Maxs*js ta’lim vazirligi o rta m a X su s, kasb-hunar ta’lim I markazi

S o b iq   Ittifoq  p sixologiyasida  shaxs  ta ’rifi
U m u m i y   psixologiya  fa n id a   sh ax sn in g   shakllan ish i  va 
riv o jla n is h i  q o n u n i y a t l a r i  h a m d a   u la rn in g   m e x a n iz m la r i 
t a d q i q   q i l in a d i.   Bu  h a q d a   p six o lo g la r  shaxsga  n is b a ta n  
t u r l i c h a  t a ’r if b e rg an lar va  u n i n g  tuzilishini o ‘ziga xos tarz d a 
t a s a v v u r   q i l g a n l a r .   Q u y i d a   m u a l l i f l a r n i n g   a y r i m l a r i   va 
u l a r n i n g   fikrlariga  q is q a c h a   t o kxtalib  o ‘tam iz.
A . G . K o v a l e v n i n g   f i k r i c h a ,   sh a x s  — b u   ijtim oiy  m u -  
n o s a b a t l a m i n g   h a m   o b y e k ti,  h a m   subyektidir.  A . N .L e o n t e v  
u s h b u   m a s a l a g a   b o s h q a c h a r o q   y o n d a s h ib ,  u n g a   s h u n d a y  
t a ’r i f   b e r a d i :   s h a x s  — b u   fa o liy a t  s u b y e k tid ir.  K . K . P l a -  
72
www.ziyouz.com kutubxonasi

t o n o v n i n g   ta lqiniga  q a r a g a n d a :   j a m i y a t d a   o ‘z  ro lin i  a n g -  
lovchi,  ishga  layoqatli,  y a r o q li  a ’zosi  shaxs  d e y ila d i.  Bu 
m u a m m o n i n g   m o h i y a t i n i   c h u q u r r o q   o c h i s h g a   h a r a k a t  
qilgan  S .L .R u b i n s h t e y n   t a 'r i f i c h a ,   shaxs  — b u   ta s h q i  t a ’- 
s i r l a r   y o ‘n a lis h in i  o ‘z g a r t i r u v c h i   ich k i  s h a r t - s h a r o i t l a r  
m a jm u y id i r .
B i z n in g c h a ,  n iu ay y an   j a m o a   a ’zosi,  j i s m o n i y ,   j i n s iy ,  
i j t i m o i y   k a m o l o t g a   e r i s h g a n ,   b i o l o g i k   v a   s o t s i o l o g i k  
s h a r t l a n g a n   xislatlar  egasi,  o ‘z  im k o n iy a tl a r i n i   r o ‘y o b g a  
c h i q a r u v c h i ,   bilim ga  in tilu v c h i,  faoliyat,  xulq,  m u o m a l a  
su b y ek ti  shaxs  deyiladi.
P s ix o l p g i y a   f a n id a   b i r - b i r i g a   y a q i n ,   l e k i n   a y n i y a t  
boM m agan  t u s h u n c h a l a r   q o l l a n i l i b   kelinadi,  c h u n o n c h i :  
o d a m ,   sh ax s,  individ.  U l a r n i n g   m o h iy a tin i  a n i q r o q   i z o h l a b  
b c rish   u c h u n   h a r   b irin in g   p six o lo g ik   tabiatin i  ta h lil  q i l is h  
m a q s a d g a   muvofiq.
O d a m .   S u te m iz u v c h i l a r   sin fig a  d a x ld o r l ik ,  b i o l o g i k  
j o n z o t   ek a n lig i  o d a m n i n g   o 'z i g a   xos  x u s u s iy a tid ir ,  T i k  
y u rish lik ,  q o 'l la r n i n g   m e h n a t   faoliyatiga  m o s l a s h g a n l i g i,  
y u k s a k   t a r a q q i y   e tg a n   m iy a g a   egaligi,  u n i n g   o ‘z i g a   x o s  
t o m o n la rid ir.  Ijtimoiy j o n z o t   sifatida o d a m   o n g  b ila n   q u r o l -  
langanligi  tufayli  bo rliq n i  o n g l i   aks  ettirish  q o b i l i y a t i d a n  
t a s h q a r i  o ‘z qiziqish  va e h t i y o j la r i g a   m u t a n o s i b   u n i  o ' z g a r -  
tirish  im k o n iy a tig a   h a m   eg a d ir.
S h a x s .   M e h n a t   tu f a y l i  h a y v o n o t   o l a m i d a n   a j r a l i b  
c h i q q a n  va jam iy atd a  rivojlanuvchi,  til  yordam i  bilan, b o s h q a  
kishilar b ilan   m u lo q o tg a  k ir i s h u v c h i  o d a m   sh ax sg a  a y l a n d i .  
S h a x s n in g   asosiy  tavsifi  ij ti m o i y   m o h iy a ti  h i s o b l a n a d i .
Individ.  H a r b ir inson  b e t a k r o r  o ‘ziga xos x u s u s iy a tla rg a  
ega.  S h a x s n in g   o ‘ziga  x o s  q i r r a la r i n i n g   m u j a s s a m l a s h u v i  
i n d iv id u a llik n i  vujudga  k e l t i r a d i .  In d ividuallik  s h a x s n i n g  
in te lle k tu a l,  e m o tsio n a l  v a   i ro d a v iy   s o h a la r id a   n a m o y o n  
b o ‘ladi.
S o b iq   Ittifoq  p s ix o lo g iy a sid a  sh ax sn in g   tu z i l is h i g a   o i d  
e n g   k o lp  tarq a lg an   m a t e r ia ll a r   b i la n   q is q a c h a   t a n i s h a m i z .
S . L . R u b i n s h t e y n   t a ’l i m o t i g a   k o ‘ra ,  s h a x s   q u y i d a g i  
tuzilishga ega:
www.ziyouz.com kutubxonasi

1. 
Yo'nalganlik —
  b u   e h tiy o jla r,  q i z iq is h la r,  id eallar, 
e ’t i q o d la r ,   faoliyat  v a   x u l q n i n g   u stu v o r  m o tivlari  h a m d a  
d u n y o q a r a s h l a r d a   i f o d a la n a d i.
2
.B ilim la r ,  k o 'n ik m a la r ,  m a la k a la r
 —  b u   h a y o t   va 
fa oliyat j a r a y o n i d a   e g a lla n a d i.
3. 
Individual-tipologik xususiyatlar —
 bu  t e m p e r a m e n t ,  
x a r a k t e r ,   q o b iliy a tla rd a   a k s   etadi.
K.K .Platonov  t a ’li m o t i g a   k o ‘ra,  shaxs  tuzilishi  q uyi- 
dagi  shaklga ega:
1. 
Yo'nalganlik  o sttu zilish i—
 b u n d a   sh a x s n in g   axloqiy 
qiyofasi  va  m u n o s a b a t l a r i   birlashtiriladi.  U n d a n   h a r a k a t-  
c h a n l i k ,   b arq a ro rlik ,  j a d a ll i k ,   k o l a m   (h a jm )  d a ra ja la rin i 
fa rq la s h   lozim.
2. 
fjtim o iy   ta jr ib a   o s ttu z ilis h i —
  t a ' l i m   v o s i t a s i d a ,  
sh ax s iy   ta jrib ad a  e g a ll a n g a n   bilim lar,  k o 'n i k m a   va  o d a t l a r  
q a m r a b   olinadi.
3. 
P sixologik  a k s   e ttirish   sh a k lla ri  o sttu zilish i —
  bu 
ijtim o iy   t u r m u s h   j a r a y o n i d a   sh akllanuvc hi  bilish  j a r a y o n -  
la r i n in g   individual  xususiyatlaridir.
. 
Biologik shartlangan osttuziHsh —
  bu  m iya  m orfologik 
.V*..J o l o g i k  xususiyatlariga  m uayyan darajada b o g l i q  b o'lgan 
p a t o l o g i k  
0
‘z g a ris h la rn i,  sh a x s n in g   yo sh , j in s   xususiyatlari 
v a   u n i n g  tipologik  x u su s iy a tla rin i  birlashtiradi.
A .G .K ovalev  t a ’l i m o t i g a   k o ‘ra,  shaxs  m a n a   b u n d a y  
tuzilish g a  ega:
1. 
Yo'nalg a nlik
 —  v o q e l i k k a   n i s b a t a n   i n s o n   m u n o -  
s a b a ti n i   a n iq la y d i  va  u n g a   o ‘z a ro   t a ’sir  e tu v c h i  h a r   xil 
xususiy atli  g ‘oyaviy  v a   a m a l iy   y o 1 - y o ‘riqlar,  q iziqishlar, 
e h t i y o j l a r   kiradi.
U s t u v o r  y o ‘nalg an lik   shaxsning b archa psixik  faoliyatini 
belgilaydi.
2. 
Im koniyatlar —
  b u   faoliyatning  niuvaffaqiyatli  am alga 
o shishini  ta 'm in lo v ch i  h a m d a  o 'z a ro  t a ’sir etuvchi va turlicha 
o lz a r o   b o g ‘liq  b o 'l g a n   qobiliy a tla rd ir.
3
.X a r a k te r —
  i jtim o iy   m u h i td a   sh ax sn in g   x u l q - a t v o r  
u s lu b in i  belgilaydi.  O d a m n i n g   ruhiyati,  shakli  va  m a z m u n i  
u n d a   n a m o y o n   b o 'l a d i .   X a r a k t e r   tiz i m i d a n   iro d a v iy   va 
m a 'n a v i y   sifatlar  ajra tila d i.
www.ziyouz.com kutubxonasi

4. 
M ashqlar tizimi —
  lia y o t  va  faoliyat.  h a r a k a t  v a  x u l q -  
a t v o r n i   t u z a t i s h ,   o lzini  o ‘zi  n a z o r a t   q ilis h ,  o ‘z in i   o kzi 
b o s h q a r is h n i   t a 'm in la y d i.
H ozirgi  k u n d a va  kelajakda shaxsga  subyektiv  m u n o s a b a t  
t n u a m m o s i n i   ijtim oiy  j i h a t d a n   t u r m u s h d a   q a r o r   t o p t i r i s h  
u c h u n :
o d a m   ( i n d i v i d )   —  i n s o n   —  s h a x s   —  i n d i v i d u a l ! i k   — 
s u b y e k t   —  k o m ill i k   ( b a r k a m o l l i k )   i y e r a r x i y a s i g a   r i o y a  
qilinadi.
S h a x s g a   n i s b a t a n   s u b y e k t i v   m u n o s a b a t ,   y a ’ni  u n d a  
r o b o t  s if a t i d a   m a jb u riy lik   t a m o y i l i g a   a s o s l a n i b   ( b a r c h a  
x u s u siy a tla rn i  b ir  tekis  s h a k ll a n t i r is h   m u m k in ,   d e g a n   x a to  
n a z a r i y a d a n   v o z   k e c h is h )   i n s o n   q a r s h il ik   k o ' r s a t i s h i n i  
h is o b g a   o lu v ch i  y o n d a s h u v n i   y o lIga  q o ‘y ish ,  s u b y e k t   — 
s u b y e k t  aloqasini  v u ju d g a  keltirish.
H a r   q a n d a y   subyekt  —  s h a x s,  lekin  h a r   q a y si  s h a x s  
s u b y e k t   e m a slig i  m u a m m o s i n i   y e c h is h   î o z i m .   B u n i n g  
u c h u n   m u staq il  fikrlashga  e g a   b o l i s h ,   shaxsiy  p o z i t s i y a n i  
h i m o y a  qila olish, g loyani  a m a l g a  oshirish  y o l i d a  t o ‘s iq la rn i 
p isa n d   qilmaelik,  m u s t a h k a m   i s h o n c h ,  q a t ’iy m a s la k ,  i m o n  
neg izig a  asoslanish,  in tilis h d a   irodaviy  b a r q a r o r l i k   u s t u -  
vorligiga  erishish.  D u n y o q a r a s h   va  u n i  h a y o t g a   t a t b i q   q i -  
lis h n in g   obyek tiv   va  su b y e k tiv   s h a r t- s h a r o i t l a r i   m a v j u d -  
ligiga  i q r o r   b o l i s h   h a m d a   u n i   t a n   olish  va  h o k a z o .
B i z n in g c h a ,  individ,  s h a x s ,  su b y ek t  va  k o m i l   i n s o n  
t o ‘g ‘risid a   m u l o h a z a l a r   y u r i t i l g a n d a   u l a r n i n g   o n g s i z l i k ,  
ongostlilik (m uvofiqlashuv),  onglilik va o ‘ta onglilik h o la tla ri 
b i l a n   u z v iy   a l o q a d o r l ig i n i   u n u t m a s l i k   lo z i m .  Y u q o r i d a  
keitirilgan  a ta m a la ro n g li  m a v ju d o tg a  taalluqli ekanligi j a h o n  
psixologiyasi  fa n in in g   ilm iy   m a n b a l a r i d a   a t r o f l i c h a   t a l q i n  
q il in g a n ,  lekin  u la rn in g   iyera rx iy asi,  m o h i y a t i   b a y o n i d a  
tu r l i c h a   y o n d a s h u v ia r  m a v j u d .  M a z k u r   m a q s a d n i   c h u q u r -  
ro q   o c h i s h g a   y o ‘naltirilg an   n a z a r i y a la r   o ‘ta   b a h s li  b o ‘lib, 
lin in g   z a m i n i d a   faqat  o n g   y o tis h i  ta s d iq la n g a n .  A s l id a   e s a  
inson  ixtiyoriy d iqqat,  ixtiyoriy xo tira va  m u a y y a n   m a q s a d g a  
a s o s l a n a d i .   B i r o n - b i r   f a o l i y a t   i n s o n   t o m o n i d a n   t a s h k i l  
q il in g a n d a g i n a   o n g   s h a x s n in g   u s h b u   faoliyatini  r e g u la t o r i  
( b o s h q a ru v c h is i)  vazifasini  o ktaydi.  B iroq  o d a m   f u n k s i o n a l
www.ziyouz.com kutubxonasi

h o l a t i n i n g   o ‘z g a r i s h i   b i l a n   o n g l i l i k d a n   o n g s i z l i k   (ix - 
tiy o rs iz lik ) k a   o 't i b ,   ijo d ,  t a s h a b b u s   u n in g  u c h u n   m u o m a l a ,  
fa oliyat  negiziga ay lan ish i  o l a r o q ,   shaxs asta  m uvofiqlashuv 
h o la t i g a   kirib  borishi  m u m k i n .   S h u   bois  shaxs  b i r  d a v r n in g  
o kz i d a   h a r   u c h a l a   h o l a t   (onglilik,  ongsizlik,  on g o stlilik ) 
h u k m i   o s t id a   y a s h a s h i,   faoliyat  k o ‘rsatishi,  ijod  qilishi, 
m u o m a l a g a   k irishishi  m u m k i n .   H a r   u c h a l a   h o l a t   o m ili 
n e g i z i d a   sh a x s n in g   k a m o l o t i   vujudga  keladi,  u l a r n i n g   h a r 
qaysisi  b u  ja ra y o n g a  o ‘ziga  xos ulush q o ‘shadi.  O n g  holatlari 
t a b ii y   ra v ish d a b ir-b iri  b i la n   uzluksiz t a rz d a   o ‘rin   a lm a s h ib  
t u r a d i ,   c h u n k i   in s o n   ixtiyorsiz,  ixtiyoriy  va  ix tiyoriyda n 
k e y i n g i   b o s q i c h l a r   h u k m i   o s ti d a   y a s h a s h i   v a   f a o liy a t  
k o 'r s a t i s h i   m u m k in .
X X I  a srd a   y a s h o v c h i   inson  ongli,  on g o sti  v a   ongsizlik 
h o l a t l a r i d a n   ta s h q a r i  o ‘z - o ‘zini  anglash  im k o n iy a tig a   h a m  
e g a .   S h u   b o i s   o ‘z - o ‘z i n i   a n g l a s h n i   q u y i d a g i   t a r k i b i y  
q is m la r g a   ajratish  m a q s a d g a   muvofiq:
1)  o ‘t m is h d a g i  „ m e n “  ( „ o 'z l i k “ );
2)  hozirgi  „ m e n “  ( „ o kzlik“ );
3 ) b o klglusi  „ m e n “  ( „ o kzlik“ ); 
»
4)  ideal  „ m e n “  ( „ o ‘z l i k “ );
5)  d i n a m i k   „ m e n “  ( „ o kzlik“ ).
O kz - o kzini  a n g l a s h   j a r a y o n i   m illiy  o kzligini  a n g la sh  
b i l a n   u zviy  bogMiq  b o ‘lib,  m u a y y a n   vaqt,  m u d d a t   o ‘ti- 
s h i n i ,   y a ’ni  m a ' l u m   d a v r n i   t a q o z o   e ta d i,  le k in   u  h a m  
e v o l u t s i o n ,  h a m   re v o lu t s i o n   y o l   t a ’sirida  a m a l g a   oshishi 
m u m k i n .   0 ‘z - o ‘zini  a n g l a s h   borliq  va  j a m i y a t n i   i n ’ikos 
e t i s h n i n g   yu q o ri  b o s q i c h i   sanalib,  pirovard  n atija  sifatida 
y u z a g a   keladi,  i n s o n n in g   d o n ish m an d lig in i  n a m o y is h  qiladi. 
0 ‘z - o ‘z in i  a n g la s h   b e s h   ta r k i b d a n   ib o rat  b o ‘lib,  u  o ‘ta 
m u r a k k a b   j a r a y o n   h i s o b l a n i b ,  u n in g   tarkiblari  b ir i n - k e t i n  
a n g l a s h i l i s h   i m k o n i y a t i g a   eg a   c m a s .  C h u n k i ,   i n s o n d a  
o ‘z i n i n g   hayoti  va  faoliyati  y u tu q la rin i,  n u q s o n l a r in i,  x u lq- 
a t v o r   k o kn ik m a l a r in i ,  a q l - i d r o k   d arajalarin i,  ichki  im k o - 
n i y a t   z a x ir a la r i n i ,   q a d r i y a t   h a m d a   m a ’n a v i y a t   k o 'r s a t -  
k ic h la rin i  o q i lo n a  b a h o l a s h   yetishm aydi.  S h a x s d a  t a n q i d   va 
o lz - o ‘zini  t a n q id ,   b a h o l a s h   va o ‘z - o ‘zini  b a h o l a s h ,  te k sh i- 
rish  v a   o lz - o kzini  t e k s h i r i s h ,  n az o rat  qilish  va  o kz - o kzini 
76
www.ziyouz.com kutubxonasi

n a z o r a t   qilish,  b o s h q a rish   v a   o ‘z - o ‘zini  b o s h q a r is h ,   t a k o -  
m illa sh tiris h   v a   o ‘z - o ‘zini  ta k o m i ll a s h ti r i s h ,  riv o j l a n ti r i s h  
va  o ‘z - o ‘zini  rivojlantirish  m u ta n o s ib lig i  m a q s a d g a   j a v o b  
bera olm aydi.  Individual v a   ijtim oiy o n g ning t o b o ra   rivojlanib 
b o r i s h i   m a z k u r   m u t a n o s i b l i k n i   a m a l g a   o s h i r i s h n i  
t a ’m i n la y d i,  bu  esa  m u a y y a n   m u d d a t n i   ta la b   q iladi.
I n s o n   o kz - o ‘z i n i   a n g l a s h   j a r a y o n i d a   k o ‘p i n c h a  
rc a llik d a n   b o s hlaydi,  hozirgi  v a   fa v q u io d d a g i  h o l a t n i   ta h lil 
q i l a d i ,   s h a x s i y   i m k o n i y a t i   b i l a n   t a q q o s l a y d i ,   m a ' l u m  
m c z o n   y oki  n a m u n a ,   i b r a t   t a n l a b ,   u n g a   t e n g l a s h i s h g a  
i n t i l a d i .   K e y i n c h a l i k   e s a   u n i   k e la ja k ,  i s t iq b o l   r e j a l a r i  
qiziqtiradi,  o kzining  n im a la rg a  qodirligi  y u za sid a n   m u l o h a z a  
y u rita d i,  bu  h o r a d a   m u a y y a n   q a r o r  q abul  q ilishga  e r is h a d i,  
lekin  b u   q a r o rla r ongli  yoki  oqilligiga s h u b h a la n a d i.  S h u n g a  
q a r a m a y   u n i  b ir  n c c h a   m a r t a   ta hlil  qilish,  q i y o sla sh ,  u n g a  
o 'z g a r ti r i s h la r   kiritish,  y a n g ila s h   orq a li  b o klg ‘usi  „ m e n d i g a  
aniqlik  kiritadi  va  faollik  m c x a n i z m ig a   aylantiradi.
0 * z - o kzini  a n g l a s h n i n g   n a v b a td a g i  b o s q i c h i d a   s h a x s  
o 't m i s h i n i   tahlil  qiladi,  u n d a g i   qusu rli  va  ibratli  j i h a t l a r n i  
o ‘z a r o   qiy o slab   ustu v o rlik n i  a n iq la s h g a   in tilad i,  b u   b o r a d a  
a y r im   siljishlarga  erishadi.  I j tim o iy   h a y o t d a n   u  o ‘z ig a   id e a l 
b o 'l u v c h i   s h a x s n i   t a n l a y d i   va  u n d a g i   i j o b iy   x i s l a t l a r ,  
x ususiyat  v a   k o 'r i n i s h l a m i ,   k o ‘rs a tk ic h la rn i  o ' z i d a   m u j a s -  
s a m l a s h t i r a   b o r a d i.  S h a x s   o ‘z - o ‘zini  a n g la s h   d a v o m i d a  
d i n a m i k   h a r a k a t s i z   h e c h   b i r   n a r s a n i   r o ‘y o b g a   c h i q a r a  
olm asligiga  i q r o r b o l a d i ,   n a t ija d a   uzluksiz h a r a k a tla rn i  a s ta - 
sek in ,  b ird a n ig a ,  tav a k k a lig a   a m a lg a   o sh irish   lo z im li g i n i  
t u s h u n i b   y etad i.  D i n a m i k   h o l a t n i   b a h o l a s h ,   t e k s h i r i s h ,  
n a z o r a t   q i l is h ,   b o s h q a r i s h   n a t i j a s i d a   d i n a m i k   , , m e n “ 
s h a k l l a n a   b o s hlaydi.  0 ‘z - o ‘zini  a n g l a s h n in g   b e s h   t a r k i b i y  
q is m i  b i r   xilda  i n s o n n i n g   m a ’naviy  d u n y o s ig a   a y l a n s a ,   b u  
u n d a   m u k a m m a l l i k ,   b a r k a m o l l i k   d a ra ja si  v u j u d g a   k e l -  
g a n lig id a n   dalo latd ir.
0 ‘z  - o 'z i n i   anglash  s h a x s n i n g  fazilatiga  a y la n ish i u c h u n  
m u a y y a n   d av r,  vaqt,  n i u d d a t   t a la b  qilin a d i,  s h u n i n g  u c h u n  
o kq u v c h iIa r  va  re s p u b li k a m i z n i n g   b o s h q a   f u q a ro la ri  b i l a n  
d a s t u r i y   t a d b i r - c h o r a l a r   o ‘t k a z i s h   o r q a l i   k o ' z l a n g a n  
m a q s a d g a   erishish  m u m k i n .
www.ziyouz.com kutubxonasi

X X I  asr  o d a m la r i  k o m illik n i  e ga llovc hi,  y a ’ni  kom il 
i n s o n l i k k a   i n t il u v c h í   s h a x s l a r d a n   ta rk ib   t o p i s h i   lo z im . 
K o m i l li k n in g   b i r   n e c h t a   m e z o n la ri  m av ju d   boMib,  u n d a  
j i s m o n i y   b a r k a m o l l i k ,   a x lo q íy   b a r k a m o l li k ,   b e í a k r o r li k ,  
a q l - z a k o v a t l i l i k   s i n g a r i   s h a x s n i n g   i j t i m o i y - t a r b i y a v i y  
t a r k i b l a r i   o ‘z  ifo d a sin i  t o p a d i .   K o m i l lik n i n g   o ‘ziga  xos 
b o s q i c h l a r i ,   o b y e k t i v   v a   s u b y e k t i v   x u s u s i y a t l i   s h a r t -  
s h a r o it l a r i,   o m illa ri  m a v ju d d ir.  K o m il  i n s o n   im k o n iy a ti 
c h e k s i z ,   o ‘z  i q t i d o r i ,   i s t e ’d o d i ,   s a l o h i y a t i ,   q o b i l i y a t i ,  
d o n i s h m a n d l i g i ,   q o m u s iy lig i  biian  o ‘z  z a m o n d o s h l a r i d a n  
se z ila rli  d a r a j a d a   ilg a rila b   k e tg a n ,  b c t a k r o r ,   o kta   o ngli, 
b io s fe r a  v a  n eo sfera  m u n o s a b a t la r in i   anglo v ch i 
ongli zotdir. 
B i z n i n g c h a ,   b u   d a r a ja g a   b a r c h a   fu q a ro la r  erish ish   i m k o -  
n iy a tig a   ega em a s ,  c h u n k i   b u n in g   o ‘ziga  xos  h a m   obyektiv, 
h a m   s u b y e k t i v   o m i l l a r i ,   s h a r t - s h a r o i t l a r i   m a v j u d .   S h u  
s a b a b d a n   s h u n c h a k i   in tilish ,  m ayl,  lay o q at  bilan   y uksak 
k a m o l o t   c h o ‘qqisiga  e r is h i b   b o l m a y d i ,   m a z k u r   ijtim oiy 
h o l a t n i   c h u q u r r o q   t a d q i q   qilish  fa raz la rim iz ni  y o   ta sd iq - 
lay d i,  yoki  in k o r  qiladi.
X X I   a s r   o d a m l a r i   i n s o n p a r v a r l i k   g ' o y a l a r i n i   a k s  
e t t i r u v c h i   kish ila rn in g   tim s o l i   sifatida  h a y o t  va  faoliyatda 
o * z - o ‘z in i  n a z o ra t  q ilish ,  o ‘z - o ‘zini  b a h o la s h ,  o kz - o ‘ziga 
b u y r u q   b erish ,  o lz - o ‘z in i  ifodalay  olish,  o ‘z - o ‘zini  k a m o l 
t o p t i r i s h ,   o ‘z - o ‘z i n i   k a s h f   q ilis h   i m k o n i y a t l a r i g a   e g a  
b o M m o q la ri  lo z im ,  b u ,   o ‘z  n a v b a tid a ,  m u a y y a n   tarixiy 
d a v r n i   t a q o z o   etadi.
M u sta q illik   va  u n i n g   n e 'm a tl a r i   re s p u b lik a m iz   fuqa - 
r o la r id a  t u b   o ‘zgarishlarni  vujudga  keltirishga  m u h i m   z a m in  
h o z i r la s h d a  d a v o m   e tadi.  Milliy tu y g ‘u,  milliy qiyofa,  milliy 
x a r a k te r ,   m illiy t a ’b,  m illiy   kuy  va  raqs,  m illiy  m a 'n a v iy a t , 
q a d r iy a t   t a ’siri  o s tid a   o 'z i n i n g   tu b   m o h iy a tin i  aks  ettira 
b o s h l a y d i .  L ekin  b u   i m k o n i y a td a n   t o ‘la  fo y d a la n ish   u c h u n  
b a r c h a   xalq  yetarli  d a r a j a d a   tayyor  e m a s ,  c h u n k i   h a r   bir 
s h a x s   ru h iy a tid a   e h tiyoj  b il a n   im k oniya t o ‘rtasid a  m u a y y a n  
q a r a m a - q a r s h i l i k l a r  h u k m   suradi.  O lza ro   m u n o s a b a t d a   h a r  
b i r   i n s o n   b ird a n ig a   o ‘zig a  teng lik   alo n ia tin i  q o ‘ya o lm a y d i, 
c h u n k i   s h a x s l a r   o r a s i d a   t a f o v u t l a r   m a v j u d   b o 'l g a n l i g i  
tu fa y li  „ s u n ' i y ' l i k k a   y o l   q o ‘yish  o d a tiy   tu s   oigan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

0 ‘t m i s h n i n g   b o y   m e r o s i ,   u n i n g   i j t i m o i y - t a r i x i y  
a n ’a n a l a r i ,   r a s m - r u s u m l a r i ,   m a r o s i m l a r i   m i l l i y   is tiq lo l 
tufayli  o ' z   egalariga  q a y ta r ilis h ig a   q a r a m a y ,   x a lq   u n i n g  
h u k m d o r i g a   a y la n is h ig a   r u h i y   j i h a t d a n   t a y y o r   e m a s d i r .  
L e k in   v aq t  o ‘tg an   s ayin  f u q a r o l a r n i n g   ijtim o iy   o n g i   a s t a -  
s e k in   o 'z g a r i b   borish i  n a tija s id a   ulardagi  e t n o p s i x o l o g i k  
x u s u siy a tla r  tik la n a  b o s h la y d i,  milliylik,  u m u m b a s h a r i y l i k  
xislatlari  o ‘rta s id a   a d o l a t l i l i k ,   t e n g   h u q u q l i l i k   a l o q a l a r i  
o ‘r n a t i l a   b o r a d i.  B a y n a l m i l a l l i k   m illiy lik ,  m i l l i y   b ir l i k  
x u s u s i y a t la r i   b i l a n   u y g ' u n l a s h i s h d a   d a v o m   e t s a ,   b o r a -  
b o r a   m illiy   b irlik  x u s u s i y a t la r i   m i l l a t l a r a r o   n i u n o s a b a t  
o ‘z a r o   t u s h u n i s h ,   o ‘z a ro   y a q i n l i k ,   o ' z a r o   m o s l i k   n c g i z i g a  
q u r i l a d i.
X X I   a s r d a   s h a x s n i   s h a k l l a n t i r i s h d a ,   a x l o q - o d o b  
q o id a la r in i  ijtim oiy  t u r m u s h d a   q a r o r   t o p t ir i s h d a   d i n ,   s h u  
j u m la d a n ,   isloni dini  h a m   o ‘zin in g   ijobiy t a ’sirini  o 't k a z i s h d a  
d a v o m   etadi.  D iniy b ilim la r n in g   m o h iy atig a t u s h u n u v c h i l a r  
safi  kengayadi,  ularga  rioya  qiluvchilar,  ito a tg o ‘y !a r  k o 'l a m i  
o r t a d i ,   u n in g   atrib u tlari  (h a r a k a tla r i ) n i   q a b u l  q i l u v c h i l a r  
m i q d o r i   k o ‘payadi.  Q u r ' o n i   K a r i m ,  H a d is la r t a ’siri  sh a x s n i 
shakllantirishda  m u h im   vositaga va h arakatlantiruvchi  k u ch g a 
a y l a n a d i ,   i m o n   f a o ll ik   t u s h u n c h a s i d a n   h a r a k a t ,   x u l q  
reg u la to ri  vazifasini  b a ja rish g a   o 's i b  
0
‘ta d i,  i n s o n l a r   o ' r t a -  
s id a   pok lik ,  ro s tg o ‘ylik,  s a m im iy lik ,  h a m d a r d l i k ,   o ‘z a r o  
y o r d a m   tuyg'ulari  h a m d a   nisbiy tcnglikni  kcltirib c h iq a r ish g a  
x i z m a t   q iladi.  S h a x s l a r a r o   m u n o s a b a t d a   t e n g l i k ,   j i n s i y  
t a f o v u t n i   odil  b a h o l a s h ,   h a q c h i l l i k   k ab i  u m u m i n s o n i y  
x u su siy atlarn i  ta rk ib   t o p t i r i s h d a   d in iy   a d a b i y o t l a r n i n g   roli 
y a n a d a  o rtad i,  t o b o r a  o m m a v iy la s h a v e r a d i.  L e k i n   d i n   b ila n  
fa n n i  bir-b irig a  q a r a m a - q a r s h i   q o ‘yish  v a z iy a tig a   b a r h a m  
b e rish   ijtim oiy-tarixiy  ta r a q q i y o tn i n g   k afolati  h i s o b l a n a d i ,  
b u n g a   a j d o d l a r i m i z   ( I b n   S i n o ,   A l - F o r o b i y ,   B e r u n i y ,  
U l u g ‘b e k   va  b o s h q a l a r ) n i n g   tajribasi  y o r q i n   m is o ld ir.
Y e r  k u rrasid a  ijtim o iy   m u v o flq la s h u v n in g   m a v ju d lig i, 
y o s h l a r   o ' r t a s i d a   g ‘a r b   s i v ili z a ts i y a s ig a   ( k i y i n i s h ,   r a q s  
t u s h i s h ,   q o 's h i q   a y t is h ,  h i s s iy o t g a   b e r i l i s h g a )   n i s b a t a n  
m u v a q q a t   q iziqish,  in tilish ,  e h ti y o j n in g   m a v j u d   b o ‘lishi 
m illiylikni  25  —  30  yilga  k e c h ik tiris h   xavflni  t u g ‘d i r a d i .
www.ziyouz.com kutubxonasi

M i l li y l i k n in g   k u c h a y is h i  y e tu k lik   d avriga  t o ‘g*ri  keladi, 
lek in  s h u  vaqt o ra lig 'id a  k o ‘p  n arsalar boy berilgan  bo'lad ik i, 
s h u n d a   m a z k u r   uzilishni  tiklash  u c h u n   avlodlar  o 'r ta s id a  
u m u m i y   birlik,  milliy  ste re o tip   yaratilishi  z a ru r  b o l a d i .
X X I   a s r   b o s h i d a   h a m   re s p u b li k a m i z   f u q a r o l a r i n i n g  
o n g i d a g i ,   fikrlash  v o s i t a s i d a g i ,   t u r m u s h   ta r z i d a g i   ta f o -  
v u t l a r   m a v j u d lig i   o ‘l a r o q ,   u l a r   o ‘rt a s i d a   t a b a q a l a n i s h  
s a q l a n i b   qoladi.  Ekologik  m a d a n iy a t,  biosfera va  neosferaga 
x a v f  k e ltiru v c h i  i l m i y - t a d q iq o t l a r   in so n   a q l-z a k o v a ti  bilan  
b o s h q a r i l a d i ,   ajal  q u r o l l a r i   o ‘m i n i   x a y r ix o h li k ,  o ‘z a r o  
y o r d a m ,   u m u m b a s h a r i y   x u s u s i y a t l a r   eg a lla y d i,  j a m i y a t  
v a   t a b i a t n i   asrash  o d a m l a r n i n g   e 'ti q o d i g a   a y la n a   b o ra d i. 
M a m l a k a t l a r a r o   fazoviy  a lo q a l a r   kengayishi  n atijasid a  fan 
v a   t e x n i k a   m a h s u l l a r i g a   m u a y y a n   a n i q l i k l a r   k i ritila d i, 
u l a r n i n g   riv o jlanishida  integ ra tsiy a j a ra y o n i  y u z a g a   keladi, 
t a d q i q o t l a r   g u r u h iy   v a   j a m o a v i y   faoliyat  negizida  a m a lg a  
osh irilad i,  bu esa  m illatlarning o ‘za ro  yaqinlashishiga m u h im  
i m k o n   y a r a t a d i ,   m i ll a t l a r a r o   m u n o s a b a t   t e n g lik   asosiga 
q u r i l s a ,   b i r   m illat  sa lo h iy a ti  ikkinchisiga  t a 's i r   o ‘tk aza d i, 
m a ' n a v i y a t   n a m u n a l a r i   b il a n   x a l q l a r n in g   b o y is h i  shaxs 
k a m o l o t i   u c h u n   m u h i m   ncgiz  hozirlaydi.
M il la tl a r a r o   ru h iy   m u h i t n i n g   yaratilishi  fa n   va  tex - 
n i k a n i n g   rivojiga  ijobiy  t a 's i r   e ta d i,  m utaxassislar  ta y y o r- 
la s h   sifatin i  z a m o n   talab i  d arajasiga  k o ‘taradi.  M illa tla ra ro  
f i k r   a l m a s h i s h ,   t a j r i b a l a r   b il a n   o ‘rt o q l a s h i s h   X X I  a s r 
o d a m l a r i n i n g   m u k a m m a l l i k   darajasi  yuksalishiga  b e m i n n a t  
x i z m a t   qiladi.
X X I  a s r d a   h a m   o d a m l a r n i n g   kam o lo ti  negizi  sifatida 
o i la ,  m a k t a b ,   ijtim oiy  m u h i t ,   ishlab  ch iq a rish   o ‘z  m av - 
q e y in i  s a q la b   q o la v e ra d i.  S haxsni  tarbiyalanishi  quyidagi 
m a n b a l a r   asosida:
1)  m u a y y a n   tizimli,  uzluksiz  tarbiyaviy,  d a sturiy  ta'sir;
2 )  i d e a l   n a m u n a   t i m s o i i d a   o ‘z - o ‘z in i  t a r b i y a l a s h ,  
t a k o m i l l a s h ti r i s h ;
3)  ijtim o iy   m u h i td a g i  sh ax slararo   m u n o s a b a t d a   tahlil 
q i l i s h ,   i b r a t   o lish   v o s i t a l a r i   y o r d a m i   b i l a n   x u l q - o d o b ,  
fik rla s h   m a la k a la rin i  egallash;
4 )  a j d o d l a r im i z   y a r a t g a n   b adiiy,  falsafiy,  s a n ’at  asar-
www.ziyouz.com kutubxonasi

larini,  y angi  xislatlarni 
0
‘z la sh tiris h   o r q a li  a m a lg a   o sh iris h i 
m u m k i n .
T a ' l i m - t a r b i y a j a r a y o n i d a   r e s p u b l i k a n i n g  tarixi,  m a d a -  
niyati,  u z o q   a jd o d la r im iz d a n   y e t i s h i b   c h i q q a n  j a h o n g a s h t a  
kishilar,  i l m - f a n   arboblari,  m u t a f a k k i r ,   m a 'r i f a t p a r v a r l a r  
t o ‘g ‘risida  b ilim la r n i  yoyish  y o s h l a r d a   g ' u r u r v a   iftixor t u y -  
g 'u l a r in i   v u ju d g a   keltiradi.  O kz b e k i s t o n n i n g   fan  va  t e x n i -  
kasi,  u n u m d o r   t u p ro g 'i,  saxiy,  z a h m a t k a s h   xalqi,  fo y d a li 
q a z iim a la r i,  j a h o n   bozoridagi  p a x ta s i,  ipagi,  qorakoMi  sal- 
m o g 'i   h a q i d a   m a ’Iu m o tn in g  b e rilish i  —  u l a r d a   milliy o n g n i 
o ‘s t ir a d i ,  m i ll i y   o ‘z - o ‘zini  a n g l a s h n i   t a k o m i l l a s h t i r a d i ,  
ijtim oiy  faollikni  ja d a lla s h tira d i,  u l a r n i   ijodiy  iz la n is h la r 
sari  y etak la y d i.
Y o s h l a r   o 'r t a s i d a   milliy  o r a s t a l i k   — s o c h   o 'stiris h ,  t a -  
rash,  o ‘rish,  kiyinish  m a d a n iy a ti  h a m d a   vorislik  m a s ’u -  
liyati,  m illiy  t a ' b   va  didga  m u v o f i q   ra v ish d a   ish  y u ritish  
h a q i d a   m a s la h a tl a r ,  k o 'r s a t m a la r   b e r is h   yuk sak   n a tija la rg a  
e r is h is h n in g   s a m a ra li  y o l i d i r .
O ta - b o b o l a r i m i z d a n   x a lq im iz g a   m e r o s   q o lg a n   saxiylik, 
m e h m o n d o kstlik,  ro s tg o ^ I ik ,  t a n t i li k ,   sad o q a tlilik ,  p o k lik , 
o d o b lilik   fazilatlari  milliy  x a r a k t e r n i n g   e n g   m u h i m   j i h a t i 
hisoblanadi.  U s h b u  xislatlarni  t a 'l i m - t a r b i y a j a r a y o n i d a   yosh 
avlod  o n g i d a   shakllantirish,  u l a r   r u h i y a t i n i   xalq  m a ’n a v iy  
d u r d o n a la r i  bilan   boyitish,  m illiy   q a d r iy a t la r d a n   o q i l o n a  
f o y d a la n ish g a   e ’tib o rn i  q a r a tish   m a q s a d g a   m uv o fiq d ir.
A x lo q - o d o b li   b o 'lish ,  o t a - o n a l a r  v a   k a tta la rg a   h u r m a t ,  
sa m im iy lik ,  in oqlik,  vijdonlilik,  iffatlilik,  o ‘za ro   y o r d a m  
kabi  in so n iy   x islatlar  o lzbek  xalqi  m a ’n a v iy a tin in g   ra m z i 
s an a la d i.  M illiy  m a 'n a v iy   b o y lig im iz n i  o 'q u v c h i l a r   c h u q u r  
e g a ll a s h l a r i   u c h u n   u n i n g   b e b a h o   d u r d o n a l a r i n i   k e n g  
k o 'l a m d a   n a m o y i s h   q ilis h im iz ,  b u l a r   t o ' g ‘risida  y o s h l a r  
ong ig a  m u a y y a n   bilim larni  y e t k a z i s h i m i z   zarur.
O d a m l a r n i n g   bir-biriga  m e h r - o q i b a t i ,   o q i lo n a   m u n o -  
sa b a ti,  t o ‘g ‘ri  m u l o q o ti,   iltifo ti,  e h t i r o m i   x a l q i m i z n i n g  
i c h k i   g o ‘z a l  1 i g i n i ,  b o y   m a ' n a v i y   v a   r u h i y   q i y o f a s i n i  
ifo d ala y d i.  X a lq i m i z n in g   i n s o n p a r v a r l i k   j i h a t i   m a ’n a v iy  
g o ‘zalligi,  v a t a n ,   ja m iy a t  m a n f a a ti   y o l i d a j o n   fido  qiíishi,
6  Psixologiya 
81
www.ziyouz.com kutubxonasi

in so n   o so y is h ta lig i,  b a x t-s a o d a ti  u c h u n   q a y g 'u r i s h id a   o ‘z 
ifodasini  t o p a d i .   P o k   qalbii,  sofdil,  d i y o n a t l i   x a lq im iz n in g  
oliyjanobligi,  u n i n g   t a n i s h g a   h am ,  b e g o n a g a   h a m   b e g 'a ra z  
y o r d a m   q o 'li n i   c h o ‘z is h id a  n a m o y o n   b o ‘ladi.  X a lq im iz n in g  
ajoyib  f a z i l a tla r id a n   biri  —  d o lstlikka  s a d o q a tid ir.  D o lstlik 
b o r  jo y d a   m e h r - m u h a b b a t ,   vafo,  s a d o q a t,   a d o l a t ,   haq iq at 
q a r o r  to p a d i.  Bu  e sa ,  o kz  navbatida,  i n s o n n i n g  m a 'n a v iy a ti 
v a   r u h i y a t i g a ,   a q l - z a k o v a t i g a   t e t i k iik   b a x s h   e t a d i ,   u n i 
yaxshilik,  s a m i m iy l i k   sari  yetaklaydi.
O lzb e k  oilasidagi  tarbiyaning  m o h iyati,  m a z m u n i ,   uning 
kundalik  va  is tiq b o l  rejasi,  bolalarga  t a ’sir o 't k a z is h   vosita- 
larini  ta n l a s h ,   u l a r d a n   foydalanish  o ‘zig a  xos  xususiyatga 
ega,  c h u n k i   u n i n g   a so sid a   xalq  a n ’a n a la r i   y o tadi.
O ' z b e k   x a l q i n i n g   e t n o p s i x o l o g i k   x u s u s i y a t l a r i d a n  
u n u m l i   f o y d a l a n i s h   —  X X I  a s r d a   y a s h a s h   n a sib   e tg a n  
o d a m la r n i  b a r k a m o l   shaxs sifatida tarkib t o p tir is h d a   m u h im  
o ‘rin  egallaydi.  S h u   b o is   x alq im iz n in g   m illiy  ruhiyatidagi 
b u n d a y   u r f - o d a t l a r ,   a n ’a n a la r,  u d u m l a r   kelajak  avlodga 
m e r o s   t a r i q a s i d a   q o ld irilish i  m u q a d d a s   b u r c h d ir .
Y u q o r id a  s a n a b   o ‘tilgan ajoyib  m illiy  fa zilatlarim izning 
b arc h a s i  kelaja k  a j d o d l a r im i z n i n g   u lu g ‘v o r   czgu  niyatidir, 
u alb atta r o ‘y o b g a  c h iq a d i.
Tekshirish  uchun  savoltar
1.  S h a x s  d e g a n d a   S i z   n i m a n i   t u s h u n a s i z ?
2.  S h a x s  q a n d a y  t u z i l i s h g a  ega?
3.  I n d i v i d   b i l a n   s h a x s n i n g   o ‘x s h a s h l i g i   v a   f a r q i   n i m a d a ?
4.  S h a x s n i n g   f a o l l i g i   n i m a l a r d a   o ‘z   a k s i n i   t o p a d i ?
5.  S h a x s n i n g   s h a k l l a n i s h   o m i l l a r i   h a q i d a   s o ‘z l a n g .
6.  0 ‘z i n i   o ‘z i  a n g l a s h   n i m a ?
www.ziyouz.com kutubxonasi

Uchinchi  b o T im