Maxs*js ta’lim vazirligi o rta m a X su s, kasb-hunar ta’lim I markazi

vositalar tarkibiga  em otsiyalar,  xoh ish lar,  tilaklar,  q iziqish - 
lar,  mayl  va  boshqalar  kiradi.  M asalan,  em o tsiy a d a   insoniy 
fe'l-atvorn in g  sh axsiy  aks  ettirish  m o h iy a ti  b ah ola n ad i, 
binobarin,  u nin g  tub  maqsadi  faoliyat  tu zilish ig a   m o s  tush- 
m ay  qolsa,  unday  holda  h is-tu yg‘ular  u n in g   y o ‘nalishini 
o'zgartiradi.  O qibatda  fe'l-atvor  harakatlari  fikran  qayta 
quriladi.
Shunday  q ilib,  irodaviy  harakatda  uni  m otivlash tirish ­
ning  uchta  jab h asi,  ya'ni  faollik  m anbayi  ek an ligi,  inson 
sh axsin ing  y o 'n a lg a n lig i,  o ‘zini  o lzi  b osh q a rish   vositasi 
ekanligi  aks  etadi.
Y uqoridagilardan  ko‘rinib  turibdiki,  irod an in g  asosi 
m otivlashtirishga sabab  boMuvchi  ehtiyojlardan  iborat  ckan. 
E h tiyojlar  b o r a -b o r a   irod aviy   h a ra k a tla r  b a ja rilish in i 
ta'm inlaydigan  yoki  ularga  to ‘sqinlik  q ilad igan   motivlarga 
aylana  boradi.  Irodaviy  harakatlarning  sabablari  muayyan 
darajada  anglangan  xususiyat  kasb  etadi  va  shaxsni  ularni 
amalga oshirishga y o ’naltirib  turadi.
Psixologiyada ehtiyojning an glanganlik darajasiga  k o ‘ra 
intilish,  istak  kabilarni  psixologik jihatdan  farqlash  m um kin.
10  P s ix o lo g iy a  
1 4 5
www.ziyouz.com kutubxonasi

A garda  u la r n in g   m oh iyatiga  ch u q u rroq   yon d ash ad igan  
b o'lsak ,  u  h o ld a  o 'zaro  farqni  tezd a  aniqlab  olish  im koniga 
ega  b o ’la m iz.  Intilish—yetarli darajada  anglanm agan,  farq- 
la n ish ,  tab a q a la n ish   im k oniyati  su st  eh tiyojd an   tashkil 
topgan  faoliyat  m otividan  iboratdir.  M asalan,  shaxs yozgan 
m aq olasin i  b osib   chiqarishga  intilish ni  xayoldan  o'tkazish 
c h o g ‘ida  n ashriyotni  k olz o ‘ngiga  keltiradi,  muharrir  bilan 
u ch rash gan d a,  suhbatlashganda  m am nu n iyat  tuyg‘usini  his 
etadi.  Shu   b o is,  intilish  obyekti  bilan  takror-takror  uchra- 
shuvga  rozi  b o ‘ladi  va  o ‘z  intilishini  davom   ettirishga  qaror 
qiladi.  B iroq  in son   ba'zi  hollarda  unga huzur-halovat  baxsh 
etayotgan   m o tiv n in g   m ohiyatini  anglam aydi,  chunki  u  har 
qanday  natijaga erishishi  m um kinligi  t o ‘g'risida  m a’lum otga 
ega  em as.  K o ‘rinib  turibdiki,  intilish  psixologik  jihatdan 
yetarli  darajada  an iq likn i  o ‘zida  m u jassam lashtirm aydi, 
ayrim   sh u b h alar  hukm  surish  eh tim o li  mavjud,  harakat 
unsurlari  yu zasid an   taxm in  yctishm aydi.
Istak— sh axs  to m on id an   eh tiyojn in g  yetarli  darajada 
a n g la n g a n lig i  b ila n   ta v s ifla n u v c h i  fa o liy a t  m o tiv id ir. 
Intilishdan  farqli  o ‘laroq,  istakda  nafaqat  ehtiyoj  obyekti, 
balki  uni  q on d irish n in g y o ‘l-y o ‘riqlari,  vositalari  ham  inson 
to m o n id a n   tu sh un ilad i.  M asalan,  o liy   maktab  o'qituvchisi 
0
‘qitish  sam aradorligini  oshirish  istagini  bildirib,  bu  holatni 
ijtim o iy   e h tiy o j  sifatid a  tasavvur  e tib ,  ta 'lim n in g   faol 
m ctodlarini  qoMlash  haqida o ‘ylaydi,  o 'z  faoliyatini  yangicha 
ta sh k il  q ila d i,  iq tid o r li  h a m d a  b o ‘sh  o ‘z la sh tir u v c h i 
talabalar  b ilan   individual  ishlash  grafigini  ishlab  chiqadi, 
q o'lla n m a la r  yaratish  rejasini  tuzadi  va  hokazo.
Inson  faoliyatining  motivatsiyasi  uning  yashash  shart- 
sh aroitlarin i  aks  ettiradi,  sh u n in gd ek .  shaxs  to m on id a n  
n a m o y o n   e t ilg a n   eh tiy o jla rin i  fa h m la sh   im k o n iy a tin i 
vujudga  keltiradi.  E htiyojlaraham iyatining o'zgarishi  tufayli 
m u ayyan   p s ix o lo g ik   holatlarda  m otivlar  kurashi  paydo 
b o'lad i,  b u n d a  bir  istak  boshqa  istakka  qarshi  q o'yilad i,  bu 
haqda  old in ro q   m ulohaza yuritilgan.
Q arshiliklar,  qiyinchiliklar,  n izoli  vaziyatlarni  yengish 
uchun  irod aviy  z o ‘r  bcrishga  to 'g lri  keladi.  Irodaviy  z o ‘r 
berish  t o ‘g ‘risida  m ulohaza yuritilgan  b o 4lsa-da,  lekin  unga 
146
www.ziyouz.com kutubxonasi

ta'rif bcrilm aganligi  sababli  ayrim  an iq liklar  kiritishni  jo iz  
d eb   h iso b la y m iz .  Irod aviy  z o ‘r  b erish   —  h is - t u y g ‘ular 
shakli  hisoblangan shaxsning  irodaviy  harakatga  q o ‘shim cha 
m otivlarni  vujudga  keltiruvchi,  ba’zid a  ularni  barbod  qi- 
lu v c h i,  b ilish   ja ra y o n la rin i  safarbar  e t u v c h i,  m u ayyan  
z o ‘riqish  holati  singari  kechuvchi  m otivlar  m ajm uasidir.
Irodaning  individual  xususiyatlari  va fen o m en la ri  m av- 
jud  b o ‘lib,  inson   faoliyatining  m aqsadga  m u vofiq   ravishda 
am alga  oshirishini  ta'm inlaydi.  Iroda  sh axs  faoliyatining 
ichki  qiyinchiliklarini  yengishga  qaratilgan  o n g li  tu zilm a- 
dan  iborat  b o lib ,  u  o kzini  o ‘zi  boshqarish  sifatida  dastaw al 
o'ziga,  o ‘z  h issiyotiga  va  xatti-harakatlariga  hukm ronlik  
qilishda  aks  etu vch i  psixologik  hodisadir.  Irodaning  kuchi 
yoki  k uchsizligini  aks  ettiruvchi  holatlar  u n in g   individual 
xususiyatlarini  n a m o y o n   qiladi.  S h u   atam a lard a n   kelib 
chiqqan  holda,  irodasi  kuchli  va  irodasi  k u c h siz  odam lar 
ham da  ularning ijobiy va salbiy sifatlari,  fazilatlari,  xislatlari 
»  hamda  illatlari  to'g'risida m ulohaza yuritiladi.
Irodasi  kuchsizlikning  patologiyasi  m avjud  b o'lib ,  ular 
abuliya  (yu n on ch a 
abulia  — qat'iyatsizlik
  d egan   m a'n oni 
anglatadi)  va  apraksiya  (yu n on ch a 
apraxia—harakatsizlik 
m a’n osini  bildiradi)  atamalari  bilan  ifo d alan a d i.  A buliya— 
bu  m iya  p atologiyasi  negizida  vujudga  keladigan   faoliyatga 
intilishning  mavjud  em asligi,  harakat  q ilish ,  am alga  o sh i- 
rish  uchun  qaror  qabul  qilish  zarurligini  an glagan   tarzda 
shunday qila  olm aslikdan  iborat  inson  ojizligidir.  M asalan, 
shifokor ko'rsatmalariga rioya qilish zarurligini  t o ‘g ‘ri  fahm - 
lagan.  an im o  abuliyaga  uchragan  b e m o r b ir o r   narsani  baja- 
rishga  o 'zin i  m u tlaq o  y o l la y   olm ayd i.  A p rak siya— miya 
tu zilishining  shikastlanishi  tufayli  yuzaga  keladigan  hara- 
katlar  m aqsadga  m u vofiq ligin in g  m urakkab  b uzilishidan  
iborat psixopatologik holatdir.  Nerv to ‘q im alarining buzilishi 
m iyaning  pcshona  qisimlarida yuz bersa,  u  h o ld a  xatti-hara- 
katlarni  erkin  bajarishdabuzilish  n am oyon   boMadi,  natijada 
iroda akti  amalga oshishi qiyinlashadi.  A buliya va apraksiya— 
psixikasi  xasta  insonlarga xos,  bu  nisbatan  n o y o b ,  fenom enal 
p sixop atolog ik   hodisalardir.  Lekin  p e d a g o g ik   faoliyatda 
uchraydigan  irodaning  kuchsizligi  m iya  p atologiyasi  bilan 
em as,  balki  n o to ‘g ‘ri  tarbiya  m ahsuli  b ilan   tavsiflanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Iroda  k u ch sizligin in g  yaqqol  k o‘rinishlaridan  biri—bu 
yalqovlik  h iso b lan ib ,  shaxsning  qiyinchiliklarni  ycngishdan 
bosh  tortishga  intilish i,  irodaviy  k u c h -g ‘ayrat  ko‘rsatishni 
qat'iy  ravishda  istamasligida ko‘rinadigan  illatdir.  Yalqovlik— 
shaxs  o jizlig i  va  irodaviy  k uchsizliginin g,  uning  hayotga 
layoq atsizligin in g ,  shaxsiy  va  ijtim oiy  faoliyatiga  loqayd- 
lig in in g   ifo d a sid ir.  Y alq ovlik —sh a x sn in g   ruhiy  q iyofasi 
boMib,  biroq  uni  uzluksiz  tarbiyaviy  ta’sir  va  o'zin i  o ‘zi 
tarbiyalash  orqali  bartaraf ctish  im koniyati  m av ;id   b o ig a n  
ruhiy  n u q son d ir.
I r o d a   n a z a r iy a s i  v a   ta d q iq o ti  t o ‘g ‘risid a  
tu s h u n c h a
Iroda  kategoriyasining  tadqiqoti  uzoq  tarixga ega boMib, 
inson  o n g i  m oh iyatin i  kashf  qilish  jarayonidan  boshlab, 
m u a y y a n   b ilim la r   t o ‘p lan ish i  tu fay li  shaxs  irod a sin in g 
tabiatini  tushunishga  ilm iy yondashuv vujudga  kelgan.  XVII 
asrda  G o b b s  va  Spinozalar  ta'kidlab  o ‘tganlaridek,  faollik 
m anbayi  b em ah su l  soh anin g  paydo  b o lis h i  deb  tushunish 
m u m k in   em a s,  chunki  uni  shaxsiy  k u c h -q u w a tin in g   hissiy 
in tilish i  b ila n   u zviylik d a  q aram oq   lo z im .  S p in o z a n in g  
fikricha,  iroda  bilan  aql  aynan  bir  narsadir.  U nda  bunday 
tasdiqiy  m u n osabatn in g  tu g‘ilishi  irodaning  ilm iy  nuqtayi 
nazardan  tu sh un ishn i  shakllantirgan  b o'lsa,  ikkinchi  to - 
m o n d a n ,  u  m ustaqil  substansiya  sifatida  ham   tan  olinadi 
V .V u n d tn in g   m u lohazasicha.  iroda  negizida  appersepsiya 
ak tinin g  subyekti  tom onidan  ichki  faollik  uniki  ekanligini  his 
etish  yotadi.  U n in g  bu  konscpsiyasi  em otsional  yoki  affektiv 
nom   bilan  psixologiya  faniga  kirib  keldi.  U .  Djcmsning  tan 
o lish ic h a ,  irodaviy  harakatlar  boshqa  ruhiy  jarayonlarga 
qorishtirib  boMmaydigan  biriamchi  xususiyatga  egadir.  Har 
qanday g ‘oya dastlab  dinamik tendensiyaga ega bo'lganligi tufayli 
irodaviy  aktning  vazifasi  diqqat  yordami  bilan  bir  g ‘oyaning 
boshqasi  ustidan  ustuvorligini  ta’minlashdan  iboratdir.
P six o lo g iy a d a   iroda—bu  in son n in g   qo'yilgan  m aqsad- 
lariga  erish ish ig a  yo'naltirilgan  ongli  faolligi,  dcgan  qat'iy 
fik r  q a r o r   t o p g a n .  „ I r o d a “  tu s h u n c h a s i  m o h iy a tig a  
148
www.ziyouz.com kutubxonasi

kishining  m aqsad  q o kya  olish  q ob iliy a ti,  o ‘z  em otsiyasini 
boshqarish  va  xulqini  iroda  qilishi  kiradi.  V .l.  Sclivanov 
irodani  tadqiq  etib ,  ayrim  xulosalar  chiqaradi:
a )  ir o d a — bu   sh a x sn in g   o ‘z  f a o liy a t in i  va  tash q i 
olam dagi  o lzin i  o lzi  boshqarilish  sh akllarin i  anglashning 
tavsifidir;
b)  ir o d a — in s o n n in g   y a x lit  o n g i n i n g   b ir  to m o n i 
h iso b la n ib ,  u  o n g n in g   b arch a  sh a k l  va  b o sq ich la rig a  
taalluqlidir;
d)  iroda—bu  am aliy  on g,  o ‘zgaru v ch i  va  qayta  qu- 
riluvchi  o la m ,  shaxsning  o ‘zini  o n g li  idora  qilishidir;
e)  iroda—bu  shaxsning  hissiyoti  va  aq l-zak ovati  bilan 
b o g liq  boMgan xususiyatidir.  A m m o   u  q aysid ir harakatning 
m otivi  h isoblanm aydi
V.  I.  Sclivanov  irodaning psixologikjabhalarini  tavsiflab, 
shunday  g'oyan i  ilgari  suradi,  in so n n in g   o n g in i jarayonlar, 
holatlar,  xislatlarni  o'zid a  m ujassam lashtiruvchi  yaxlit tizim  
sifatida  tasavvur qilish  m um kin.  S h a x sn in g   u  yoki  bu  ongli 
harakati 
0
‘zin in g   tuzilishiga  ko'ra,  m u a yy an   bir  vaqtning 
o ‘zida  ham   aq liy,  ham   hissiy,  ham   irod aviy  hisoblanadi.
Tadqiqotchi  V. A .  Ivannikov esa  irodani  m otivatsiyaning 
ixtiyoriy  shakli  sifatida  tu sh u n ad i,  sh u n in g d c k ,  harakat 
m a ’n o sin in g   o ‘zgarishi  h isobiga  u n i  to r m o z lo v c h i  yoki 
q o ksh im ch a  turtki  yaratuvchi  im k o n iy a t,  yangi  real  m o - 
tivlarni  harakat  bilan  birlashtiruvchi  y o in k i 
vaziyatlarni 
tasavvur m otivi  tariqasida talqin qiladi.  Irodaviy boshqariluv 
esa harakatni  „ixtiyoriy boshqariluv  k o'rinish larinin g bittasi 
sifatida“  tu sh u n ilad i,  bunda  b oshq arilu v  m otivatsiyaning 
ixtiyoriy  o'zgarishi  orqali  am alga  o sh irilish i  ta ’kidlanadi.
Yuqoridagilardan  ko'rinib  tu rib d ik i,p sixologiya  fanida 
irodani  tu sh u n ish ,  ta'riflash  b o ‘y ic h a   b ir  xil  m unosabat 
yaratilm agan d ay,  irodaviy  sifa tla rn in g   m a ’naviy  asosini 
tahlil  qilish  yuzasidan  ham  u m u m iy lik ,u m u m iy   qarashlar 
majmuasi  mavjud  em as.  Jum ladan,  V .  A .  Krutctskiy  o ‘z 
asarida  irod aviy  sifatlar  tarkibiga  so b itq a d a m lik ,  n iu s- 
taqillik,  q at'iyatlilik ,  sab r-toq atlilik,  in tiz o m lilik ,  dadillik, 
jasoratlilik va  tirishqoqlikni  kiritadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

F.  M .  Y ak o b so n   b o ‘lsa,  irodaning  m uhim   sifatlarini 
m u staq illik ,  q a t’iyatlilik,  tirishqoqlik,  o ‘zini  uddalashga 
ajratadi.  A .I.S h erb a k o v   insonda  n a m o y o n   boMadigan  iro- 
daviy  sifatlar  sirasiga  m ana  bularni  kiritadi:  sobitqadam lik 
va tashabbuskorlik,  uyushganlik va  intizom lilik ,  urinchoqlik, 
tirishqoqlik,  d ad iilik ,  qat'iyatlilik,  ch id am lilik ,  botirlik  va 
jasoratlilik.
Biroq  aksariyat  ilm iy-psixologik  adabiyotlarda  irodaviy 
sifatlar q atorid a  „ ish o n ch “  atamasi  k o ‘rsatilm aydi.  Shunga 
qaram ay,  ish o n c h   iroda  sifati  tariqasida  tadqiq  etilishga 
haqlidir.  B u n in g uchun A.I.  Sherbakov tadqiqotidan  namuna 
keltirishning  o ‘zi  yetarli.  T adq iq otch inin g  ta ’kidlashicha, 
bir  talabaga  in stitu tn i  qisqa  fursat  ich id a   tugatish  tak lif 
qilingan,  lek in   sinaluvchi  bu  ishni  uddasidan  chiqa  olm a s- 
likni  aytgan.  S h u n d an   s o ‘ng  eksperim entator  talabada  o ‘z 
kuchiga  ish o n c h   u y g ‘otishni  maqsad  qiiib  q o ‘ygan  va  unda 
irodaviy  z o ‘r  b erish,  qiyinchiliklarni  yen gish   vositalarini 
shakllantirgan.  N atijada  talaba  o ‘z  m aqsadiga  erishishga 
m uvaffaq  b o ‘Igan.  S hunga  o'xshash   tajribalarni  boshqa 
tad q iq otchilar  o ‘tkazganligi  ham  ilm iy  adabiyotlarda  u ch - 
raydi.  S h u n in g u ch u n  o 'z  kuchiga  ish on ch ,  psixologik  hodisa 
sifatida  o ‘rganilishi  k o ‘pchilikni  qiziqtiradi.  C hunki  kuchli 
irodaviy z o ‘r berish  qanday om illar h isob iga erishiIganligini 
kashf qilish  m u h im   ilm iy  m u am m o  hisoblanadi.  Shu  bois 
hozirgi  z a m o n   p sixologiyasinin g  irodaga  oid   nazariyasi  hali 
m u k am m al  e m a slig i  sababli,  irod aviy  sifatlarni  ta sn if- 
lashning  a so siy   tam oyili  ishlab  chiqilm agandir.
U sh bu   p sixologik   m uam m oni  hal  qilish  maqsadida 
V.K.  Kalin  irodaviy sifatlarni  tasniflashga qaror qilgan.  Uning 
nuqtayi  n a za rich a ,  bazal  irodaviy  sifatlar  irodaviy  ja n i- 
yonlar  a sosid a  vujudga  keladi,  a m m o   bunda  uning  intel- 
lektua! va axloq iy jabhalari  ishtirok etm aydi.  U  bazal sifatlarni 
aniqlash  m aqsadida ongning  nam oyon  b o lish in i  quyidagicha 
tanlaydi:
a)  faollik   darajasining  ortishi;
b)  zarur  b o ‘lgan  faollik  darajasini  q uw atlash;
d)  faollik  darajasining  pasayishi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Shulardan  kelib  chiqib,  ta d q iq o tch i  quyidagi  sifatlarni 
m u lohaza  qilib  ko'rish  uchun  tavsiya  qiladi;  g ’ayratlilik, 
chidam lilik, vazm inlik. Agarda bu jarayonda intellektual  negiz 
ishtirok  etm asa,  uni  tushunib  b o 'lm a y d i,  qaysi  hal  q iluvchi 
qurilm a  h isobiga  vaziyat  b aholan adi  va   harakatni  k uchay- 
tirish,  pasaytirish  to'g'risidagi  k om a n d a   beriladi.
V .K .  Kalin  bazal  tizim iga  kirm agan  irodaviy  sifatlarni 
ikkilam chi  deb  biladi.  Chunki,  ularda bilim lar,  ko'nikm alar, 
em otsiya  va  intcllektning  paydo  b o lis h i   m ujassam lashadi. 
M u allif q at’iyatlilikni  ikkilam chilar  qatoriga  kiritadi,  v a h o - 
lanki,  u nin g fikricha,  u o'ziga  m ah liyo qiladigan  h is-tu yg'u - 
larni  yen gish d an ,  shuningdek,  rad  ctilgan   variantlardan, 
ishon ch sizlikn i  to'sishdan  tashkil  to p a d i.  U  tirishqoqlikni 
ham  ikk ilam ch i  sifatlar  tarkibiga  kiritadi.
Chunki  ularda  obyektning  to^planganligi  ifodasi  o Lz  ak- 
sini  topgan,  hayotiy  ravshan  q adr-q im at  mujassamlashgan.
C h id am lilik   tavsifida  „ q o 'sh im c h a   im pulslar“ ,  „ q o ‘- 
sh im ch a  irodaviy z o ‘r berish“ ,  „  iroda  k u ch i“ ,  „sabr-toqat“ 
jabhalari  o ‘z  ifodasini  top gan .  C h id a m lilik k a   u n d o v ch i 
xususiyatlarning  tirishqoqlik  irodaviy  sifatga  m os  tushish  
hollari  uchraydi.  E.P.  dinning rangjadvalida tirishqoqlik sifati 
ch idam lilik dan   keyin  joylashgan  b o l i b ,   quyidagi  ta'rifga 
ega:  „Tirishqoqlik—qiyinchilikka va  muvaffaqiyatsizlikka qa- 
ram asdan,  m aqsadga  erish ish   y o 'lid a   u zlu k siz  ravishda 
intilishning  paydo  boMishidir“ .  T a d q iq o tch i  D .N .  U sh ak ov- 
n in g   m u lo h a z a s ic h a ,  „ c h id a m “  tu s h u n c h a s i  q u y id a g i 
m a'nolarni  anglatib  keladi:
1)  aksil  harakat  qilm ay,  sh ik o y a tsiz,  hasratsiz  h a lo - 
katli,  m u sh ku l,  noxush  holatlarni  d ild an   kechiradi;
2)  aksil  harakat  qilm ay,  o'zgarish la rn i  kutib,  taqdir 
haziliga  rozi  bo'ladi;
3)  biror  holatga  m ubtalo  b o ‘ladi;
4)  n im a  bilandir  kelishish,  biror  ortiq ch a  kechinm aga 
parvo  q ilm ay,  o g ‘irchilikni  m ard on avor  o'tkazadi;
5)  im k oniyat  darajasida  am al  q ilish ga   k o‘nikadi;
6 )  shoshqaloqlikka  y o Ll  q o lym ay d i;
7)  paysalga  solish  va  kutishga  im k o n iy a t  yaratadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Shuni  a io h id a   ta ’kidlab o ‘tish jo izk i,  tirishqoqlik,  qat’i- 
yatlilik  sifatlari  b ilan   bir  qatorda,  ch id am lilik n i  irodaviy 
xislatlarning  yeta k ch isi  sifatida  tan  o lish ,  qiyinchiliklarga 
qaram ay,  harakatni  davom   ettirishga  intilish  tarzida  tushu- 
nish  m uhim   ah a m iyat  kasbetishi  shubhasiz.  Lckin  o g ‘riqqa 
chidash,  b ard oshlik ka  m oyillik  nuqtayi  nazaridan  yon da- 
shilganda  esa  irod an in g  erkinligi  ta'biri,  irodaviy  sohaning 
paydo b o lis h i  va am alga oshishi  m ohiyati jihatdan  m etod o- 
logik  n u q son iy  talq in   yuzaga  kelishi  m u m k in.
M a’lu m k i,  tib b iyot  psixologiyasida  inson   tom onidan 
o g ‘riqqa bardosh  berish  chidamlilik sifatining vujudga  kelishi, 
kcchishi jarayonining yorqin  ifodasidir.  H ayot va faoliyatning 
tajribalari  k o'rsatish ich a,  shaxs  o g kriqqa  k o'nika  olm ayd i, 
chunki  b un ing  n eg izid a  boshqa  m exanizm lar yotishi  turgan 
gap.  F iziologik   m e'yorlarga  binoan  shaxs  o g ‘riqni  sczish, 
idrok  q ilish   va  ta savvu r  etish n in g   m urakkab  jism o n iy  
qurilm asiga  ega.  S h u n ga  qaramay,  o g Lriqni  inson  har  xil 
his  qilishi,  unga  bardosh  berishi,  sabr-toqat  bilan  boshidan 
kechirishi  m u m k in ,  bunda  individual  tafovut  aniq  nam oyon 
bo'ladi.  D iqqatning o g ‘riq sezgilariga to'planishi  tufayli o g lriq 
zarbi  kuchayadi—bu  psixofiziologik  qonuniyatdir.  Shu  bois, 
od am   o g ‘riq  sezgilarga  tobe  b o iib   q olm asligi  lozim ,  aks 
holda  u,  bu  n oxu sh   kechinm a,  ruhiy  holat  ta'sirida  uzoq 
m uddat  q olib   ketishi  kuzatiladi.  O g‘riqni  boshdan  kechi- 
rishda  nafaqat ch id a m lilik  zarur,  balki  m ushkul  sharoitlarda 
faollik  k o ‘rsatish  k o'n ik m asi,  q iyin ch ilik n i  yengish  odati 
m uhim   aham iyat  kasb etadi.  Bunday xususiyatga ega bo'lgan 
insonlarda esa  o lz  hissiy a ’zolarini,  uning  harakatlarini  idora 
qilish  uquvi  m avjuddir,  aksincha  nozik  tabiatli,  ichki  inti- 
zom siz,  sab r-toq ati  zaif,  nio'rt  ruhiy  kcch inm ali  shaxslar 
chidam sizligin i  n am oyish   qilib  q o ‘yadilar.
Yuqoridagi  m ulohazalardan  k o‘rinib  turibdiki,  hozir- 
gacha  p sixologiya  fanida  asosiy,  m uhim   irodaviy  sifatlarni 
tasn ifla sh n in g   u m u m b irlik   tam oyili  m avjud  em as.  Shu 
tufayli  aksariyat  hollarda  bir irodaviy xislat  q o'sh aloq   atama 
bilan belgilanishi d avom   etib  kclmoqda  (m asalan,  mustaqillik 
va tashabbuskorlik, ju r’at va dadillik,  tirishqoqlik va qat'iyat- 
lilik,  vazm in lik   va  o 'z in i  uddalash  kabilar).
152
www.ziyouz.com kutubxonasi

P sixologiyad a  irodani  ek sp erim en ta l  o ‘rganishga  oid  
qator  ilm iy  tadqiqotlar  mavjud  b o ‘Iib,  ayrim laridan  n a m u - 
nalar  k cltira m iz.  K o ‘p ch ilik   ta d q iq o tc h ila r   E .l.lg n a te v  
qoMlagan  m etod ik a  va  uning  natijalariga  xayrixohlik  b ild i- 
radilar.  L ckin  m uallifning  o ‘zi  uni  b ah olash d a  juda  e h ti- 
yotkorlik  bilan  m unosabatda b o'lad i.  U n in g   m ulohazasicha, 
ushb u   m e to d ik a   yetarli  darajada  is h o n c h li,  iro d a n in g  
torm ozlan ish i  paydo  b o'lish in i  tad q iq   q ilishda  qoniqarli 
natijalar  b erish i  m u m k in,  a m m o   u n d a n   „ te st“  sifatid a 
foydalanish  k o‘ngildagidek  k o‘rsatkichlarga  olib   kelm asligi