozan atlash uviga  taalluqli 
sh artli  r e fle k to r   fa o liy a tin in g   in d iv id u a l  x u su siyatlari 
turkum lari  s h u n g a   o ‘xshash  usul  y o rd a m i  bilan  k ash f 
q ilin gan.  S h u n in g d e k ,  B.M .  T ep lo v   ilm iy   m aktabining 
nam oyandalari  to m o n id a n   ijobiy  va  torm ozlovch i  shartli 
reflekslarning  h o sil  b o klish  tezligini  tavsiflovchi  individual 
xususiyatlari  turkum i  ham  tahlil  qilib  berilgandir.  Ushbu 
in d iv id u a l  x u su siy a tla r   m oh iyatid a  ifo d a la n u v ch i  nerv 
sistem a sin in g   n o ta n ish   xususiyati  d in am ik lik   deb  atalib 
tavsiflangan.  B u n d an   tashqari,  ular  shartli  reflektor  fa o ­
liyatin in g  b ir  gu ru h   individual  xu susiyatlari  q o vz g ‘alish 
jarayoni  t o ‘x ta lish in in g   tezligi  m ah su li  sifatid a  taxm in  
qilingan  xu su siyatn i  (yangi  xislatni)  labillik,  y a ’ni 
(lotin- 
cha—ladia/is—  beqarorlik)
  deb  atay  boshlaganlar.  Shuning 
158
www.ziyouz.com kutubxonasi

bilan  birga,  nerv  sistem asining  b oshq a  xususiyatlari  m av- 
judligi  t o ‘g ‘risida  ilm iy  taxm inlar  ilgari  surilgan,  c h u n o n - 
clii:  sen zitivlik,  reaktivlik va  h okazo.
B.M .  T ep lov  ilm iy maktabida  I.P.  Pavlov tadqiqotlarida 
aniqlangan  nerv  sistem asin in g  x u su siyatla ri  to'g'risidagi 
nazariya  va  taxm in lar  m uayyan  darajada  kengaytirilgan 
hamda tem p eram etn ing tub  m ohiyatini  tushuntirishga qulay 
im koniyatlar  yaratilgan.  Lekin  sh u n d a y   ch u q u r  izlanishlar 
o lib   b orilish iga  q aram ay,  p six o lo g la r  to m o n id a n   k a sh f 
qilingan  xususiyatlarning  k im yoviy  va  fizik aviy  m ohiyati 
hanuzgacha  n o m a ’lum ligicha q olm oqd a.
Shu  b o is,  nerv  sistem asin ing  xu su siy a ti  t o ‘g ‘risidagi 
ilm iy  m ushohadalar  faqat  shartli  reflektor  faoliyati  bilan 
o ‘zaro  b o g liq   individual  xususiyatlar  turkum iga  taalluqli 
um um iy  sabablar b o'yicha talqin  q ilish n i  ifodalaydi,  xolos.
N erv  sistem asi  xususiyatlari  bilan  tem p era m en tn in g  
bog'liqligi,  aksariyat  hollarda,  m ana  b u n d a y   om illarning 
m ohiyatida  aks  etishi  m um kin.  Ju m lad an ,  negizida  nerv 
sistem asin in g  faraz  qilingan  fizio lo g ik   xususiyati  yotgan 
shartli  reflek to r  fao liy a tin in g   o lzaro  b o g 'liq   individual 
xususiyatlarining  m uayyan  turkumi  sh axsda  qanchalik  ko'p 
m u ja s s a m la s h s a ,  te m p e r a m e n t n in g   u n g a   m u ta n o s ib  
xususiyati  ham   xuddi  shu  daraja  n a m o y o n   b o la d i  yoki 
aksincha,  sh u n ch a   kam  ifodalanishi  kuzatiladi:  1)  insonda 
shartli  refleks shakllangan bo*lsa-da,  lekin  u  te z  s o ‘na bosh- 
lasa;  2)  tashqi  q o ‘z g kovchi  shartli  refleksda  kuchli  torm oz- 
lanishni  vujudga  keltirsa;  3)  shaxs  k u ch siz  q o ‘z g ‘ovchilarga 
kuchli  q o (zg ‘ovch ilar singari  shiddat  bilan  reaksiya qaytarsa;
4)  od am   k uchsiz  q o ‘zg‘alish  jarayoni  bilan  u y g ‘unlashgan 
x u su siyatlarn i  a n iq la sa ;  5)  in s o n d a   k u c h li  e m o ts io n a l 
q o ‘zg ‘alishi  ham d a  diqqatning chalgMshi  yu zaga  keladi.
Yuqorida  ta’kidlab  o'tilganidek,  LP.  Pavlov ta'lim otida 
te m p e r a m e n tn in g   p sixologik   ta'siri  n erv  siste m a sin in g  
barcha  xususiyatlari  bilan  aloqadorligi  yo k i  uning  tipiga 
tegishli  ekanligi  tushuntiriladi.  Shu  b o is  tem p eram en tn in g 
u  yoki  bu  xususiyati  nerv  sistem asin ing  birorta  xislati  bilan 
e m a s,  balki  xu su siyatlarn in g  tu rk u m la ri  b ilan   aloqaga 
kirishadi.  B uning  ta ’sirida,  nerv  sistem asi  xususiyatlarining
www.ziyouz.com kutubxonasi

m iqdoriy  m unosabatlarida  tem peram ent  xususiyatlari  ham 
sifat  o ‘zgarish in i  yasaydi.
Y ig ir m a n c h i  a srn in g   6 0 — 7 0 -y illa r id a   ushb u   so h a 
b o ‘y ic h a   o lib   b orilg a n   ta d q iq o tla rn in g   k o 'r sa tish ic h a , 
tem p era m en tn in g   psixologik  tavsifi  bilan  I.P.  Pavlovning 
tiplari  o ‘rtasida  o kxshashlik  aloqalari  mavjudligiga  hech 
q and ay  sh u b h a   y o ‘qdir.  T em p era m en tg a   taalluqli  nerv 
sistem asin in g  tiplari  ham   insonga,  ham   hayvonlarga 
te - 
gishli  b o ‘lib,  ular  u m u m iy  tiplar  d eb   nom lanad i.  B ino- 
b arin,  te m p e r a m e n tn in g   fizio lo g ik   a s o s i—bu  nerv  s is ­
tem asining u m u m iy  tiplaridir.  Biroq,  1. P. Pavlovning tiplari 
bu  nerv  sistem a si  xususiyatlarining  tan h o  tipik  birikmasi 
em asdir,  ch u n k !  keyinchalik  bu  borada  yangi  birikmaiar 
to p ila d i.  L e k in   ajratilgan  tip la rn in g   barch asi  bir  tekis 
aham iyatga  m o lik   em asligi  tufayli  ularning  en g  asosiylari 
kuchli  va  k u c h siz tiplardan tashkil top ad i.
N erv  sistem a si  tiplarining  kelib  chiqishi
N erv sistem asi  um um iy tiplarining  kelib chiqishi  haqida 
m u lohaza  yuritilganda,  albatta,  I.P.  Pavlovning  ta ’lim otini 
tilga  olib  o ‘tish   m aqsadga  m uvofiq,  c h u n o n c h i,  irsiyat  y o kli 
bilan  shartlangan  tip  —  bu genotip demakdir.  Hozirgi  davrda 
nerv  sistem a sin in g   u m u m iy tipi  (g e n o tip )  irsiyatga  bogMiq 
ekanligi  haqidagi  ma'lumotkir  ko‘p  b o lib ,  ular  qiyosiy  psi- 
xologiyad a  h ayvonlarni  o'rganishdan  topilgandir.  M asalan, 
nerv  sistem a sin in g   kuchi,  epchilligi  hayvonlarni  chatishti- 
rish  y o ‘li  bilan  yuzaga  keltirilgan  b oklsa-da,  lekin  barcha  xu- 
susiyatlar  t o ‘g ‘risida bunday dadil  fikr bildirish  mumkin emas.
Xorijiy psixologik adabiyotlarda ta’kidlanishicha,  tem p e­
ram ent  n erv   sistem a si  u m u m iy  tip in in g   n erv -fiziolog ik  
xususiyatlarigagina em as,  balki:  a)  tashqi  ko'rsatkichi,  y a ’ni 
badan n in g  jis m o n iy   tuzilishiga;  b)  ular  ba'zi  qismlari  o ‘r- 
tasidagi  aloq aga;  d)  organizm   turli  tarkiblari  m unosabat- 
la rid a n   t u z i l g a n   o r g a n iz m n in g   u m u m iy   tu z ilm a s ig a  
b o g ‘liqdir,  d egan   nazariy  fikr ja h o n   psixologiyasida  ustu- 
v o rd ir.  Bu  n a z a r iy a n in g   a s o s c h ila r i  n e m is  p s ix o lo g i 
E .K rcch m er va  amerika  psixologi  U .  Sheldonlar hisoblanib, 
160
www.ziyouz.com kutubxonasi