Maxs*js ta’lim vazirligi o rta m a X su s, kasb-hunar ta’lim I markazi

S H A X S N IN G   IC H K Ï 
R E G U L A T S IY A S I
I C H K I  R E G U L A T S I Y A N I N G  
T A R K IB LA R I  T O ‘G ‘R I S I D A  
U M U M I Y   T U S H U N C H A
V !  b o b
Ehtiyoj  t o ‘g ‘risida  tushuncha 
Ehtiyojlar  faollikning  m anbayi  sifatida
Borlicj  t o ‘g ‘risida psixologik  n u q ta y i  n a z a r d a n   m u lo h a z a  
y u ritilg a n d a ,  tirik  m a v ju d o tla rn in g   ( o d d i y  tu z ilishda gisida n 
to   m u r a k k a b i g a c h a )   t e v a r a k - a tr o f  b i la n   h a y o t i y  a h a m iy a tg a  
cga  b o l g a n ,   turli  xususiyatli  b o g l a n i s h l a m i   ta 'm i n l a b   tu- 
ruvchi  faoliyati  (qaysi  d araja,  qaysi  s h a k lid a lig id a n   q a t ’i 
nazar)  u la rn in g   barchasi  u c h u n   u m u m i y   b o ‘lgan  xususiyat 
hisoblanadi.  U larn in g   faolligi  tufayli  m u r a k k a b   tuzilishdagi 
faoliyat  yuza g a  kelib  (onglilikning  m a h s u l i   sifatida),  turli- 
t u m a n   m ohiyatli,  h a r   xil  ko'r in ish d ag i  eh tiyojla r  (ularning 
toifalarga  a l o q a d o r lig i,  kelib  c h i q is h i   j i h a t i d a n   biologik, 
nioddiy,  m a ’naviy  va  boshqalar)ni  q o n d iris h   u c h u n   xizmat 
qiladi.  S h u   bois  faollik  faoliyatining  a so siy   m exan iz m larid an  
birinchi b o l i b ,  tirik  m avjudotlarning o ‘z im koniyati darajasida 
tashqi o la m   t a ’sirlariga javob qilishi  sana la di.
B o rliq d a g i  j o n l i   m a v j u d o t l a r n i n g   o ‘z ig a   xos  ta rz d a , 
m u a y y a n   y o 'n a l i s h d a ,   m a ’lu m   d a r a j a d a g i   k u c h   bilan  xatti- 
h a ra k a tn i  a m a l g a   oshirishga  u n d o v c h i  e h ti y o j la r  u la r u c h u n  
faollik  m a n b a y i   vazifasini  bajaradi.  P six o lo g ik   m a n b a la rg a  
a s o sla n ib  fikr y u rita d ig a n  b o ‘lsak,  e h t i y o j  — j o n l i  m a v ju d o t 
( h a y o t   k e c h i r i s h i n i n g   y a q q o l   s h a r t - s h a r o i t l a r i g a   u n i n g  
sh u larg a  t o b e   ekan lig in i  ifoda  e t u v c h i   v a   m a z k u r   s h a r t-  
s h a r o itla r g a   n i s b a t a n   faolligini  n a m o y o n   q ilu v c h i  h o la t) 
tariqasida  ifodalanadi.
I n s o n n i n g   faolligi  b o s h q a   m a v j u d o t l a r d a n   h a m   m o -  
hiyat,  h a m   shakl j i h a t d a n   t u b d a n   fa rq   q iiib ,  y u z a g a   k elgan
www.ziyouz.com kutubxonasi

e h t i y o j la r n i n g   t u rli  v a z iy a tla rd a  q o n d ir i l is h i d a  o kz  ifodasini 
to p a d i .  J u m l a d a n ,   m a v ju d o tla r  va  h a y v o n l a r   o lzla rin in g  
tan as i,  a 'z o l a r i   tuzilish ig a ,  in stin k tla rn in g  t u rli-tu m a n lig ig a  
k o ‘ra,  o ‘z  o ‘ljasini  t u t ib   olishga  n i s b a t a n   intilishni  vujudga 
k e l t i r u v c h i   t a b i i y   i m k o n i y a t i ,   u n i   o l d i n d a n   p a y q a s h  
s e z g i r l i g i   o r q a l i   z u d l i k   b i l a n   f a o l   h a r a k a t   q i l a d i .  
H a y v o n l a r n i n g   ehtiy o jla ri  q o n d irilish i  j a r a y o n i  q a n c h a lik  
m a q s a d g a   m u v o f i q   ra v ish d a  k e c h g a n   b o 'l s a ,   b u ,  o ‘z  n av- 
b a tid a ,  u l a r n i n g   q u r s h a b   o lgan  y a s h a s h   m u h itig a   yengillik 
b ila n   m o s l a s h u v i n i   t a ’m in la y d i.  M a s a l a n ,   asalari  x a tti- 
h a r a k a t i n i n g   t u g ‘m a ,   irsiy  dasturi  u n i n g   g u lshira  yig'ish 
ehtiyojlari  b i l a n  c h e k la n i b   q o l m a s d a n ,   balki  bu  ehtiyojlarni 
q o n d i r i s h   o b y e k t l a r i ,   y a ’ni  g u l la r n i n g   n a v la ri,  u l a r n i n g  
uzoq va yaqinligi,  qaysi t o m o n d a  joylashganligi,  m o l - k o l l i g i  
k a b ila r d a   h a m   a k s   e ta d i.  S hu  b ois  m a v j u d o tla r n i n g   c h -  
tiy o jlarid a  u l a r n i n g   faolligi  om ili  sifatida  ta b iiy   a lo m a tla r, 
in stin k tla r,  s h a r t s i z   reflekslar  va  h o k a z o l a r   bcvosita  q a t- 
n ashadi.
L e k in   i n s o n l a r n i n g   faolligi  va  u la r n i n g   faollik  m a n b a y i 
h i s o b l a n m is h   i n s o n i y   eh tiyojla r  t u b d a n   b o s h q a c h a   b o 'lib , 
b io logik  s h a r t l a n g a n l ik d a n   tash q a ri,  m o d d i y   va  m a ’naviy 
k o ‘r in i s h i a r d a n   ib o ratd ir.  O d a m n i n g  e h tiyoji  u n g a   t a ’lim  va 
t a r b i y a   b e r i s h   j a r a y o n i d a   s h a k l l a n a d i ,   y a ’ni  i n s o n i y a t  
t o m o n i d a n   y a r a t i lg a n   ijtimoiy  ta jrib a ,  k o 'n i k m a ,   m alak a , 
o d a t ,   m a ' n a v i y a t ,   q a d r iy a t la r   b i la n   y a q i n d a n   t a n i s h i s h , 
u l a r n i   o ' z l a s h t i r i s h   o r q a l i   a m a l g a   o s h i r i l a d i .   T a b i a t  
t o m o n i d a n   v u j u d g a   keltirilgan  j i s m ,   n a r s a ,  b u y u m   in so n  
u c h u n   b io l o g ik   e h tiy o jn i  q o n d iru v c h i  o ‘lja  m a ’nosini  va 
a h a m iy a tin i  y o ‘q o ta d i .  O d a m  b o s h q a  m a v ju d o tla r d a n   farqli 
o ‘l a r o q ,   i j t i m o i y - t a r i x i y   t a r a q q i y o t   d a v r i n i n g   x u s u s iy  
e h tiy o jla rig a   x i z m a t   qilu v ch i  m u a y y a n   b u y u m n i   z a ru ra t 
t alab ig a  b i n o a n   t u b d a n   q ay ta  o ‘zg a rtirish g a,  t a k o m illa s h - 
tirishga  q o d i r   o n g li  zo td ir.  S hu  b o i s   o d a m n i n g   o ‘z  e h ti-  
y o j l a r i n i   q o n d i r i s h   j a r a y o n i   i j t i m o i y - t a r i x i y   t a r a q q i y o t  
d a r a j a s i   b i l a n   o ‘l c h a n a d i g a n   f a o li y a t   s h a k l i   v a   t u r i n i  
e g a ll a s h n in g   f a o l,  m u a y y a n   m a q s a d g a   y o ‘n a ltirilg a n lig i, 
m a ’l u m   re ja g a   a s o s la n g a n   ijodiy  k o 'r i n i s h i   sifatida  a lo h id a  
a h a m i y a t  k a s b   e ta d i.
www.ziyouz.com kutubxonasi

„ I n s o n g a   x o s  b o ‘lgan  e h t i y o j l a r n i n g   m a z m u n i ,   shakli 
va  q o n d i r i l is h   u su li"   i j ti m o i y - t a r i x i y   t a r a q q i y o t   d a v r i d a  
rivojlanib,  o ‘zg a rib  va  ta k o m illa s h ib   b o r a d i.  H ozirgi  z a m o n  
k is h isin in g   e h tiy o jla ri  va  u l a r n i n g   q o n d i r i l is h i   a j d o d l a r -  
n ik id a n   h a m ,   a v lo d la r n ik id a n   h a r n   b u t u n l a y   fa rq la n a d i, 
lekin  e t n o p s i x o l o g i k   x u su siy a tla r  t a 's i r i   o ‘z  a h a m i y a t i n i  
y o 'q o t m a y d i .   S h ax sn in g  e h tiy o jla rin i  t o ‘l a - t o ‘kis  q o n d i r i s h  
u n i  k o m il  i n s o n   sifatida  k a m o l  t o p t i r i s h n i n g   e n g   m u h i m  
s h a r t l a r i d a n   biri  h i s o b l a n s a - d a ,   l e k i n   b u   u n i n g   u s t u v o r  
ek a nligini  b ild ir m a y d i,  c h u n k i   b o s h q a   t a 's i r   k o ‘rsa tu v c h i 
o m i ll a r   h a m   m avjuddir.  K a m o l o t g a   e r is h is h n in g   m u h i m  
sharti  h i s o b l a n m is h   m e h n a t   i n s o n n i n g   ehtiy o jig a  a y l a n m a s  
e k a n ,  u  o ‘z  ehtiyojlarini  y engiï,  o s o n   y o l l a r   bilan  q o n d i -  
rishga  h a r a k a t   qilsa,  inqirozga  u c h r a y d i .   0 ‘z  ehtiy o jla rin i 
yengil  y o ‘l  b i la n   q o ndirish  i jtim o iy   q o n u n - q o i d a l a r g a   zid  
x u l q - a t v o r   m a n b a y ig a   aylan ish ig a, j i n o i y  x a t t i - h a r a k a t n i n g  
kelib  c h iq i s h i g a ,  te k in x o 'rlik   i lla ti n i n g   n a m o y o n   b o ‘lishiga 
z a m i n   h o z irla y d i.
H u q u q i y ,   d e m o k r a t ik   j a m i y a t   kishisi  shaxsini  s h a k l -  
lantirishga  n is b a ta n   q o ‘yilayotgan  m u h i m   ta lablardan  biri  — 
u n d a   m e h n a t   q ilish   e h t i y o j i n i ,   m e h n a t d a n   f a x r l a n i s h  
tu y g ‘u sin i  va  u n d a n   lazzatlanish  h is s in i  ta rk ib   t o p t ir is h d a n  
ib o ra t.  M e h n a t g a   n is b a ta n   c h t i y o j n i n g   v u ju d g a   k e lish i 
s a n o a t d a   va  q is h lo q   x o ‘ja lig id a   i s h l a b   c h iq a r ish n i  riv o jla n - 
tirish ,  i s h l a b   c h iq a r is h   j a r a y o n l a r i n i   a v t o m a t l a s h t i r i s h ,  
m e h n a t   q ilis h   sh aro itlarin i  y a x s h i l a s h ,   m e h n a t   fa o liy a ti 
u n u m d o r l i g in i   oshirish,  ish  v a q t i d a n   o q i l o n a   fo y d a la n ish  
i m k o n iy a tin i   y a ra ta d i  va  m e h n a t d a g i n a   o ‘z  i m k o n iy a tin i  
n a m o y o n   e t u v c h i ,   b u n y o d k o r ,   v a t a n p a r v a r ,   f i d o y i  
shaxslarni  shakllantiradi.  K i s h ila rn in g   iqtisodiy eh tiyojlarini 
q o n d i r u v c h i ,   b a ’z a n   o g ‘ir  v a   z e r i k a r l i   tu y u lg a n   m e h n a t  
turi  v a t a n p a r v a r ,   kom il  i n s o n   b o ‘lish g a  in tiluvchi  s h a x s  
u c h u n   q u v o n c h ,   q o n i q i s h ,   h a t t o   r o h a t - f a r o g ‘a t   h i s -  
t u y g 'u l a r i n i n g   m an b ay ig a  a y l a n is h i   m u m k i n .
Y u k s a k   m alak a li  m u ta x a s sisla r  ta y y o r l a s h g a   q a r a t i lg a n  
„ T a 'l i m   t o ‘g ‘ris i d a “gi  Q o n u n d a   v a   „ K a d r l a r   t a y y o r l a s h  
Milliy  d a s t u r i “ d a   o ‘q u v c h ila r n in g   m e h n a t   tarbiyasi  v a   k a s b  
tanlashga y o l l a s h g a  aiohida a h a m iy a t  berilgan.  Hozirgi  k u n d a
www.ziyouz.com kutubxonasi

r e s p u b li k a   f u q a r o l a r i d a   m a ’n a v iy   e h t i y o j l a r n i   v u ju d g a  
k c ltirish   v a   s l i a k l l a n t i r i s h   m u h i m   a h a m i y a t   kasb  e tib , 
ijtim oiy  t a r b i y a n i n g   m u h i m   b o ‘g ‘iniga  a y la n d i.  H u q u q iy , 
d c m o k r a t ik  j a m i y a t n i n g   asosiy v a z ifa la rid a n   biri  —  insoniy 
e h tiyojla rni  t a r k i b   to p t ir is h ,  uiarni  b a r k a m o l   shaxs  k a n io - 
loti  sari  y o ‘n a l t i r i s h ,   m a ’n aviyatni  e g a lla s h   b ila n   uzviy 
ravishda a m a l g a   o s h i r i s h d a n   iboratdir.
Ehtiyojlarning  turlari
In s o n   b i r   d a v r n i n g   o ‘zida  h a m   in d iv id u a liik .  h a m  
ijtimoiylikni  aks  e ttirganligi  sababli u n i n g  ehtiyojlari  shaxsiy 
va  ijtimoiy x u s u s iy a tg a   egadir.  B o sh q a c h a   a y tg a n d a .  undagi 
t o r   m a ’n o d a g i   s h a x s i y   x u s u siy a tg a   e g a   b o l g a n   t u y g 'u  
u y g ‘o t u v c h i   ( t a b i a t   i n ' o m i g a   a l o q a d o r )   e h t i y o j l a r n i  
q o n d irish  j a r a y o n i   ijtim o iy  h am k o rlik   fa o îiy a tin in g   m ahsuli 
b o ‘lgan  ( d e h q o n l a r ,   is hchilar,  x o d i m la r   va  b o s h q a   kasb- 
dagi)  o d a m l a r n i n g   s a ’y -h a ra k a ti,  h a m k o r l i k d a g i   m e h n a -  
ti n in g   m o d d i y   i f o d a l a n is h i d a n   f o y d a la n i s h d a   aks  ctadi.
U shbu m a sa la g a  b o sh q a c h a  yondash a d ig a n  bo'lsak,  un d a 
o ‘z  c h tiy o jla rin i  q o n d i r i s h   u c h u n   ijtim o iy   m u h i t   negizida 
yaratilgan  v o s ita  v a   u s u lla rd a n   foydalaniladi,  n a tijad a  inson 
u  yoki  b u   s h a r o i t g a   n is b a ta n   ehtiyoj  his  e tadi.  M as a la n , 
y o g ' o c h d a n   b o l t a g a   d a s t a   yasash  u c h u n   u n d a   x o h i s h  
m a v ju d iig in in g   o ‘zi  yetarii  enias,  balki  b i r   q a t o r   s h a r t- 
sh a r o itla r — d a s t g o h ,   d u ra d g o rlik  a s b o b - u s k u n a la r i   bo'lishi 
lozim   b o l a d i k i ,   b u n d a   u n in g   sifatiga  n i s b a ta n   h a m   ehtiyoj 
t u g ‘ i l a d i .   S h u n d a   o ‘z  x o h i s h - i s t a k l a r i n i   r o ’y o b g a  
c h i q a r a d i g a n   t a l a b   b ila n   im k o n iy a tg a   q a r a t i lg a n   ehtiyoj 
vujudga  keladi.  I n s o n d a g i   to r   m a 'n o d a g i   e h tiy o jla r  u n in g  
shaxsiy  ta l a b l a r in i   q o n d i r i s h   bilan  c h e k l a n i b   q o l m a s d a n ,  
b alk i  h a m k o r l i k   f a o l i y a t i d a   y u z a g a   k e l u v c h i   j a m o a v i y  
e h tiy o jla rg a  o i d   x u s u s iy a t  kasb  e ta d i.  A y tay lik ,  m a 'r u z a  
o ‘qishga  t a k l i f  q i l in g a n   o 'q i t u v c h i n i n g   m a s h g ‘u lo tg a  puxta 
tayyorgarligi  o ‘z  f a n i n i n g  o ‘ta  fidoyisi  ekanligi  u c h u n   em as , 
balki j a m o a   n u f u z ig a   d o g ‘  tushirm aslik  m a s ’uliyati,  ijtimoiy 
b u r c h   hissiga  n i s b a t a n   ehtiyoj  sezganligi  tufayli  a m a lg a  
o sh a d i.  S h a x s iy   e h t i y o j   guruhiy,  j a m o a v i y   m u n o s a b a t l a r  
K6
www.ziyouz.com kutubxonasi

u y g 'u n l a s h i b   ketganligi  sababli  o ‘z a r o   q o r is h i q   xusu siy atg a 
e g a   b o ‘ladi.  H a r   q a n d a y   i n d i v i d u a l   fa o liy a tg a   n i s b a t a n  
c h t iy o j n in g   tug"ilishi  ijtim oiy  a l o m a t ,   u m u m iy l i k ,  h a m -  
korlik  x u s u siy a tin i  kasb  c tib,  f a o liy a ig a   y o n d a s h u v d a   y a k -  
kah o ilik   u m u m i y l i k n i ,   u m u m iy l i k   c s a   a l o h id a lik n i  u z lu k s iz  
ravishda  a k s   e ttirib   turadi.
P six o lo g iy a  fa n id a  c h tiy o jla rn i  ta s n ifla s h   ularn i  kclib  
chiqishi  va  fa n in in g  xususiyatiga  k o ' r a   a m a l g a  oshadi.
O d a t d a ,   u l a r   kclib  c h iq is h ig a   k o ' r a   e h tiy o jla r  tabiiy  va 
m a d a n i y  tu r g a   ajratiladi.
T a b i i y   e h t i y o j l a i d a   in s o n   f a o l i y a t i n i n g   faolligi,  o ‘z 
shaxsiy h a y o ti n i   h im o y a   qilish,  o kz  a v lo d i  h a y o tin i  s a q la s h , 
u n i   q o M la b -q u v v a tla sh   u c l i u n   z a r u r i y   s l i a r t - s h a r o i tl a r g a  
to rtilg a n lik ,  to b c lik   a k s e ta d i .   S l i u n i n g d e k ,   tabiiy e h t i y o j la r  
tarkibiga  o d a m l a r n i n g   o v q a t l a n i s h ,  ta s h n a li k n i   q o n d i r i s h ,  
jin siy   m o y illik ,  uxlash,  issiq va  s o v u q d a n   s a q la n is h ,  m u s a f -  
fo  h av o g a  in tilish,  ta n a   a 'z o l a r ig a   d a m   berisli  h a m   k irad i. 
Tabiiy e h tiyojla r uzo q  vaqt d a v o m i d a  q o n d irilm a sa ,  o q i b a td a  
in so n   h a lo k a t g a   m a h k u m   b o l a d i ,   o ‘z  sulolasi  hayoti  v a  
faoliyatini  x a v f  o stid a  qoldiradi.
T a b iiy   e h t i y o j la r   in so n d a  i b t id o i y  j a m o a   a 'z o l a r i n i k ig a  
o 'x s h a s h   b o ‘ls a -d a ,  lekin  u l a r  o p i n i n g   psixologik  m o h i y a -  
t i g a k o ' r a   m a v ju d o tla rn ik id a n   h a m   sifat,  h a m   m i q d o r  j i h a t -  
d a n   fa rq la n a d i.  E h tiyojla rning  q o n d i r i l i s h   usullari,  sh a k li, 
quroli  t o b o r a   ta k o m illa s h ib  b o r i b ,   s h u   b i l a n  birga,  u l a r n i n g  
m o h iy a ti,  m a z m u n i   ham   o 'z g a r i b   b o r m o q d a .   Misol  u c h u n  
hozirgi  z a m o n   kishisi  e r a m i z d a n   o ld i n g i   a j d o d l a r im iz g a  
n is b a ta n   o ‘z  ehtiyojlarini  b o s h q a c h a   r o ky o b g a  c h iq a r a d i  v a  
q o n d i r is h g a   intiladi.  U y - r o 'z g ‘o r  b u y u m l a r i n i n g   o 'z g a r i s h i  
e h tiy o ila rin in g  qondirilishiga t a la b   d o i m o  o sh ib  b o ra v era d i. 
S h u n i n g   u c h u n   in s o n l a r n i n g   t a b i i y   e h tiy o jla ri  ij tim o iy -  
tarixiy  x u s u siy a tg a   ega,  c h u n k i  u l a r   ijtim o iy -ta rix iy   t a r a q -  
qiyot  m a h s u lid ir .
I n s o n   faoliy a tin in g   faolligi  i n s o n i y a t   m a d a n i y a t i n i n g  
m a h s u li  b ila n   b o g l i q  b o 'lib , u   m a d a n i y  e h tiy o jla rn i  y u z a g a  
keltiradi.  M a d a n iy  ehtiyojlar,  m a d a n i y a t t o ‘g ‘risida  m u lo h a z a  
y u r i t i l g a n d a ,   u n i n g   ijtim o iy   i l d iz la r i   k ish ilik   t a r i x i n i n g  
dastlabki  m a n b a l a r i   bilan  uzviy b o g 'l a n i b   ketishini  t a ’k id la b
87
www.ziyouz.com kutubxonasi

o ‘tish  Io z im .  L e k i n   ta b iiy   e h tiy o jla r  m a d a n i y   c h tiy o jla r 
bilan  o 'z a r o   u y g 'u n l a s h g a n   b o l i b ,   b irin c h is i  ikkinchisini 
t a q o z o   e t a d i ,   c h u n k i   u l a r   b i r i - b i r i n i n g   n e g i z id a n   kelib 
c h i q a d i .   S h u   b o i s   m a d a n i y   e h t i y o j l a r   o b y e k t i g a   ta b iiy  
e h tiy o jla rn i  q o n d i r u v c h i   u y - r o ‘z g lo r   b u y u m l a r i,   m e h n a t  
faoliyati  o rq a li  b o s h q a   kishilar  bilan   bogM anish  vositalari, 
m a d a n i y   a l o q a l a r   o 'r n a t i s h   usullari,  s h a x s la r a ro   m u o m a -  
laga  k i r i s h is h   u s l u b l a r i ,   ijtim o iy   t u r m u s h   z a r u r i y a t i g a  
a y la n g a n   n a r s a l a r ,  o ‘qish  va  tajriba  o rttiris h   y o l l a r i   kiradi. 
O d a td a ,   j a m i y a t   t a ’lim  va  tarbiya  tiz i m i n i   egallash,  xalq 
a n ' a n a l a r i ,   m a r o s i m l a r i ,   b a y r a m l a r i ,   o d a t l a r i ,   r a s m -  
ru su m lari,  x u l q - a t v o r   k o 'n i k m a l a r in i  o 'z la s h ti r is h   ja ra y o - 
n id a   r a n g - b a r a n g   m a d a n i y   e h t i y o j l a r   v u j u d g a   k e l a d i ,  
y a n g i c h a   m a ’n o   k a s b   e t a   b o s h l a y d i .  Y u q o r i d a   t a ' k i d l a b  
o ‘t g a n i m i z d e k ,   t a b i i y   e h t i y o j l a r   q o n d i r i l m a s   e k a n ,   u l a r  
i n s o n n i   h a l o k a t   y o q a s i g a   y c t a k l a y d i ,   b i r o q   m a d a n i y  
e h t i y o j l a r n i n g   q o n d i r i l m a s f i g i   u n d a y   o q i b a t l a r g a   o lib  
k e l m a y d i ,   b i r o q   k i s h i d a g i   m a d a n i y   f a z i l a t l a r n i n g   s h a k l -  
I a n i s h i g a   p u t u r   y e t a d i ,   u n i n g   k a m o l o t i n i   s e k i n -  
l a s h t i r a d i .
S h u n i   t a ’k i d l a s h   jo iz k i,  m a d a n i y   e h t i y o j la r   o ‘zin in g  
darajasig a  k o ‘ra ,  j a m i y a t   t o m o n i d a n   o ‘z  a ’zolari  oldiga 
q o 'y i la y o t g a n   t a l a b l a r   b ila n   bog'Iiqligiga  k o 'r a ,   u l a r o ' z a r o  
b ir-b irla rid a n   k c sk in   farq qiladilar.  M a s a la n ,  hozirgi  z a m o n  
y o s h la r i n in g   b il im   o l is h g a   nisbatan  t i n i m s i z   izlanishini, 
y a ’ni  bilim  olish  e h tiy o jin in g  m o hiyatini  e n g  so 'n g i  m o d a d a  
kiyinishga  o d a t l a n g a n   xud d i  shu  y o s h d a g i  te n g d o s h in in g  
e h  tiy o j la ri n i  b i r   m e z o n   b i l a n   o M c h a s h   v a   b a h o l a s h  
a d o l a t d a n   ern as.  C h u n k i   ehtiy o jla rn in g   m o h iy a tig a ,  ularni 
q o n d i r i s h   u c h u n   a m a l g a   oshirish  k o ‘z d a   tu tilg a n   faoliyat 
natijasiga,  u l a r n i n g   xususiyatiga,  ijtim o iy   yoki  individual 
y o ‘nalganligiga  k o ‘ra,  h arqaysisi a lo h id a -a lo h id a  baholanadi. 
Ij tim o iy   j a m i y a t n i n g   o ‘z  fu q a ro lari  o l d i g a   q o 'y a y o t g a n  
ta la b la r ig a ,  j a m i y a t n i n g   h u q u q   aso sla rig a ,  xalq  a n ’a n a -  
lariga,  y u r i s h - t u r i s h   q o id alarig a ,  m a 'n a v i y a t   va  qadriyat 
tizimiga,  m a s la k  va d u n y o q a r a s h   m o h iyatiga  m o s  tushadigan 
e h tiy o jla r y u k s a k   o n g lilik ,  ijtimoiy faollik,  m a 'n a v i y   k a m o -  
lot  u c h u n   x i z m a t   q ila d i  va jam iy at  t a r a q q i y o ti n i n g   m u h i m
88
www.ziyouz.com kutubxonasi

m e z o n l a r i d a n   biri  b o ’Iib,  m a d a n i y   e h t i y o j l a r n i n g   tug'ilishi 
h a m d a   u l a r n i n g  q o n d irilis h id a   m u h i m   o ‘rin  egallaydi.
P s ix o lo g iy a   f a n i d a   e h t i y o j la r   o ‘z  x u su siy a tig a   k o ‘ra 
m o d d i y   va  m a ’naviy  turlarga  a jr a tila d i   va  u la rn i  keltirib 
c h iq a r u v c h i  m e x a n i z m l a r   m a n b a y i  h a m   t u r l ic h a   ekanligi 
e ' t i r o f  etiladi.
I n s o n n i n g   o v q a tla n is h ,  k iy in ish ,  u y - j o y g a   ega  b o i i s h ,  
m a i s h i y   t u r m u s h   a s h y o l a r i g a   i n t i l i s h ,   k o m f o r t   h is s in i 
q o n d i r i s h   b i l a n   b o g l i q   m a d a n i y - m a i s h i y   b u y u m l a r g a  
e h t i y o j   s e z i s h i   m o d d i y   e h t i y o j l a r   m a j m u a s i n i   y u z a g a  
keltiradi.  M a 'n a v i y a t n i   yaratish  v a   o 'z la s h t i r i s h ,   s h a x s n in g  
o ‘z  f i k r - m u lo h a z a l a r i  va  h i s - t u y g ‘u l a r i g a   b i n o a n   b o s h q a  
o d a m l a r   b i l a n   m u o m a l a g a   k i r i s h i s h   h a m d a   a x b o r o t  
a lm a s h tiris h ,  b ad iiy   va  ilmiy  a d a b i y o t l a r   bilan  ta n ish ish , 
m ahalliy  m a t b u o t n i  o ‘qish,  kino  v a   te a t r g a   b orish,  m u siq a  
tinglash  kabilarga ehtiyoj sczish,  y a ’ni  ijtim oiy o n g  m ahsuliga 
tobelik  m a ’n aviy  ehtiyojlar  tizim in i  v u ju d g a   keltiradi.
M a ' n a v i y   e h t i y o j la r   m o d d i y   e h t i y o j l a r   b i l a n   u z v i y  
bogM iq  b o l i b ,   v u j u d g a   k e l g a n   m a ' n a v i y   e h t i y o j l a r n i  
q o n d i r is h  j a r a y o n i   m o d d iy  e h t i y o j la r n i n g   tarkibiga  k iruvchi 
m o d d iy   n a r s a l a r   y o r d a m i d a   a m a l g a   o s h irila d i,  c h u n o n c h i ,  
kitob,  y o z u v   q o g ‘ozi  va  b o s h q a la r .
E h t i y o j l a r n i n g   turlari  h a q i d a   f i k r   y u r it i lg a n d a   y a n a  
s h u n g a   e ’t i b o r   b e rish   kerakki,  k e lib   c h iq is h i g a   nu iv o fiq  
tabiiy  tu rg a   ta alluqli  ehtiyoj  o ‘z  p r e d m e t i g a   k o 'r a   m o d d i y  
g u ru h g a ,  x u d d i  sh u   m e z o n l a r   b o ‘y i c h a   b i r   d a v r n in g   o ‘z id a  
m a d a n i y   e h t i y o j n i n g   m o d d i y   y o k i   m a ' n a v i y   e h t i y o j  
t u r k u m i g a   kiritish  m u m k in .  S h u   t a r i q a   e h tiy o jn in g   k elib 
c h i q is h i   v a   p r e d m e t i   x u s u s iy a tig a   k o ' r a ,   ikki  m e z o n g a  
a s o sla n ib   m u a y y a n   g u ru h la rg a   a jr a t il a d i .  I n s o n   o n g i n i n g  
tarixiy  t a r a q q i y o tg a   va  e h t i y o j l a r n i n g   o b y e k tig a   boM gan 
m u n o s a b a t i g a   n is b a ta n   e h ti y o jla r   h a r   xil  ta s n ifla n a d i  va 
x u d d i  s h u   m e z o n l a r g a   k o ‘ra,  u l a r   r a n g - b a r a n g   t u r l a r g a  
a j r a t il a d i .   U l a r n i n g   iz c hilligi,  b a r q a r o r l i g l ,   d o i m i y l i g i ,  
k o ‘la m i,  a h a m iy a tlilig i,  p r e d m e t l i l i g i ,   ijtim oiyligi,  i n d i -  
v id u a llilig i  k a b i  x u s u s i y a t l a r i   b i l a n   o ‘z a r o   b i r - b i r i d a n  
ia r q la n a d i .  S h u   b ila n   birga,  e h t i y o j l a r   fa oliyat  va  x u l q -  
a tv o r  m o tiv la ri  b ila n  jips  a l o q a d a   b o i a d i .
www.ziyouz.com kutubxonasi

M a ' i u m   m u h i t d a   y ash o v c h i  h a y v o n n i n g   u  yoki  bu 
tarzdagi  x a t t i - h a r a k a t i  a n iq  chtiyojni  q o n d iris h g a   qaratilgan 
b o l a d i .   S h u   b o is   ehtiy o j  h a yvonni  fa o llik k a   u n d a s h   bilan 
c h e k l a n i b   q o l m a s d a n ,   balki  f a o ll i k n i n g   t u r l a r i ,   sh a k li, 
h a r a k a t l a n t i r u v c h i   k u c h ig a   h a m   o ‘z  t a 's i r i n i   k o ‘rsatadi. 
H a y v o n d a  o v q a t i a n i s h   chtiy o jin in g   t u g ‘ilishi  u n d a  faollikni 
v ujudga  k e lt i r a d i ,  n a t ij a d a   so‘lak  be z la ri  ishlay  b o shlaydi. 
o ‘lja  q id irish ,  u n i   p o y la s h ,  tutish  va  iste ’m o l  qilish  bilan 
b o g ‘liq h o i a t l a r   m a jm u a s i   yuzaga  kcladi.  M a z k u r j a r a y o n l a r  
s h a r t l i   r e f l e k s l a r ,   f a o l l i k n i   k c l t i r i b   c h i q a r u v c h i   y a n g i 
q o ‘z g ‘o v c h i  v a   u n g a   niuvoflq boMgan  y angi  h a r a k a t l a r  bilan 
bogM an ish i  m u m k i n ,   b i r o q   h a y v o n   x a t t i - h a r a k a t i n i n g  
tu z ilish id a   h e c h   q a n d a y   o ‘zgarish  y u z   b c r m a y d i .  J a h o n  
fiziolog  va  p s i x o l o g la r i   t o m o n i d a n   h a y v o n l a r d a   s hartli 
rc flck slarn i  s h a k l l a n t i r i s h g a   o id   t a jrib a   m a tc r ia ll a r i n in g  
k o 'r s a t i s h i c h a ,   v o s i t a   sifa tid a   f o y d a l a n i l g a n   q o ‘n g ‘iroq 
c h a lin ish i  h a y v o n   u c h u n   tashqi  q o ‘z g ‘a t u v c h i l a r   ich id an  
f a q a t   o v q a t l a n i s h g a   b o g 'l i q   s i g n a l   ( i s h o r a )   v a z if a s i n i 
b a ja ra d i,  xolos.
0 ‘rga tilg an   h a y v o n   to m o n i d a n   te p k in i  b osish ja ra y o n i 
unga  o v q a t n in g  b e rilishi  bilan a lo q a d o r  x a tti - h a r a k a t  tarzida 
a m a l g a   o s h i r i l a d i .   S h u n i n g   u c h u n   h a y v o n   liar  q a n d a y  
m u r a k k a b   s h a r t l i   r e f l e k s l a r   y o r d a m i   b i l a n   o kz  x a t t i -  
h a r a k a tin i  a m a l g a   o s h i r g a n   b o l i s h i g a   q a r a m a y ,   e h tiyojla r 
b evosita  u n i n g   p s ix ik as in i  aks  ettiris h ,  m u a y y a n   obyektga 
y o ‘n a l t i r i s h ,   x a t t i - h a r a k a t i n i   i d o r a   q i l i s h   f u n k s i y a s i n i  
bajaradi.
I n s o n n i n g   fa o li y a ti,  x u lq -a tv o ri,  x a t t i - h a r a k a t i   h ay- 
v o n l a r n i k i d a n   t u b d a n   farq  qiladi.  u la r n i   ta r k i b   to p tirish  
m u t l a q o   b o s h q a   a s o s g a   qurikidi.  M isol  u c h u n   b o la n in g  
o v q a t l a n i s h i ,   x a t t i - h a r a k a t i ,   q o s h i q d a n   f o y d a l a n i s h i ,  
m axsus ajratilgan j o y d a  o'tirishi,  ovqat  yeyish  qurolini  ishlata 
olishi  u n i n g   ta b ii y   ehtiyojlari  tufayli  y u z a g a   kelgan  deyish 
h a q i q a t d a n   u z o q   fik r,  c h u n k i  u n i n g   n e g i z i d a   y o tu v c h i 
m e x a n i z m l a r   siri  tu s h u n tir ib   berilm agan.  M a 'lu m k i ,   tabiiy 
ehtiyojni  q o n d i r i s h   u c h u n   alohida  s h a r t- s h a r o i tl a r   yaratib 
90
www.ziyouz.com kutubxonasi

cVtirmasa  h a m   bo 'lad i.  M a s a la n ,  in s o n d a   u y quga  ehtiyoj 
tu g ‘iisa,  u  liolda  h e c h   q an d a y   y u m s h o q   o ‘ringa,  d iv a n g a  
ta la b   s e z ilm a y d i,  ch a rc h a g a n   o d a m   d u c h   kelgan  jo y d a   o ‘z 
e h t i y o j  i n i   q o n d i r a v e r a d i .   M a d a n i y   x a t t i - h a r a k a t l a r ,  
o d a t l a r n i n g   i n s o n d a   vujudga  k e lish i  ijtim o iy   ta rb iy a n in g  
t a 's ir i d a   ta b i i y   ehtiyojlarni  q o n d i r i s h n i n g   vositasi,  s h a r ti  
sifatida  g a v d a la n i b .  qurollar,  b u y u m l a r   u la rn in g   ta rk ib iy  
qism iga  a y l a n a   boshlaydi.  B u n d a y   x a tt i - h a r a k a tl a r   shaklini 
keltirib  c h iq a r u v c h i  asosiy  m a n b a   t u b   m a ’nodagi  ehtiy o j 
e m a s ,  b a lk i  u n i  q o n d i r i s h n i n g   j a m i y a t   ta ra q q iy o ti  t a l a b  
qilgan  q o id a la r i,  usullari,  k a m o l o t   t a q o z o   etuvchi  m a d a n i y  
k o 'n i k m a l a r   hisoblanadi.  J a m i y a t n i n g   ta ra q q iy o t  b o s q i c h -  
lariga  b i n o a n   tab iiy   e h tiyojla rni  q o n d i r i s h n i n g   y a n g i d a n  
yangi,  y a n a d a   takom illashgan vositalari  insoniyat t o m o n i d a n  
yaratilaveradi  va b u lar clitiyojlar ta rk ib i  bilan  qorishib  ketadi. 
M a d a n iy  v a   m a ’naviy ehtiyojlar t o ‘g ‘risida  h a m  xuddi  sh u n g a  
o ‘xshash  o ‘zgarish!ar  yuz  b e r a d i,  y a ' n i   shaxsning  b o s h q a  
kishilar bilan   m u lo q o tg a k irish is h i,  b ilim la rn i o ‘zlashtirishida 
texnik  v o s ita la rd a n   foydalanishi,  n u t q i   va  kiyinish  m a d a -  
niyatining 
0
‘sishi,  ularni qondirishga ta la b  d arajasiningortishi 
m a z k u r   e h tiy o jla r  rivojlanishini  t a 'm i n l a y d i .
P s i x o l o g i y a d a   e h t i y o j la r   r i v o j l a n i s h i n i n g   b i r   n e c h a  
b o s q ich lari  m a v ju d   ekanligini  t a 'k i d l a b   o ktish  zarur.  C h u n k i  
e h tiy o jla r  in s o n   o n t o g c n e z id a   p a y d o   b o 'l i b ,   to   u m r i n i n g  
o x irig a c h a  o 'z g a r ib ,   ta k o m illa sh ib   b o r a d i .   Kishilik j a m i y a t -  
larida  e h t iy o j la r   bir-b irid a n   h a m   m o h i y a t ,   h a m   s h a k l j i h a -  
t i d a n   ta f o v u t g a   ega  b o 'lg a n d a y ,  y o s h   d a v rla rig a   q a ra b ,  u f a r  
xuddi  s h u n d a y   m e z o n la r  b o ‘y i c h a   o ‘z a r o   fa rq lan ad ilar.
B ola  fa o llig in i  r iv o j la n t i r i s h n in g   d a s tla b k i  b o s q i c h -  
l a r i d a y o q ,   b i o l o g i k   a h a m i y a t g a   e g a   b u y u m l a r   ( j i s m l a r  
ustu v o rlik   xususiyatiga  ega  b o ‘lm a y d i la r ) ,   a k s in c h a .  u l a r ­
n in g   in s o n   t o m o n i d a n   f o y d a la n ish   u su lla ri  e h t i y o jla rn in g  
o m i l l a r i   t a r i q a s i d a   g a v d a l a n a d i .   B i n o b a r i n ,   m a z k u r  
b u y u m l a r ,   a s la h a la rn in g   ijtim o iy   t a j r i b a l a r n i   e ga lla shdagi 
a h a m iy a ti,  o ‘rni  n a m o y o n   b o ‘lis h n in g   m e x a n iz m la ri  sifatida 
m a y d o n g a   k e l a d i .   B o l a l a r n i n g   x u d d i   s h u   y o ' s i n d a  
e g a l l a y d ig a n   x a t t i - h a r a k a t l a r i n i n g   y a n g i   sh a k lla ri  —  b u  
j a m i y a t   t o m o n i d a n   ijtimoiy  a m a l i y o t   vazifalariga  m u n o s i b
www.ziyouz.com kutubxonasi

r a v i s h d a   i s h l a b   c h i q i l g a n   u s u l l a r i d a n   i b o r a î   b o klib, 
b u y u m la r b ilan  sh a x s n in g   m unosabati  ta r z i d a  yiizaga  keladi, 
kishining  k u n d a l i k   fa o liy a tid a n   n u i h i m   o ‘rin  egallaydi.  Stol 
a tro fid a   o 't i r i s h ,   q o s h i q   bilan  o vqat  y e y is h ,  k a r a v o td a   ux- 
lash,  t e le v iz o r  t o m o s h a   qilish,  o ‘y in c h o q   o ‘y n a s h ,  kattalar 
bilan  m u o m a l a   q ilish   yuqoridagi  fikr  m o h i y a tin i   y a n a d a  
y o r q i n r o q   o c h i b   b c r a d i .   K a tt a   y o s h d a g i l a r   y o s h l a r g a  
ehtiy o jn i  q o n d i r i s h   v o sitalarid an   f o y d a la n is h   q o id a la rin i, 
ijtim oiy  m u o m a l a   u s u llari,  faoliyatni  a m a l g a   o s h iris h n in g  
y o ‘l - y o ‘r i q l a r i n i   o ‘r g a t a d i .   0 ‘z  c h t i y o j l a r i n i   m u a y y a n  
b u y u m l a r  v o s ita s id a   q o n d irish g a va  ularn i  m u a y y a n   faoliyaî 
turiga tatbiq e t i s h n i n g   insoniy shakllarini  egailashga o ‘rgatish 
m axsus  m a s h q l a r   o rq a li  am alga  oshirilib,  „ Y e tu k   shaxs  — 
b o l a “  t a r z i d a   y u z a g a   k e la d i.  D e m a k ,   b o l a   e h t i y o j i  
q o n d i r i l a y o t g a n   i n s o n i y   s h a r t - s h a r o i t l a r   t a ’siri  o s t i d a  
shaxsning  x u l q - a t v o r i   vositalar  ah a m iy a ti  bilan   em as ,  balki 
u larning  ijtim oiy  q iy m a ti  bilan  belgilanadi.  Ehtiyojlarning 
q o n d i r i l i s h   d a r a j a s i   u n i n g   o g 'i r   y o k i   y e n g i l   k o 'c h i s h i  
shaxsning  s h a k l l a n is h i d a   m u h im   a h a m i y a tg a   ega,  shu  bois 
ularni  q o n d ir i s h   n ia q s a d g a   muvofiq,  o q i l o n a   m ezo n la rg a 
suyanib  a m a lg a   o s h irilsa ,  ijtimoiy  nufuzi  y a n a d a   ortadi.
I n s o n d a   m a d a n i y   v a   m a ’n a v iy   e h t i y o j l a r   t u r m u s h  
tajrib asin in g   o r t i s h i ,   b ilim   saviyasining  k en g a y is h i,  m axsus 
m a s h q l a r   e g a lla n is h i ,  ijtim oiy  h a y o t  q o id a la r ig a   uzluksiz 
ravishda  rio y a  q i lis h i,  n a rsa  va  h o d is a la rg a   m u n o s a b a t i n i n g  
o ‘zgarishi  tufayli  riv o jla n a   boradi.  O d a m   t o b o r a   kam o îg a 
y e tg a n   sayin  u n i n g   o l d i d a   y an g ic h a   t a l a b l a r   k o 'n d a la n g  
q o ‘yiladi,  u l a r n i   b a ja r ish   esa  e h tiy o jn in g   yangi,  n isbatan 
m u ra k k a b ,  m o h i y a t   j i h a t d a n   tera n   x ususiyat  kasb  etuvchi 
s h a k l l a r i n i   v u j u d g a   k e l t i r a d i ,  u l a r n i n g   q o n d i r i l i s h  i  e sa  
tuzilishga  eg a   b o l g a n   vositalarni  t a q o z o   e ta d i.  llmlilik a q l- 
zakovat  k o 'r s a t k i c h i n i n g  yuksalishi,  iste’d o d   a lo m a tla rin in g  
ro 'y o b g a c h iq is h i,  fa o llik n in g  ortishi,  x a tti - h a r a k a t  tarkibida 
keraksiz  b o ‘g ‘i n l a r n i n g   kam ayish  eh tiyoji  t a k o m i ü a s h g a n  
s h a k l i n i n g   n a m o y o n   b o 'l i s h i n i   t a ’m i n l a y d i .   I n s o n   h a r  
j i h a t d a n   q u l a y   t u r m u s h   ( k o m f o r t )   s a r i   i n t i l a r   e k a n ,  
d e m a k k i ,  u n d a   y a n g i   e h tiy o jla r  y u z a g a   k elad i,  u la rn in g
92
www.ziyouz.com kutubxonasi

q o n d i r i l i s h i   e s a   y a n g i  b i r   s i f a t   d a r a j a s i g a   k o ‘t a r i l a d i .  
M a d a n i y a t n i n g   y a n g i  q i r r a l a r i   o c h i l i s h i ,   m a ’n a v i y a t n i  
e g a lla sh g a  ista k n in g   k u c h a y is h i,  f a n   v a   te x n ik a n in g   t a r a q -  
q iy o ti,  m ilia tla r a ro   m u n o s a b a t l a r   koM am ining  k e n g a y is h i  
r a n g - b a r a n g  ehtiyoj turlari v a  s h a k lla ri  rivojlanishiga  m u h i m  
s h a r t - s l i a r o i t l a r   y a r a t a d i .   I n s o n n i n g   b a r k a m o l l i k   s a r i  
i n t i l i s h d a g i   i m k o n i y a t l a r i n i   r o ' y o b g a   c h i q a r i s h   o r z u s i  
e h tiy o jla r  rivojlanishida  h a r a k a t l a n t ir u v c h i   kuchga a y la n a d i .
P sixologiya  fanida  ehtiy o j  q u y id a g i  tiplarga  ajra tilad i:
1.  In d iv id u al  — yakka  s h a x s g a  oid.
2.  G u r u h i y   —  real  g u r u h l a r n i n g   m o d d i y   va  m a ’n a v i y  
intilishi.
3.  J a m o a v i y  — jip sla sh g a n   g u r u h l a r   talabi  m a j m u a s i .
4.  H u d u d i y   —  e tn ik   g u r u h n i n g   m u a y y a n   o ‘z ig a   x o s  
t a l a b l a r in in g   qondirilishi.
5.  E tn i k   — m a ’lum   m illat  y o k i  x a lq la rn in g  e h t iy o j la r i n i  
q o n d ir i s h .
6.  U m u m b a s h a r i y   —  y e r   y u z i  x a l q l a r i n i n g   u m u m i y  
t a l a b l a r in i n g   aks  etishi.