Maxs*js ta’lim vazirligi o rta m a X su s, kasb-hunar ta’lim I markazi

Odam  va  hayvon  eniotsiyalari
S h a x s n i n g   e m o ts io n a !  h o la t   v a   k e c h in m a la ri  psixolog 
va  f i z i o l o g l a r   t o m o n i d a n   e k s p e r i m e n t a l   t a r z d a   t a d q i q  
q i l i n g a n d a ,   y u k sa k   d a r a j a d a   tash k il  to p g a n   h ay v o n lard ag i 
e m o t s i y a l a r n i n g   flziologik  m e x a n i z m l a r i   in s o n la r n ik id a n  
j i d d i y   f a r q l a n m a s l i g i   a n i q l a n g a n .   L e k i n   m u a m m o   his- 
s i y o t n i n g   m a z m u n i ,   s i f a ti ,  s h a k l i,  ifo d a la n is h i  n u q ta y i 
n a z a r i d a n   ta hlil  q ilin g a n d a   esa  i n s o n   bilan   h a y v o n   e m o -  
tsiyasi  o r a s i d a   keskin  farq  m a vjudligi  n a m o y o n   boMadi. 
T a b i a t s h u n o s   v a   i n s o n s h u n o s   o l i m l a r   h a y v o n l a r d a  
e m o t s i o n a l   reaksiyalar,  h o la tla r  m avjudligini  t a n   olsalar- 
d a ,  b i r o q   u l a r d a   m u r a k k a b   hissiyot,  yuk sak   h is -tu y g ‘u la r 
b o rlig in i  i n k o r  qiladilar.  Bu  fikrga t o ‘liq q o ‘shilish  m u m k i n ,  
c h u n k i   i n s o n l a r d a   s h u n d a y   h i s - t u y g ‘u la r  b o rk i,  b u n d a y  
h is s iy o t  h a y v o n l a r d a   b o l i s h i   m u m k i n   e m a s ,  v a h o l a n k i , 
g ‘a z a b l a n i s h ,   q o ‘r q i s h ,   j i n s i y   m a y l ,   q i z i q u v c h a n l i k ,  
x u r s a n d l i k ,   g ‘a m g in lik   h a r   ikkalasida  u c h r a y d i,  a m m o   u lar 
sifat  v a   m a z m u n   j i h a t d a n   b i r - b irla rid a n   keskin  fa rqlanadi.
I n s o n   en io tsiy alari  (p a to lo g ik   h o lla r istisno  q ilin g a n d a) 
i jtim o iy   h a y o t n i n g  s h a r t-sh a ro itla rig a   m oslashadi. T abiatga, 
j a m i y a t g a   m u n o s a b a t l a r id a   n a m o y o n   b o l a d i   h a m d a   uni 
m a q s a d g a   m u v o fiq lash tirish   h a m ,  b o sh q a ris h   h a m   m u m k i n  
b o ‘l a d i .  O c h l i k   hissi,  jin s iy   m a y l  va  b o s h q a   in s t in k t l a r  
s o h a s i d a g i   e m o t s i y a l a r   h a y v o n   b i l a n   i n s o n d a   o ‘x s h a s h  
b o ‘l s a - d a ,   l e k i n   u l a r n i n g   i f o d a l a n i s h i d a   fa r q   m a v ju d . 
B u l a r n i n g   b a rc h a s i  instinktiv  h a r a k a t   b o l i s h i   bilan   birga 
i n s o n i y l a s h i s h i d a n   ib o ra t  u z o q   e v o lu ts io n ,  ijtimö'iy-tarixiy
www.ziyouz.com kutubxonasi

t a r a q q iy o t  y o 'l i n i   b o s ib   o ‘t g a n ,   m u r a k k a b   q i y i n c h i lik l a r n i 
y engish  evaziga  s h u n d a y   k o ‘rinish  kasb  e t g a n .
I n s o n   h is s iy o tin in g   ij ti m o i y - t a r i x i y   s h a r t - s h a r o i t l a r i  
m a v ju d   b o ‘lib,  u l a r d a n   asosiysi  s a b a b iy   b o g M a n is h la rg a  
( d c t e r m i n l a s h g a n )   eg a lig id ir.  S h u   b o is ,  i n s o n   h is s iy o t- 
larining biologik v a  fiziologik tahlili, u l a m i n g  t u b   m o h iy a tin i 
o c h i b   b e r o l m a y d i ,   s h u n i n g d e k ,   h i s s iy o t l a r   i n s o n   s h a x -  
sining ongli  va  on g siz x a tti - h a r a k a t la r i n i a m a l g a   o sh iru v c h i 
k u ch g a ,  y a ’ni  m o tiv g a   o ‘sib  o ‘tish  y o ‘lIarini  i z o h l a b   b e - 
rishga  q o d i r   e m as.  M a 'l u m k i ,   e m o t s i y a l a r n i n g   „ i n s o n i y -  
la sh u v i“  hissiyotlar  i c h id a n   kec h ish   m a z m u n i   v a   sifatlari 
j i h a t i d a n   h a y v o n i a r n i k i   b i l a n   q i y o s l a n g a n d a   r a n g -  
b a r a n g l i g i ,   m u r a k k a b l i g i   b i l a n   s h a x s n i k i   u s t u v o r d i r .  
I n s o n l a r n i n g   m e h n a t ,   m a ’n a v iy a t,  s i y o s a t ,   o i l a ,   is h la b  
c h iq a rish   bilan  o ‘z a ro   m u n o s a b a t l a r i,  s h u n i n g d e k ,   ta b ia t 
b ila n   o d a m l a r   o ra sid a g i,  s h u n in g d e k ,  s h a x s l a r a r o   m u n o -  
sa b a tla r  b ir  q a t o r   in so n iy   h is siy o tla rn in g   v a   u l a r n i   ifo d a - 
lash,  ta tb iq   etish  v o s italarin i  v u ju d g a  k e ltira d i.  S h a x s   yuz 
ifo d a la ri,  b o s h in i  t e b r a t i s h ,   x o ‘rsin ish   o r q a l i   o ‘z g a la rg a  
h a m d a r d l i k   t u y g ‘u s i n i   b i l d i r a d i .   M a z k u r   e m o t s i y a l a r  
b o la la rg a   o d o b   b ila n   j a v o b   b e r is h n i,  s u h b a t d o s h i g a   iliq, 
s a m im iy  j i lm a y is h n i,  q ariy a  va  n o g iro n la rg a   h u r m a t   b ila n  
j o y   b o ‘sh atish n i,  k ic h k in to y la rg a   m e h r i b o n l i k n i   s h a k l l a n -  
tirishi  lozim .  S h ax s  o ‘z  h i s - t u y g ‘u larini  o ‘zi  b o s h q a r a d i ,  
u la rn i  m c ’y oriy  hujjatlar,  ijtim o iy  t u r m u s h   q o i d a l a r i ,   e t n i k  
r a s m - r u s u m la r ,   o d a t l a r ,   a n ’a n a la r,  p r o t s e s s u a l   q o n u n l a r  
n u q ta y i  n a z a r id a n   g o h   m a ’q u llaydi,  g o h   q o r a l a y d i .   S h u  
b ila n   birga,  in s o n la r  ichki  k u ch li  va j o ‘s h q i n   e m o t s i y a l a r n i  
k e c h i r s a l a r - d a ,   t a s h q i   x o t i r j a m l i k n i   s a q l a y   b i l a d i l a r .  
U la r n in g  b a'zila ri  o ‘z  hissiyotlarini  b crk itish   u c h u n   o ‘zlari- 
ni  a ta y in   xotirjam   t u t a d i la r ,   a m m o   salbiy  e m o t s i y a l a r n i  
ifodalashga  intiladilar.  S h ax s  o ‘zining  m i m i k a   v a   p a n t o m i -  
m ikalarini  b o sh q arish   im k o n iy a tig a  ega.  ïek in   o rg a n la rid a g i 
tabiiy o ‘zgarishlarni  ushlab t u r a  olmasliklari  m u m k i n .   M a s a - 
lan,  nafas  olish,  q o n   a y la n is h ,  o v q a t  h a z m   q ilis h ,  k o ‘z 
yosh larin i  u sh lab   tu ris h ,  r a n g n in g   o ‘zgarishi  v a   h o k a z o .
E m o ts iy a la rn in g   ifo d ala n ish i  quyid ag i  t a r z d a   k ec h is h i 
m u m k in :  1)  ifodali  h a r a k a t l a r  (m i m ik a  v a  p a n t o m i m i k a l a r ) ;
www.ziyouz.com kutubxonasi

2)  o r g a n i z m d a g i   turli  h o d i s a l a r   (ich k i  a ’z o l a r   faoliyati  va 
h o l a t i n i n g  
0
‘z g a rish i);  3 ) g u m o r a l   x u s u siy a td a g i  o 'z g a -  
r i s h l a r   ( o r g a n i z m n i n g   q o n   t a r k i b i d a g i ,   s u y u q l i k d a g i  
k i m y o v iy  o ‘zgarishlar,  m o d d a  alm a s h is h  va  h o k a z o ).  E m o -  
t s iy a la r n i n g  tash q i  ifodasi  q u y id ag ilard a  k o lrinishi  m u m k in : 
m i m i k a ,   i m o - i s h o r a ,   v a j o h a t ,   q a d d i - q o m a t   o ‘z g a ris h i, 
t a s h q i   sek re tsiy a   bezlari  faoliyati  (y o sh ,  s o ‘lak,  t e r   ajra- 
lishi),  x a t t i - h a r a k a t l a r   (tezligi,  k u c h i,  y o 'n a lis h i,  m u v o -  
f ï q l a s h u v i ) ,   n u t q n i n g   x u su s iy a tla ri  va  b o s h q a l a r .  E m o -  
t s i y a l a r ,   h i s - t u y g ‘u l a r   m a z m u n i ,   sifati,  shakli  j i h a t i d a n  
e tn o p s ix o lo g ik  xususiyatiga ega.
H issiy   kechinm alarning  shakllari
/   H is s iy o tl a r   shaxs  fa o liy a tin in g   m u h i m   jab h asi  sifatida 
i n s o n n i n g   k e n g   e m o t s i o n a l   s o h a s i n i   r a n g - b a r a n g l i g i ,  
k o ‘p q i r r a l i l i g i   h a q i d a   h is s iy   t o n   ( y u n o n c h a  
t o n o s — 
zo 'riq ish ,  urg'u  berish
  m a ’n o sin i  b ild ira d i),  e m o ts i y a l a r  
( l o t i n c h a  
emovere — qo'zg'atish,  hayajonlanish
  d e m a k d i r ) , 
a f f e k tl a r   ( l o t i n c h a  
affectus — ruhiy hayajon,  shijoat,  ehtiros 
m a ’n o s i n i   a n g l a t a d i) ,  stress  ( i n g l iz c h a  
stress — zo'riqish 
d e g a n id ir) va  kayfiyat  kabi  t u s h u n c h a la rd a   m uayyan  darajada 
t a s a v v u r   e tish g a   im k o n   b e r a d i /
j H i s s i y t o n .   Hissiyot  aksariyat  h ollarda  faqat  e m o tsio n al 
t o n   s i f a t i d a   ru h iy  ja r a y o n n i n g   o ‘ziga  xos  sifat j ih a ti  ta rz id a  
v u j u d g a   keladi.  H issiyot  b u   o ‘ri n d a   bilishga  intilay o tg a n , 
o ‘z g a r t i r a y o t g a n ,   eg a lla y o tg a n   sh a x s d a   m a 'l u m   m u n o s a -  
b a t n i   n a m o y o n   qiluvchi  n arsa la r,  h o d i s a v a   h a r a k a tla rn in g  
a l o h i d a   x o s s a s i ,   x i s la t i   h a m d a   x u s u s i y a t i   m a ’n o s i d a  
g a v d a l a n a d i .   M a z k u r   n a r s a la rg a   q a r a b   in so n   s h a x sin in g  
s u b y e k t i v   m u n o s a b a t l a r i   t o ‘g ‘ri s i d a   m u l o h a z a   y u r i t i -  
la y o t g a n i n i   o d a m   h a m i s h a   h a m   p a y q a y  olm aydi.  M a s a la n , 
y o q i m l i   m u l o q o t d o s h ,   kulgili  h a n g o m a ,   b a d b o ' y   h id , 
b e h a y o   k i n o ,   is h tiy o q ü   m a s h g ‘u l o t ,   iboli  qiz,  y a r a m a s  
x u l q ,   x u s h c h a q c h a q   y i g i t,   x o t i r j a m l a n t i r u v c h i   x a b a r ,  
z a h m a t l i   m e h n a t   va  b o s h q a la r ./
f  E m o t s i o n a l   to n   (m a s a la n ,  affektiv  t o n )   b a ’zi  h o lla rd a  
b a r c h a   s h a x s l a r d a   t u g ‘m a ,   n a s liy   x u su s iy at  k asb   e tis h i
118
www.ziyouz.com kutubxonasi

m um kin. Jum ladan,  og'riq  hissi  va boshqa xususiyatli  kuchli 
q o kzg‘atuvchilar  m uayyan  bir  davrda  aks  etg a n   y o q im siz 
hissiy ton bilan  ajralib turad^  M asalan,  m erkaptan  (lotin ch a 
m erc  — sim ob,  captans  —  eg a llo v ch i
  d e g a n   m a ’ n o  
an glatadi),  y a ’ni  sim o b   bilan  b oshq a  o rga n ik   m od d alar 
a r a la sh m a sid a n   ta r q a lg a n   h id la r ,  h ar  q a n d a y   ru h an  
s o g ‘lo m   in so n la r   u c h u n   y o q im s iz ,  jir k a n c h   ta a ssu ro t 
u yg'otadi.  S h u n in gd ek ,  b a’zi  ranglar  b irikm asi  sh ilim sh iq  
pard alarnin g  q o ‘z g ‘a lish i,  q a n iish la r n in g   is h q a la n is h i, 
eg o v n in g   o v o zi  ham   xu dd i  sh un d ay  iz   q old ira d i.  S h u ­
ningdek,  idrok qilingan obrazlar va tasaw u rlarnin g aksariyat 
hissiy  tonlari  o ld in g i  e m o tsio n a l  jarayon lard an   saqlanib 
qolgan  izlar,  turm ush  tajribasi  sab oqlarin ing  o ‘xshashligi 
tufayli  insonlarda  ,,tug‘m a“  deb baholanishi  m um kin.  Hissiy 
ton   shaxsning  ehtiyojlarini  atrofdagi  narsa  va  vaziyatlar 
qoniqtirishi yoki qoniqtirmasligini, faoliyatning muvaffaqiyatli 
yoki  muvaffaqiyatsiz  kechishini  yaqqol  n am o yish   etishiga 
xizmat  qiladi./Shaxsning  psixologik  xislatlariga  bin oan   hissiy 
ton  o'ziga  xos  idiosinkraziya  (yunoncha 
idios — o \ziga  xos
, 
synrasis
 — 
qorishmoq,  qorishuv
  m a ’n o s i n i   b ild ir a d i)  
xususiyatini  kasb  etadi,  bunday  ta'bli  od am   boshqalar  uchun 
befarq  tuyulgan  narsalarga  ham   jirk a n ch   m u n o sa b a tin i 
nam oyish  qiladi,  m asalan,  duxobaga  tegib  k etishni,  baliq, 
yog',  gul  hidlarini  yoq tirm a yd i/'
Shuni  aloh id a  t a ’kidlash  o 'rin lik i,  k o 'r ish ,  esh itish , 
hidlash,  kinestetik  (harakat)  sezgilarga  h a m d a   idroklarga 
taalluqli  hissiy ton   m uhim   am aliy aham iyatga  ega.  M asalan, 
xo n alar,  ish  jo y i,  tran sp ort  v o sita la r in in g   rangi  (tu si) 
taassurotidan  vujudga  kelgan  yoq im li  va  y o q im siz   hissiy 
to n   m ehnat  sam aradorligiga,  x izm atch ilarn in g   kayfiyatiga 
sezilarli  ta’sir o'tkazadi.  K im yoviy  o 'g it la r  va   sabzavotlar- 
n in g   y o q im s iz   h id i,  ish la b   c h iq a r is h d a g i  s h o v q in la r , 
to v u sh la r  h issiy   to n   jih a tid a n   m e h n a t  u n u m d o r lig in i 
pasaytiradi.  X otirjam lik,  yoq im li  m u siqa,  shaxslararo  iliq 
m unosabatlar,  m u om ala  m arom i,  ahillik  m uvafTaqiyatning 
kafolati,  ijtim oiy  taraqqiyotning  o m ili  h isob lan a d i.
Emotsiyalar. 
E m o tsio n a l  ja r a y o n la r,  h o la tla r   y ok i 
torroq  m a’n oda  oladigan   boMsak,  em o tsiy a la r  h issiy   ke-
119
www.ziyouz.com kutubxonasi

ch in m a la rn in g   o ‘ziga  xos  shakllaridan  biridir.  E m otsiya  — 
u  yok i  bu  h issiyotn in g  insonda  b evosita  kechishi  jarayo- 
nidan  iborat.  M asalan,  shaxs  to m o n id a n   m usiqani  scvish 
e m o t s iy a n i  vu ju d ga  k c ltir m a y d i,  b alk i  b u n in g   u ch u n  
m u siqan i  esh itish ,  ijrochi  m ahoratiga talisin  aytish,  undan 
h u z u r la n is h   y o k i  asar  ijrosi  y o q m a s a   g ‘a za b li  h issiy  
k ech in m a   h osil  b o ‘lishi  salbiy  y o   ijobiy  em otsiya  deyiladi. 
Q o ‘rq in ch ,  dahshat,  hissiy  k ech in m a  sifatida  obyektlarga 
shaxsning  m unosabatini  aks ettirib turlicha shaklda nam oyon 
b o'lishi  m um kin:  odam   dahshatdan  q ochadi,  q o krquvdan 
serrayib  q ola d i,  o ‘zini  idora  qila  olm ay   har  tom onga  uradi, 
hatto  o ‘zin i  xavf-xatarga  tashlashi  ham  m umkin.
K o ‘p in ch a  em otsiyalar o ‘zin ing ta ’sirchanligi  bilan  bir- 
b iridan   ajralib  turishiga  q aram ay,  b u n d ay  sifatli  h issiy 
holatlar sten ik  (yu n oncha 
sthenos —
  s o ‘zidan  olingan  b o lib , 
kuch
 d eg a n   m a ’noni anglatadi)  xususiyatli  deyiladi.  Bunday 
e m o tsiy a la r   dadil  xatti-harakatlarga,  m an tiq iy  m u lo h a - 
zalarga,  ijobiy izlanishlarga  k u ch -q u w a t,  qanot bagish layd i. 
M asalan ,  xursandchilikdan  shaxs  „parvoz  qiladi'1,  kim lar- 
g a d ir   x o li s   y o rd a m   q ilis h g a   s h o s h a d i,  fa o llik ,  t in ib - 
tin ch im a slik  u nin g asosiy sifati b o lib   qoladi.  Ba’zi  hollarda 
em o tsiy a la r o p in in g  sustligi,  zaifligi,  nursizligi  bilan  tavsif- 
lan ad i,  b u n d a y   hissiy  holat  astenik  (yu n on ch a 
actenia — 
s o ‘z id a n   o lin g a n   b o blib , 
kuchsizlik,  zaiflik
  m a ’n o sin i 
bildiradi)  d eb   ataladi.  B unday  h issiyot  insonni  b o'sh ash - 
tiradi,  u n i  xayolga  c h o ‘m diradi,  xayolparast  qilib  q o ‘yadi, 
shu sababdan shaxsdagi favqulodda paydo bo4gan  rahmdillik 
b efo y d a   em o tsio n a l  k ech inm aga,  uyalish  vijdon  azobiga, 
an d ish a esa   q o ‘rqoqlikka aylanib q olish i  xavfi  tug'iladi.
H ar  q an d ay  vaziyatda  ham  em o tsion al  xatti-harakat, 
fa o liy a t   m o tiv la r i  b o ‘lis h id a n   ta sh q a r i,  u la r  b a ’z id a  
faoliyatn i  tashkillashtiruvchi,  g o h o   uni  izdan  chiqaruvchi 
o m ilg a   h am   aylanish i  m u m k in.  E m otsion al  holatlar  yo 
h add an   tashqari  k uchaysa  yoki  susaysa,  xullas  m c ’yori 
b u zu lsa,  u  h old a  shaxs  faoliyatining  m aqsadga y o ‘nalganlik 
k o ‘rinishi  izdan  ch iqad i,  natijáda  obyektlar  n o to ‘g l ri  aks 
e ttir ila d i,  u la r  x o liso n a   talq in   q ilin m a y d i,  b ah olash d a 
m a n tiq iy   nuqsonlarga  y o l   q o ‘yiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Aflektlar.  Haddan  ziyod tez  kechishi  bilan  m iyada  paydo 
b o'lu vch i,  shaxsni  te z  qamrab  olu vch i, jid d iy   o ‘zgarishlarni 
yiizaga  k cltim v ch i,  jarayonlar  ustidan  irod aviy  nazorat- 
larning  b uzilish iga  y etak lovch i  ( o ‘zini  o ‘zi  b oshqarishni 
z a ifla sh tir u v c h i),  o rg a n izm   a ’zolari  fu n k siy a s in i  izdan 
ch iq am vch i  em o tsio n a l  jarayonlarga 
affektlar
  d eb   ataladi. 
A flektlar qisqa  m uddatli b o li b ,  ular favq u lod d a y u z  bergan 
y o n g kinga,  yarqiragan  portlashga,  t o ksatd an   y o g ‘ib  ketgan 
d o'lg a,  to ‘fonga,  kutilm agan  silkinishlarga  o kxshab  ketadi. 
M ab od o  em otsiya  ruhiy  toMqinlanish  d ey ilsa ,  unda  afTekt 
turli  bosqichlardan  iborat  holat  h isob lan adi. 
S h u   tarzda 
ular  o ‘rin  alm ashib  turadilar.  M a’lum ki,  v a h im a g a ,  tahli- 
kaga,  sarosim aga  tu sh ib   q o lg a n ,  o ‘ta  q u v o n g a n ,  kulgi 
nashidasi  bilan  band  b o'lgan ,  u m idsizlik   tu z o g 'ig a   ilingan 
in son   turli  vaziyatlarda  b orliqn i  bir  x ild a   tasavvu r  eta 
olm aydi.  C hunki  u  m azkursharoitlarda  o lz   k ech inm alarini 
har  xil  ifodalaydi,  o kzini  har  xil  tutadi,  harakatlarini  esa 
turlicha boshqaradi.  Bunday oraliq  holat  m iya va  m iya  katta 
yarimsharlari  p o ‘s tlo g lidagi  m a'lu m   m arkazlarnin g  kuchli 
qo*zg‘alishi  va boshqa  m arkazlarning to r m o zla n ish   m e ’yori 
izdan chiqqani  tufayli  n am oyon  bo'ladi.  H arakatchanlikning 
asta-sekin   k o‘tarilishidan  iborat  stenik  h o la t  astenik   holat 
bilan  alm ashinadi,  y a ’ni  kuchli  holat  k u ch sizi  bilan  arala- 
shib  ketadi,  hatto  qayta  tiklanishga  u lgu rm aydi.  M asalan, 
j o ‘shqin  harakatdan  k o kz yaltirab,  yu z q izarib ,  sh un ingd ek , 
kuchli  jah ldan   k o’z   xiralashib,  yu z  oq arib ,  rang  o ‘ch ib, 
qattiq g kazabga aylanishi  m um kin.  U m id sizlik   kechinm asida 
organ izm n in g  jo 'sh q in   reaksiyasi  b a’zan   h u sh id a n   ketib 
qolish  holati  bilan  alm ashinadi.  Ushbu vaziyat  psixologiyada 
(lotin ch a 
jtu p o s“ — stupor,
  ya’ni 
serrayib  qolish
),  karaxt 
holati  deb  q o ila n ila d i.
A ffek t  h o la ti  b o s h la n ish id a   sh a x s  b a r c h a   in s o n iy  
qadriyatlardan  u zoq lash ib ,  o ‘z  h issiyotin in g  o q ib a ti  haqida 
ham   o 'y la b   o ‘tirm a y d i,  h a tto   ifo d a li  h a ra k a tla r  u n ga 
b o kysu n m ay  q o lad i.  K uchli  z o ‘riqish  n atijasid a  m ayd a, 
k u ch siz  harakatlar  barham   top ad i.  T o r m o z la n ish   m iya 
yarimsharlari  p o ‘stlo g ‘ini  t o ‘la egallay b osh la yd i, q o ‘zglalish 
p o'stloq osti  nerv  tugunchalarida,  oraliq  m iya d a  avj  oladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

N a tija d a   sh a x s  h issiy   k e c h in m a sid a   (d a h sh a t,  g ‘azab , 
n a fra tla n ish ,  u m id sizlik   va  h o k a zo lar)ga  xo h ish   p aydo 
b o la d i.
M a ’Ium otlarning  k o‘rsatishicha,  tajribalarda  ko'p in ch a 
h issiyotla r  affektiv  shaklda  o ‘tish i  sinab  ko'rilgan.  Jum la- 
dan:  l ) t e a t r   to m o sh a b in la rid a ;  2)  tan tan a  n a sh id asin i 
su rayotgan   o lo m o n la r  orasida;  3)  sevgi  tufayli  es-h u sh in i 
y o'q otgan lard a;  4)  ilm iy  kashfiyot  lahzasida;  5)  tasodifiy 
yu z  bergan  q izg'in   uchrashuvlarda,  j o ‘shqin  shodliklarda 
m u ja ssa m la sh a d i.
AfFektlar  vujudga  k elishining  dastlabki  bosqichida  har 
bir  sh ax s  o ‘zini  tutish  va  o'zin i  q o ‘lga  olishn i  uddalashi 
m u m k in .  K eyingi  bosqichlarda  irodaviy nazorat  y o ‘q oladi, 
iro d a siz  harakatlar  am alga  o sh ir ila d i,  o ‘y la n m a y  xatti- 
harakat  q ilin a d i.  A ffektiv  holatlar k o‘proq  m as'uliyatsizlik, 
a x lo q sizlik ,  m astlik  tufayli  sodir  b o ia d i,  lekin  shaxs  har 
bir  xatti-harakati  uchun  javobgardir,  chunki  u  a q l-za k o - 
vatli  insondir.  Affekt  holat  o'tib bo'lgan  shaxsning  mhiyatida 
o so y ish ta lik ,  charchash  alom atlari  yu zb erad i.  Ba'zi  paytlar 
h o lsiz la n ish ,  jam iki  narsaga  loqayd  m unosabat,  harakat- 
sizlik ,  faollik   barham  top ishi,  hatto  uyquga  m oyillik  yu z 
beradi.  S h u   bilan  affektiv  shok  (fransuzcha 
choc  — zarba 
degan   m a ’n o n i  anglatadi)  holati  sod ir  b o la d i,  oqibatda 
o rg a n izm n in g   ichki  a'zolari  funksiyasi  buziladi,  hatto yurak 
xuruji  ( lo t in c h a  
arctus
 — 
infarkt
 — 
„xa vf  (o'ldirgUch
“ , 
y u n o n c h a  
m iokard  mys
  — 
tomir,  kardia  — yurak
  degan  
m a 'n o n i  bildiradi)  yuzaga  keladi.  Shuni  unutm aslik  kcrakki, 
a ffek tiv   q o ‘z g ‘a lish   m u ayyan  d avrgach a  d avom   e tish i, 
ba’za n   o lq tin - o ‘qtin  kuchayishi  yoki  susayishi  m um kin.
S t r e s s .   S tress  (in g liz c h a  
stress —
  s o ‘z id an   o lin g a n  
b o ‘lib, 
jid d iy lik ,  keskinlik,  zo'riqish)
  degan   m a ’nolarni 
an glatadi.  X X   asrning  ikkinchi  yarm idan  boshlab  kcskin 
vaziyat  tu fayli  vujudga  kcladigan  e m o tsio n a l  holatlarni 
tiidqiq  etish   p sixologiya,  fiziologiya,  tibbiyot  fanlarida  keng 
k o'la m d a  am alga  oshirila  boshlandi.  Stress  — og'ir jism on iy  
va  m urakkab  aqliy  nagruzkalar,  ishlar  m e'yoridan  osh ib  
ketib,  xavfli  vaziyatlar  tug'ilganida,  zaruriy  ch ora-tad bir- 
lami  zudlik bilan topishga  intilganda vujudga  keladigan  hissiy
122
www.ziyouz.com kutubxonasi

z o ‘riqishlardir.  M ana  shunday  sharoitlar  va   vaziyatlarnin g 
barchasini  biron-bir em otsiya  tu ri  ro‘yobga ch iqaradi.  Stress 
em o tsion al  h olatin in g  paydo  b o lis h i  ham d a  k ech ish in in g 
p sixologik   xususiyatlarini  aniqlash  nafaqat  u ch u v c h ila r,