Maxs*js ta’lim vazirligi o rta m a X su s, kasb-hunar ta’lim I markazi

F a o liy a tn i  o 'zla sh tir ish   v a   m alak a  h o sil  qilii
Psixologiya fanida „harakat“ tushunchasi tahlil qilinganida 
u  m o to r  jismoniy harakat,  sen sor hissiy harakat  va  m ark a ziy  
qismga ajratiladi.  Shunga muvofiq ajratilgan tarkiblar harakatni 
amalga  oshirish  jarayonida  bajaradigan  ishlarni  ijro  e tis h , 
nazorat  qilish  va  boshqarish  bilan  shug‘ullanadi.  F a oliya t 
h a ra k a tla rin i  ijro  etish,  n a z o r a t   qilish  va  b o s h q a r i s h d a  
q o lla n ila d ig a n   y o ll-yo‘riqlar  u n ing  usullari  deyiladi. 
v
O d a td a ,  harakatlarning  anglangan  yoki  a n g la n m a g a n  
t a r z d a   a m a lg a   oshishi  h o l a t l a r i   k u z a tila d i.  H a r a k a t n i  
bajarishda  ong   borgan  sari  k a m ro q   ishtirok  etishi  tufayii
www.ziyouz.com kutubxonasi

is h n i  a m a lg a   o s h ir i s h   a v to m a tl a s h a   b o s h la y d i,  a y rim  
m a y d a - c h u y d a   q i s m l a r g a   n is b a ta n   e ’t i b o r   k a m a y a d i. 
S h u n in g   u c h u n   inson  faoliyatida  maqsadga  y o knaltirilgan 
s a ’y - h a r a k a tla rn i  ijro  e tis h   va  b osh qarishning  m uayyan 
d a r a j a d a   a v t o m a t l a s h u v i   m a l a k a   d e y il a d i.  S h u   bo is 
h a ra k a tla rn i  b o sh q a rish   b ilan   s a ’y -h ara k a tlarn i  b o sh q a - 
rishni  ay n a n  bir narsa d e b  b o ‘lmaydi.  C hunki  sa'y -h a rak a t- 
larning yuksak darajada avtomatlashuvi uning o ‘z tarkibidagi 
ha ra k a tn i  ongli  ravishda  idora  qilish  bilan  uyg‘unlashib 
ketadi.  Patologik holatlard an  tashqari,  barcha faoliyat turlari 
o n g   b i l a n   b o s h q a r i b   t u r i l a d i ./  H a r a k a t   t a r k i b l a r i n i n g  
avtom atlashuvi:  b irin c h id a n ,  ongli  ravishda  y o ‘naltirilgan 
oby ektn i  alm ashtiradi;  ikkinchidan,  harakatning  u m u m iy  
m aq sad ini,  un ing  ijro  etilish  shart-sharoitlarini,  natijalarini 
n a z o ra t  qilishni;  u c h in c h i d a n ,  ong  ularni  b aholashni  o lz 
tasarrufi doirasiga  kiritadi.
M alakaning  tuzilishi.  H arakatning  q ism an  a v to m a t­
lashuvi  tufayli  un ing  tuzilishida  ayrim  sifat  o ‘zgarishlari 
yuz_beradi  va  u lar  quyidagilardan  tashkil  topadi:
f Birinchidan,  s a 'y -h a r a k a tla m in g   ijro  etilishi  usullari 
o ‘zgaradi.  Blinda  b ir  q a t o r   sodda  sa’y -h a r a k a tla r   bilan 
yago n a jarayonga kiruvchi  ba'zi sodda sa’y-harakatlar o ‘rta- 
sida  t o ‘siq  va  uzilish  r o ‘y  berm agan  bitta  m urakkab   sa ’y- 
h a ra k a t  o 'z a ro   bir-biriga  q o ‘shilib  ketadi,  ortiqchalari  esa 
b a r t a r a f  e tiladi.j
M a sa la n ,  bola  v e lo s ip e d n i  uchishga  o ‘rg anay otg an 
pay tid a  bir  q a n c h a   o r ti q c h a   harakatlar  qiladi:  o ‘zini  erkin 
tu ta   olm aydi,  c h u n o n c h i,  pedalning  birini  bosib,  ikkin- 
chisini  bosmaydi,  rulni  q a ttiq   tutadi,  y o ‘lga  diqqatini  taq- 
sim lay   olm ay di, 
0
‘r in d iq q a   noqulay  o ‘tiradi,  birovning 
y o r d a m ig a   tayanadi.  M alakali  velosiped  haydov chi  esa 
ha ra k a tn i  silliq  bajaradi,  o rtiqcha  urinishlarga  yo*l  q o ly- 
m a y d i J S h u   tufayli  u  harakatlarni  o ‘zlashtirish jarayonida: 
a)  s a ’y - h a r a k a t l a r   t a r k i b i;   b) s a ’y - h a r a k a tl a r   izchilligi; 
d)  s a ’y - h a r a k a tla r   u y g ‘unlig i;  e ) u l a r n i n g   tezligini  rejali 
am alga oshiradi.
ik k in c h id a n ,  h a ra k a tn i  hissiy  nazorat  qilish  usullari 
o ‘zgaradi.  D a s ta w a l,  sa 'y -h a rak a tla r amalga oshishini  ko‘-
www.ziyouz.com kutubxonasi

rish  organi  orqali  nazorat  qilish  kinestetik  n a z o ra t  m u - 
shaklar  yordam ida  h a ra k a t  bilan  almashadi.  C h u n o n c h i ,  
c harxchi  asbobning  tczligiga  em as,  balki  k o ‘p r o q   p ich o q  
tig ‘iga  e 'tib o r   q a r a t a d i / S a 'y - h a r a k a t l a r n i n g   xususiyatini 
a n iq l o v c h i   h a r   xil  o M c h a m la r n in g   n is b a tin i  b a h o l a s h  
im konini  vujudga  kcltiradigan  sensor  sintezlar  ( y u n o n c h a  
sy n th e sis  —  uyushm a  d e m a k d i r )   hosil  b o ‘ladi.  l n s o n d a  
harakat  mahsullarini  nazorat qilishga alohida a h a m iy a t  kasb 
e ta d ig a n   m o ‘ljallarni  f a rq la s h   va  ajratish  u q u v c h a n li g i  
rivojlanadi.
U c h in c h id a n ,  harakatn i  m arkazdan  turib  bo sh q a rish  
usullari  o ‘zgarib  boradi.  D iq q a t  harakat  usullarini  idrok 
etish d an  xoli  b o l i b ,   u  h arak at  usullari  m ahsuliga qaratiladi. 
T o p s h i r i q n i n g   y e c h i m l a r i ,   a q liy   f a o liy a t  j a r a y o n l a r i  
tezk o rlikd a,  h a m k o rlik d a   bajarila  boshlaydi.  J u m l a d a n .  
u c h u v c h i   sa m o ly o t  d v i g a te lin in g   o r t i q c h a   k u c h   b ila n  
ishlayotganini  tovushidan  fahmlaydi.  Narsalarni  a n iq la s h - 
ga  s a r f l a n a d i g a n   v a q t  k a m a y a   b o r a d i . / Q o M l a n i s h g a  
m o'ljallangan  usullarning  tu rk u m   tarzda  o n g   y o r d a m id a  
old in d a n   sezish,  fahm lash  jara y o ni  antisipatsiya  (lo tin c h a  
a n tic ip a tio   —  o ld in d a n   f a h m l a s h ,   s e z is h   m a ’n o s i n i  
anglatadi)  deyiladi.
S h u n in g   u c h u n   h a ra k a t  usullaridagi  m a z k u r   o ‘zga- 
rishning siri  nim ada va u la r  q a n d a y  psixologik  m e x a n iz m g a  
ega, degan savolning tug‘ilishi tabiiydir.  Psixologik m exanizm  
( ta 'm in la s h )  o ‘z  ichiga  izlanish  urinishlari  va  ta n la s h n i 
oladi.  Shaxs  u  yoki  bu  h a ra k a tn i  bajarishga  u r in ib   k o ‘radi, 
h atto   ushbu  jarayonni  n a z o ra t  qilib  h am   tu ra d i.  Bu,  o ‘z 
n a v b a t i d a ,   n iu v a f f a q iy a tli  u r i n i s h l a r ,   s a ’y - h a r a k a t l a r  
o ‘zini  oqlagan  cha m a la sh lar,  m o'ljallar  inson  t o m o n i d a n  
tanlanadi va asta-sekin m ustahkam lanadi.  Q o ‘lla n g a n d a   n a f  
berm a g an   harakatlar  samaralilari  bilan  a lm ashtiriladi.  Bu 
holat  m uayyan  davr  d a v o m id a   takrorlanadi  yoki  m a s h q  
q ilin a d i.  A n a  s h u n d a n   kelib   c h iq q a n   h o l d a   m u a y y a n  
harakatlarni  o ‘zlashtirish  m aq sad id a  ularni  ongli  ravishda 
nazo rat qilish va o'zgartirishga  harakat qilinadi.  A m a liy   ish 
harakatlari  takrorlanm ay   turib,  turli  xususiyatli  m a la k a -  
larni  shakllantirib  b o l m a y d i .
www.ziyouz.com kutubxonasi

M a l a k a n i   s h a k l l a n t i r i s h   j a r a y o n i d a   b a j a r i l a y o t g a n  
h a r a k a t l a r n i n g   n u tq   fa o liy a tid a   s o lz  bilan  ifo d ala n ish i  va 
h a r a k a t n i n g   t i m s o l i n i   x a y o l d a   m u j a s s a m l a n t i r i l i s h i  
m u h i m d i r .   S h u   y o ‘sin  i n s o n n i n g   m alak a si  a n g la s h ilg a n  
t a r z d a   a v t o m a t l a s h g a n   x a t t i - h a r a k a t   sifatida  s h a k lla n a d i. 
M a l a k a l a r n i   s h a k l i a n t i r i s h   m e x a n i z m i g a ,   p r i n s i p i g a ,  
m u a y y a n   o d a t iy   j a b h a l a r g a ,   usul  va  v o s ita la r  t a n l a s h g a  
a l o h i d a   e ’ti b o r   qilish  u n i n g   m uvaffaqiyatli  hosil  b o l i s h i n i  
t a ’m i n la y d i .   B u n in g   u c h u n   quyidagilarga  a h a m i y a t   berish 
m a q s a d g a   m uvofiq:  a )   u s u l l a r n i   ta n la s h g a ;  b)  h a r a k a t d a  
o n g n i n g   n a z o ra t  fu n k siy a s in i  kam aytirishga;  d)  m a q s a d n i  
o y d i n l a s h t i r i s h g a ;   e)  s h a r t - s h a r o i t n i   t a s a v v u r   e t i s h g a ;
0   m a l a k a n i   s h a k l l a n t i r i s h   m o d e l in i  x a y o ld a   y a r a t is h   va 
h o k a z o l a r .
P six o lo g iy a  fa n id a   m a la k a n i   s h a k lla n tiris h n in g   asosiy 
b o s q i c h l a r i   sxemasi  ish lab   c h iq ilg a n ,  b u n d a   asosiy  e ’t i b o r  
m a l a k a n i n g  xususiyatiga,  m a l a k a n in g   m aqsadiga ,  h a r a k a tn i 
b a j a r i s h   usullariga  q a r a tila d i.  S h u n in g d e k ,  m a la k a la rn in g  
o ‘z a r o   t a ’siri  n i u a m m o s i g a   h a m   a h a m iy a t  beriladi,  c h u n k i  
i n s o n   m a l a k a l a r   tizim i  a s o s i d a   yangi  m a la k a   o ‘zlashtiradi. 
O l d i n   e g a l l a n g a n   m a l a k a   k e y in g is in i  t a r k i b   t o p i s h i g a  
y o r d a m l a s h a d i ,   g o h o   u n g a   xalaqit  berishi  h a m   m u m k in .  
H a r a k a t n i n g   a v t o m a t l a s h u v i   u n i n g   m a q s a d i ,   o b y e k t i ,  
v a z iy a ti  v a   s h a r t- s h a r o i t la r i   bilan   belgilanadi.  H a r a k a tn in g  
m uvafTaqiyati,  s a m a r a d o rlig i  k o ‘p ji h a t d a n   hissiy  n a z o ra tg a  
h a m d a   u n i n g  yangi  s h a r o it g a   k o kchishiga b o g ‘liq.
M a l a k a la rn in g   n o t o ‘g ‘ri  yoki  teskari  ko‘chirilishi  inter- 
fe re n s iy a   hodisasini  v u ju d g a   keltiradi.  Faoliyat  k o ‘n ik m a , 
m a l a k a ,   usul,  h arakat,  s a ’y - h a r a k a t,   operatsiya  kabi  tarkibiy 
q i s m l a r   tufayli  m u a y y a n   n atijalarga  erishiladi,  m o d d iy   va 
m a ’na v iy   o q ib a tla r  h a m d a   b ilim lar vujudga  keltiriladi.
P s ix o l o g ik   m a ' I u m o t l a r n i n g   k o 'r s a t i s h i c h a ,   fa o liy a t 
s h a x s l a r a r o   m u n o s a b a t l a r   t i z i m i   ta r i q a s i d a ,   h a m k o r l i k  
t a r z i d a   n a m o y o n   b o 'l a d i .   F a o liy a td a   inson  shaxsi,  u n i n g  
x u su s iy a tla ri  aks  eta d i  v a   a y n i  b ir  p ay td a   faoliyat  o d a m  
s h a x sin i  tark ib  toptiradi.  O n g  bilan  faoliyat birligi  prinsipiga 
a s o s l a n i s h   orq a li  shaxs  k a m o l   to p a d i,  shaxslararo  m u n o s a -  
b a t g a   kirish ila d i,  ijtim o iy   ta jrib a la r  o ‘zlash tirilad i,  b u l a r  
60
www.ziyouz.com kutubxonasi

o 'z a r o  t a ’sir y o r d a m i d a   ijtim oiy a h a m i y a t   k a s b  e ta d i.  I n s o n  
s h a x s i n i n g   s h a k l l a n i s h i   o ‘y i n ,  t a ' l i m - t a r b i y a ,   m e h n a t ,  
s p o r t   v a   b o s h q a   f a o l i y a t n i n g   t u r l a r i d a   a m a l g a   o s h a d i .  
F ao liy atn i  a m a l g a   osh irish   ja ra y o n i  faollik  tufayli  yuza g a 
k e la d i,  x u l q - a t v o r ,   m u o m a l a   v o s i t a s i d a   e h t i y o j ,   is ta k , 
ijtim oiy  t a l a b l a r   q o n d i r i l a d i ,   turli  x u s u s iy a tli  a x b o r o t l a r  
o 'z la sh tirilish i  n atijasid a  shaxs  k a m o lg a   y e ta d i.
0 ‘yin  fa o liy a ti.  F a o liy a tn in g   o d d i y   s h a k l l a r i d a n   biri 
o 'y i n   h iso b lan ad i,  lekin  u  to b o ra  t a k o m ill a s h ib , s o d d a   h a r a - 
k a tla r d a n ,  k e y in c h a lik  sujetli,  rolli  o 'y i n l a r g a ,   h a t t o  s p o r t -  
g a c h a   m u r a k k a b l a s h i b   b o ra d i.  I n s o n n i n g   b o r l i q n i  i n ’ikos 
etishidagi dastlabki  urinishi  harak at  orq a li  n a m o y o n   b o 'la d i. 
H a r a k a t la r   b o l a n i n g   tab ia tg a ,  uni  q u r s h a b   t u r g a n   kishilik 
dunyosiga  n isb a ta n   m u n o s a b a tin i  bildiradi.  U l a r t o 'g 'r i s i d a g i  
ilk  ta a ss u ro tla r,  s o d d a   t a s a w u r l a r   e sa   b i l im l a r n i   o 'z l a s h -  
tirganligidan d a lo la t  beradi.  K eyinchalik  b u   o d d iy   h ara k a tla r 
m uay y an   m a ’n o   kasb etib,  sujetli  va  rolli  o ‘y in la rg a  aylanadi. 
0 ‘y i n l a r   m illiy   va  u m u m b a s h a r i y   t u r k u m l a r d a n   t a r k i b  
t o p g a n   b o ‘lib,  ijtim oiy  h a y o t n i n g  b a r c h a  j a b h a l a r i n i   o 'z i d a  
aks  ettiradi.  0 ‘y i n l a r   t a k o m i ll a s h a   b o r i b   s p o r t   turlarig a , 
s p o rt  faoliyatiga  o ‘sib o ‘tadi.  J u m l a d a n ,   s h a x m a t ,   d o m i n o ,  
fútbol, shashka va hokazo.  O 'y in  faoliyati  sifatida sport b archa 
yoshdagilarga  mosdii*
O 'y i n   fa oliya tida  bola  ijtim oiy v o q e lik n i  ta q lid   qilish va 
rol  o rq a li  ijro  e tish g a   h a r a k a t   q i l a d i ,  s h u   y o ‘sin  a tr o f -  
m u h itg a   d o ir,  ijtim oiy  t u r m u s h d a g i   s h a x s l a r a r o   m u n o s a -  
b atlarn i  o 'z la s h ti r a   b o ra d i.  Ijtim oiy  t u r m u s h d a g i   u  yoki  bu 
hodisani  rol orqali  ijro qiladi.  S o 'z b i l a n   h a r a k a t n i n g b i r i k u v i  
natijasida o 'y i n   faoliyat  tusini  oladi  h a m d a   m u a y y a n   m a ’n o , 
axborot berish  va uzatish  im koniyatiga eg a  b o 'l a d i .  Dastlabki 
o 'y i n   a y n a n   k a t t a l a r   x a t t i - h a r a k a t i n i   t a k r o r l a s h ,   u la rg a  
ta q lid   qilish  b ila n   ifo d ala n ad i.  Sujetli  o ' y i n l a r   b o rliq n i  go h  
an g la g a n ,  g o h o   a n g la m a g a n   h o ld a   u   yoki  b u   t o m o n l a r i n i  
egallashga x iz m a t  qiladi.
O 'y i n  d a s t a w a l   bola  u c h u n   vaqt o 't k a z i s h ,   u n i  m a s h g 'u l 
qilish   fu n k s iy a s i n i  b a ja r s a ,  k e y i n c h a l i k   i j t i m o i y - t a r i x i y  
ta ra q q iy o t  n a m u n a l a r i n i   ifodalash  d a r a ja s ig a   o 's i b   y etad i.
www.ziyouz.com kutubxonasi

R o lla r,  m a ' n o l i   h a r a k a tla r,  ibratli  im o - i s h o r a l a r ,  t u s h u n -  
c h a l a r  b o l a  shaxsini  shakllantirishda  faol  ishtirok ctadi.  Bola 
t u g 'i l g a n i d a n   t o   m a k ta b   t a ’lim ig a c h a   b o 'l g a n   d avrida  u n i n g  
u c h u n   o ' y i n   faoliyati  avval  y e ta k c h i  faoliyat  b o 'lib   h is o b - 
lansa,  k e y i n r o q   u  d id a k tik   o ‘yin  tu sin i  oladi.
T a’lim. 
T a ' l i m   h a m   j a r a y o n ,   h a m   fa o liy a t  sifa tid a  
i n s o n n i n g   h a y o t i d a   m u h i m   o ‘rin  tu ta d i  va  m u a y y a n   d a v r  
u c h u n   y e t a k c h i   fa o liy a t  sifa tid a   g a v d a la n i s h i  m u m k i n .  
T a ’lim   b o s h q a c h a   s o 'z   bilan   a y t g a n d a ,   o 'q i tu v c h i   bilan  
o 'q u v c h i n i n g   m u n o s a b a t i d a g i   h a m k o r l ik   faoliyati  h is o b la - 
nadi.  A ksari  h o lla rd a  
0
‘qituvchi a x b o ro t  uzatuvchi,  o 'q u v c h i 
esa u n i  q a b u l  qiluvchi  sifatida talqin  etiladi,  lekin  ikkiyoqlama 
h a r a k a t   tu fayli  m a ’l u m o t,  o 'z a r o   ta 's ir,  o 'z a r o   an g la s h u v , 
t u s h u n u v ,   s u b y e k tla rn in g   o 'z a r o   zaruriyligi,  t a q o z o c h a n -  
ligi,  h a m k o r l i k n i n g   m uvaffaqiyatli  kafolati  sanaladi.  T a ’lim 
o 'q u v   fa o liy a ti,  aqliy  faoliyat,  bilish  faoliyati  turtkisi  vazi- 
fasini  o ' t a y d i ,   c h u n k i   h a r   qaysi  fa o liy a tn in g   shakli  aqliy 
m e h n a t   tu fayli  a m a l g a   o s h a d i.  T a ’li m n i n g   b o sh q a   faoliyat 
t u r l a r i d a n   farqi  u n i n g   m ah su llig i,  o 'z ig a   xosligi,  b a r c h a  
b o s q i c h l a r i g a   ongli  y o n d a s h u v   va  m u n o s a b a t d a   b o 'lis h d ir. 
T a ’lim   o ' q u v   fa o liy a ti  y o k i  j a r a y o n i   s ifa t id a   m u s t a q i l  
i z l a n i s h n i,  ijodiy  m u n o s a b a tn i,   turli  vaziyat  (sinfxona  va 
u n d a n   t a s h q a r i d a ) n i ,   h a r   xil  b o sq ic h   ( b o s h l a n g 'ic h ,  o 'r t a ,  
m a x su s ,  o liy   t a ’lim )n i  o 'z i d a   m u ja s sa m la sh tira d i.  M u staq il 
bilim   o lis h   va  m u t o la a  qilish  h a m   o ‘q u v   faoliyatining  m u a y ­
y a n   k o 'r i n i s h l a r i   b o 'lib ,  shaxsiy,  ilm iy,  ijodiy  izlan ish n in g  
m a h s u li  h is o b l a n a d i .
T a ’lim   k o 'p i n c h a   tarb iy a  bilan  u y g 'u n l a s h g a n   h o ld a  
n a m o y o n   b o 'l a d i ,   subycktga  obyektiv  t a 's i r   o 'tk a z is h   t u ­
fayli  b i l i m l a r   e g a lla n a d i,  m u a y y a n   shaxsiy  fazilatlar  tark ib  
t o p a d i ,   t a ’li m n i n g   m o h iy a tig a   ( m a t n d a   g 'o y a ,  ta a ss u ro t, 
m a z m u n ,   s u je t,  tim sol  o rq a li)  d a s tu riy   asosda  tarbiyaviy 
t a ’sir  o 't k a z i s h   iyerarxik  ( y u n o n c h a  
hiererchia
  — 
izchilHk) 
t a r z i d a   s i n g d ir i la d i.  T a ’lim  m u a y y a n   g u r u h   va  j a m o a n i  
s h a k l l a n t i r a d i ,   s h a x s l a r a r o   m u n o s a b a t   m a r o m l a r í   b ila n  
t a n i s h t i r a d i ,   sh a x siy   fa z ila tla rn in g   ta rk ib   to p ish ig a ,  su b - 
y e k t n i n g   ijtim o iy la sh u v ig a   sezilarli  t a 's i r   o 'tk a z a d i.
www.ziyouz.com kutubxonasi

T a 'l i m n i n g   y a n a   b ir  m u h i m   funksiyasi  s h u k i ,   u  turli 
y o s h d a g i  o d a m l a r n i   k asb   t a n l a s h g a   y o ' n a l t i r a d i ,   kasbiy 
t a y y o r g a r l i k n i   a m a l g a   o s h i r i s h g a ,   m u t a x a s s i s   s i f a t i d a  
sh a k lla n ish g a   m u h i m   t a 's i r  o 't k a z a d i .  T a ’lim   i jtim o iy  j i h a t -  
d a n   s h a x s la rn i  s h a k l la n ti r i s h ,   ixtisos  k o ' n i k m a l a r i   b ila n  
q u ro lla n tiris h ,  u  y oki  bu  s o h a d a   m u tax ass is  boMib  fa o ü y a t 
k o 'r s a t is h g a   x iz m a t  q iladi.  M u s ta q il  fik rla s h ,  p six o lo g ik  
im k o n iy a tla rn i  r o ‘y o b g a  c h i q a r i s h ,  b a r k a m o l l i k n i   egallash 
b o ra sid a   ijtim oiy  h a y o t n i n g  turli j a b h a la r i d a   t a ' l i m   y c ta k c h i 
faoliyat  sifatida  m u h i m   a h a m iy a tg a  ega.
M ehn at  faoliyati.  In s o n i y a t   o kz in in g   m e h n a t i   tufayli 
o n g li  m a v ju d o tg a   a y l a n g a n ,   j a m i y a t d a   m o ‘l - k o ‘lch ilik n i 
y a r a t g a n ,   t a b i a t d a   e sa   a y r i m   o ' z g a r t i r i s h l a r n i   a m a l g a  
o s h i r g a n ,   b o r l i q   t o ‘g ‘risid ag i  m a ’l u m o t l a r n i   e g a ll a s h g a  
e rish g a n .  M e h n a t   fa o liy a tin in g   ta rk ib id a   m e h n a t   v a   ish- 
h a r a k a t   y o tadi.  U l a r n i n g   h a r   q a ysisining  m u a y y a n   u lushi 
natijasi  o ‘laroq,  faoliyat  m a h s u li  v u ju d g a  k e la d i,   u  m o d d i y  
yoki  m a ’naviy  k o l rin is h d a   boMishi  m u m k i n .
A jd o d la rim iz   y a r a t g a n   k a s b - k o r   k o kn i k m a l a r i n i   a v lo d - 
larga o'rgatish  m e h n a t   faoliyati  y o rd a m id a  a m a l g a  oshiriladi. 
K asbiy  m a la k a la rn i  rivojlantirish,  ta k o m i l l a s h ti r i s h ,   m a h -  
su lo t  y a r a tish   va  u n d a n   m a q s a d g a   m u v o f i q   f o y d a la n i s h  
m e h n a t  faoliyati  orqali  ro ky o b g a c h iqadi.  M e h n a t   faoliyatida 
k o ‘n i k m a l a r   b a r q a r o r l a s h a d i ,   n az ariy   fikr,  g lo y a ,   m u l o h a -  
za vujudga  keladi.  Faoliyat bilan o n g  birligi y agona ligi  sababli 
shaxs  tark ib   to p a d i,  h a m   a x l o q a n ,   h a m   a q l a n   riv o jlan ad i. 
M e h n a t   faoliyati  in d iv id u a l  xususiyat  kasb  e t s a - d a ,   lekin 
u n in g   m o h iy a ti  ijtim oiydir.  I n s o n   shaxsiy  e h t iy o j in i   q o n -  
dirish  u c h u n   m e h n a t   q ila d i,  u  yoki  b u   m a h s u l o t   ishlab 
c h i q a r a d i ,   o q i b a t d a   o d a m   j a m i y a t n i n g   i jtim o iy   fa ro v o n lig i 
u c h u n   o kz  shaxsiy  u lu s h in i  q o kshadi.
M e h n a t   faoliyati  y a s h a s h ,  e h tiyojni  q o n d i r i s h ,   kelajak 
u c h u n   m o ‘l - k o klchilik  v u ju d g a   keltirish,  y a r a t i l g a n   ( m e ' -  
m o rc h ilik ,  s a n ’at,  m a d a n i y a t   asa r)la rin i  s a q l a s h ,   as ra s h , 
m e r o s   q ilib   q o l d i r i s h   f u n k s i y a l a r i n i   b a j a r a d i .   S h u n i n g  
u c h u n   m e h n a t   fa o liy a ti  o ‘n  m i n g l a b   k a s b - k o r   p r o f e s -
www.ziyouz.com kutubxonasi

s i o g ra m m a s ig a  asoslangan  h o id a  turli  shaklda tashkil  qilinadi 
va  m u a y y a n   reja,  m a q s a d n i   ro 'y o b g a   c h iq a rish   u c h u n   liar 
xil  v a z iy a t la r d a   a m a lg a  oshiriladi.
M e h n a t   m a is h iy   va  ish lab   c h iq a r ish   tu rlariga  ajra tilg an  
h o ld a   i m k o n iy a tg a ,  layoqatga,  qobiliyatga,  salohiyatga  q arab 
t a q s i m la n a d i .   S h u n in g   u c h u n   m e h n a t   faoliyatining  s o d d a  
k o ‘r i n i s h l a r i   ilk  b o l a li k d a n   a m a lg a   osh irilad i.  M a s a la n , 
d a s t y o r l i k ,   k o ‘m a k la s h is h   h o la tla ri  s h u l a r   j u m la s id a n d ir . 
K e y i n c h a l i k   m e h n a t   fa o liy a ti  y a x lit  ta sh k il  q i l in a d i  va 
m u a y y a n   m a q s a d   a m a lg a   o sh irila d i,  u n in g   natijasi  m o d d i y  
k o ‘rin is h g a  ega b o l a d i .
M e h n a t   t u r l a r i   m a i s h i y .   is h l a b   c h i q a r i s h   s o h a l a r i  
m o h i y a t i d a n   kelib  c h i q q a n   h o ld a   p a y d o   b o l a d i   va  ijtim oiy 
t a la b ,  e h t i y o j n i   q o n d ir i s h   u c h u n   x iz m a t  qiladi.  M e h n a t  
f a o liy a ti  sh a x sn i  ( m a o s h ,   m a q t o v )   hilan   ra g 'b a t l a n t i r a d i  
v a   k a s b i y   s h a k l l a n i s h i n i n g   y a n g i   q i r r a l a r i n i   r o ' y o b g a  
c h iq a r i s h g a  z a m in   hozirlaydi.  N a tijad a qobiliyatii,  salohiyatli 
m u t a x a s s i s ,   m a h o r a t l i   n o v a t o r   k asb   egasi  b o s q i c h l a r ig a  
e r is h i s h g a   shaxsni  sa f a rb a r  etad i.  M e h n a t   faoliyati  kishida 
h u z u r l a n i s h   h issini  s h a k l l a n t i r a d i ,   b u t u n   i m k o n i y a t i n i  
ishga  tu s h i r i s h g a   m o d d iy ,  m a ’n aviy  negiz  yaratadi.
f
Tekshirish  uchun  savollar
1.  S i z   f a o l i y a t   d e g a n d a   n i m a n i   t u s h u n a s i z ?
2.  F a o l i y a t   q a n d a y   t u z i l i s h g a  e g a ?
3.  F a o l i y a t n i n g   q a n d a y  t u r l a r i   m a v j u d ?
4 .  S i z   k o ‘n i k n i a   d e g a n d a   n i m a n i   t a s a v v u r  q il a s i z ?
5.  M a l a k a g a  t a ' r i f b e r i n g .
www.ziyouz.com kutubxonasi

I k k in c h i  b o ‘lim