№-li palata I

      Hirsi  soyuyandan  sonra    ilk  əvvəl  başına  belə  bir  fikir  gəldi  ki, 

zavallı  Mixail  Averyanıç  indi  yəqin  bərk  inciyib  və  ürəyi  sınıbdır,  nə 

qədər dəhşətli bir hal! Əvvəllər heç vaxt belə şey olmazdı. Bəs mənim 

ağlım və mərifətim hanı? Mənim idrakım və fəlsəfi laqeydliyim hanı? 

      Doktor  xəcalətindən  və  təəssüfündən  bütün  gecə  yata  bilmədi, 

səhəri isə saat ona yaxın poçt idarəsinə gedib müdirdən üzr istədi. 

      Bundan mütəəssir olmuş Mixail Averyanıç içini çəkərək: 

      -  Gəlin,  dünənki  əhvalatı  heç  yada  salmayaq,  -  dedi  və  onun  əlini 

bərk  sıxdı.  –  Keçmişi  yada  salanın  gözü  çıxsın.  Lyubovkin!  –  deyə 

ucadan elə bağırdı ki, bütün poçtalyonlar və camaat diksindi. – Stul ver 

görək.  Sən  gözlə!  –  deyə  barmaqlıq  arasından  ona  sifarişli  məktub 

uzadan qadının üstünə qışqırdı. – Görürsən ki, başım qarışıqdır! – Sonra 

üzünü Andrey Yefimıça tutubnəzakətlə dedi: - Keçmişi yada salmasaq 

yaxşıdır. Oturun, əzizim, xahiş edirəm. 

      O bir dəqiqəliyə dizlərini sığalladıqdan sonra dedi: 

      -  Sizdən  incimək  heç  mənim  fikrimə  belə  gəlməzdi.  Xəstəliklə 

zarafat olmaz, dostum. Sizin dünənki tutmanız doktorla məni qorxutdu, 

sonra  uzun-uzadı  sizin  haqqınızda  danışdıq.  Əziz  dostum,  niyə  siz  öz 

xəstəliyinizlə  ciddi  məşğul  olmursunuz?  Heç  bu  yarayan  işdir? 

Dostluğumuza ərk eləyib açıq danışmağıma sizdən üzr istəyirəm, - deyə 

Mixail  Averyanıç  pıçıldadı,  -  sizin  yaşayışınız  olduqca  pis  şəraitdə 

keçir:  darısqallıq,  natəmizlik,  qulluq  edəniniz  yox,  müalicə  üçün 

vəsaitiniz yox... Əziz dostum, doktorla bərabər sizdə bir xahişimiz var, 

məsləhətimizə  əməl  edin:  xəstəxanada  yatıb  özünüzü  müalicə  etdirin! 

Orada  yemək  də,  qulluq  da,  müalicə  də  var.  Söz  yanınızda  qalsın, 

Yevgeni Fyodorıç ətiacı adam olsa da, məlumatlıdır, ona tamamilə bel 

bağlamaq olar. Mənə söz verib ki, sizinlə məşğul olar. 

      Andrey  Yefimıç  poçt  müdirinin  səmimiliyindən  və  birdən-birə 

yanaqlarında  işıldayan  göz  yaşlarından  mütəəssir  olub,  əlini  döşünə 

qoydu və: 

      -  Hörmətli  dostum,  buna  inanmayın!  –  deyə  pıçıldadı.  –  Onların 

sözünə  inanmayın!  Yalan  danışırlar!  Mənim  xəstəliyim  yalnız  bundan 

ibarətdir  ki,  iyirmi  il  ərzində  bu  şəhərdə  yalnız  bircə  ağıllı  adam 

tapmışam,  ancaq  o  da  dəlidir.  Məndə  heç  bir  xəstəlik  yoxdur,  ancaq 

mən  çıxış  yolu  olmayan  bir  tilsimə  düşmüşəm.  Fərqi  yoxdur,  mən  hər 

bir şeyə hazıram.  

      - Xəstəxanada yatmağınız məsləhətdir, əziz dostum. 

      - Məndən ötrü heç fərqi yoxdur, istər lap qəbir olsun. 

      -  Ancaq,  dostum,  xahişim  budur,  söz  verəsiniz  ki,  Yevgeni 

Fyodorıçın dediklərinə qulaq asacaqsınız. 

      -  Söz  verirəm.  Ancaq  təkrar  edirəm,  hörmətli  dostum,  mən  tilsimə 

düşmüşəm.  İndi  hər  şey,  hətta  dostlarımın  səmimi  müdaxiləsi  belə, 

bircə şeyə  -  mənim  məhv olmağıma sövq edilibdir. Mən  məhv oluram 

və bunu mətanətlə etiraf edirəm. 

      - Fikir etməyin əzizim, sağalarsınız. 

      Andrey Yefimıç əsəbi halda dedi: 

      - Bu sözlərdən nə çıxar? Ömrünün axırında, mənim indi keçirdiyim 

haləti  keçirməyə  adam  tək-tək  tapılar.  Sizə  desələr  ki,  məsələn, 

böyrəkləriniz xarabdır və ürəyiniz şişibdir, özünüzü müalicə etdirməyə 

başlarsınız  və  ya  sizə  dəli,  yaxud  da  cani  desələr,  xülasə,  adamların 

diqqəti sizə cəlb olunsa, - bilin ki, çıxılmaz bir tilsimə düşmüsünüz. Bu 

tilsimdən çıxmağa can atdıqda, yolunuzda daha da azacaqsınız. Bu cür 

vəziyyətdə  təslim  olmaq  lazımdır,  çünki  heç  bir  insan  qüvvəsi  sizi  bu 

fəlakətdən qurtara bilməyəcəkdir. Məncə belədir. 

      Barmaqlığın  dalındakı  adamlar  getdikcə  artırdı.  Andrey  Yefimıç 

müdirin  işinə  mane  olmasın  deyə,  ayağa  qalxıb  xudahafizləşməyə 

başladı. Mixail Averyanıç, xəstəxanada yatacağına dair ondan bir daha 

söz aldı və onu bayır qapıya qədər ötürdü. 

      Həmin  gün  axşama  yaxın  Xobotov  gözlənilmədən  Andrey 

Yefimıçın  yanına  gəldi,  əynində  yarımkürk,  ayağında  da  uzunboğaz 

çəkmə vardı, o elə bir əda ilə danışmağa başladı ki, guya dünən heç bir 

şey olmayıbmış.  

      -  Sizin  yanınıza  bir  iş  üçün  gəlmişəm,  dostum.  Sizi  dəvət  etmək 

istəyirəm: mənimlə konsiliuma gəlmək istərsinizmi? 

      Andrey  Yefimıç  Xobotovun  onu  gəzinti  ilə  əyləndirmək  və  ya  ona 

doğrudan  da  pul  qazanmaq  üçün  imkan  vermək  niyyətində  olduğunu 

güman  edib,  tez  geyindi  və  onunla  bərabər  küçəyə  çıxdı.  O,  dünənki 

taqsırını  ört-basdır  etməyə  və  barışmağa  can  atırdı,  dünənki  əhvalat 

haqqında dilinə bir kəlmə belə söz gətirməyən və ehtimal ki, ona yazığı 

gələn Xobotova ürəkdən təşəkkür edirdi. 

      Andrey Yefimıç soruşdu: 

      - Xəstəniz haradadır? 

      -  Mənim  xəstəxanamda.  Mən  çoxdan  bəri  onu  sizə  göstərmək 

istəyirdim... Çox maraqlı bir xəstəlikdir. 

      Xəstəxana  həyətinə  girdilər,  baş  korpusu  ötüb,  ruhi  xəstələrin 

olduğu fligelə yollandılar. Nədənsə buraya gələnəcən heç danışmadılar. 

Nikita adəti üzrə yerindən sıçrayıb, ayaq üstə dik durdu. 

      Xobotov Andrey Yefimıçla palataya girərkən asta səslə dedi: 

      -  Burada  bir  xəstənin  ciyərində  ağırlaşma  əmələ  gəlmişdir.  Siz 

burada gözləyin, mən bu saat gəlirəm. Stetoskop gətirəcəyəm. 

      Xobotov bayıra çıxdı. 

 

                                                    XVII 

 

      Hava  qaralırdı.  İvan  Dmitriç  üzünü  yastığa  tıxayıb  öz  yataöında 

uzanmışdı; iflic xəstə hərəkətsiz oturub yavaşca ağlayır və dodaqlarını 

titrədirdi. Kök mujik və keçmiş çeşidçi yatmışdılar. Sakitlikdi. 

      Andrey  Yefimıç  İvan  Dmitriçin  çarpayısında  oturub  gözləyirdi. 

Yarım saata qədər keçdi və palataya Xobotovun əvəzində Nikita girdi, 

qucağında xalat, kimin isə köynək-tumanı və tuflisi vardı. 

      O sakitcə dedi: 

      -  Buyurun  geyinin,  zati-aliləri.  –  Yəqin,  təzə  gətirilmiş  boş  bir 

çarpayını  göstərərək  əlavə  etdi:  -  Yatağınız  budur,  buraya  buyurun. 

Eybi yoxdur, Allahın köməkliyi ilə sağalarsınız. 

      Andrey Yefimıç məsələni anladı. Dinməz-söyləməz durub Nikitanın 

göstərdiyi  çarpayıda  oturdu;  Nikitanın  dayanıb  gözlədiyini  gördükdə, 

lüt  soyundu  və  soyunduğuna  xəcalət  çəkdi.  Sonra  xəstəxana  paltarını 

geydi,  tuman  çox  gödək  idi,  köynək  uzun  idi,  xalat  isə  quru  balıq 

qoxusu verirdi. Nikita: 

      - Allah qoysa, sağalarsınız,  - deyə təkrar etdi və Andrey Yefimıçın 

çıxartdığı paltarı qucağına alıb bayıra çıxdı və qapını bağladı. 

      Andrey  Yefimıç  utana-utana  xalata  bürünərək  və  öz  təzə 

kostyumunda  dustağa  oxşadığını  hiss  edərək  düşünürdü:  “Fərqi 

yoxdur... İstər frak olsun, istər mundir olsun, istərsə də bu xalat olsun – 

heç fərqi yoxdur...”. 

      Bəs saat? Yan cibindəki yazı dəftərçəsi? Papiros? Nikita paltarı hara 

apardı?  İndi,  deyəsən,  ölənə  kimi  daha  şalvar,  jilet  və  çəkmə  geymək 

müyəssər olmayacaq. Bütün bunlar ilk zamanlar ona bir növ qəribə və 

hətta  anlaşılmaz  görünürdü.  Andrey  Yefimıç  indi  də  bu  fikirdə  idi  ki, 

meşşan Belovanın evi ilə 6 №-li palata arasında heç bir fərq yoxdur, bu 

dünyada  hər  şey  mənasız  və  qarmaqarışıqdır,  bununla  belə  Andrey 

Yefimıçın  əlləri  əsir,  ayaqları  soyuyurdu,  bir  azdan  sonra  İvan 

Dmitriçin  durub  onu  xalatda  görəcəyi  fikrindən  qorxurdu.  O,  durub 

otaqda bir az gəzdi və yenə oturdu. 

      Yarım  saat,  bir  saat  oturdu,  bu  cür  boş-boşuna  oturmaqdan  bərk 

darıxdı;  əcəba,  bu  adamlar  kimi  burada  günlərlə,  həftələrlə  və  hətta 

illərlə  yaşamaq  olarmı?  Andrey  Yefimıç  darıxdığından  oturur,  gəzir, 

yenə  də  otururdu;  gedib  pəncərədən  bayıra  baxmaq  və  otaqda  var-gəl 

eləmək  olar.  Bəs  sonra?  Büt  kimi  hey  bu  cür  oturub  düşünməkdən  nə 

çıxar? Yox, bu mümkün deyil. 

      Andrey  Yefimıç  uzandı,  lakin  tez  ayağa  qalxdı,  xalatının  qolu  ilə 

alnının  tərini  sildi  və  üzü  quru  balıq  qoxusu  verdiyini  hiss  etdi.  Yenə 

otaqda gəzinməyə başladı. Qollarını heyrətlə açaraq dedi: 

      -  Burada  anlaşılmazlıq  var...  Məsələni  aydınlaşdırmaq  lazımdır, 

mütləq anlaşılmazlıq var... 

      Bu  zaman  İvan  Dmitriç  yuxudan  oyandı.  Çarpayısında  oturub 

yumruqlarını yanaqlarına dayadı. Tüpürdü. Sonra tənbəl-tənbəl doktora 

baxdı və yəqin ki, ilk dəqiqə heç bir şey anlamadı; lakin az sonra onun 

yuxulu  üzü  acıqlı  və  istehzalı  bir  şəkil  aldı.  Gözünün  birini  qıyaraq, 

yuxulu səsi ilə xırıldadı: 

      - Aha, dostum, sizi də buraya basdılar! Çox şadam, vaxt var idi siz 

adamların qanını içirdiniz, indi də sizinkini içəcəklər. Gözəl işdir! 

      Andrey Yefimıç İvan Dmitriçin sözlərindən qorxaraq: 

      - Burada bir növ anlaşılmazlıq var, - dedi, çiyinlərini qısdı və: - Bir 

növ anlaşılmazlıq var, - deyə təkrar etdi. 

      İvan Dmitriç yenə tüpürüb yerinə uzandı. 

      -  Mənhus  həyat!  –  deyə  donquldandı.  –  Bu  həyatın,  çəkilən 

iztirablar  qarşısında  mükafatla,  opera  apofeozu  ilə  deyil,  ölümlə 

bitəcəyini düşünmək nə qədər acı, nə qədər ağırdır! Ölən kimi mujiklər 

gəlib  qol-qıçından  yapışacaq  və  səni  zirzəmiyə  atacaqlar.  Uf!  Zərər 

yoxdur... O dünyada da kefimiz kök olacaqdır. Mən o dünyadan kabus 

kimi buraya gəlib bu əclafları qorxudacağam. Məni gördükdə qorxudan 

saçları, saqqalları ağaracaq. 

      Moyseyko qayıtdı və doktoru gördükdə əlini ona uzadıb dedi: 

      - Bir qəpik sədəqə ver! 

 

                                                    XVIII 

 

      Andrey  Yefimıç  pəncərəyə  yanaşıb  çölə  baxdı.  Hava  qaralırdı, 

üfüqdə, sağ tərəfdən soyuq və tünd qırmızı ay çıxmaqda idi. Xəstəxana 

barısının  təqribən  yüz  sajanlığında  daş  divarla  hasarlanmış  uca  bir  ev 

vardı. Bu, həbsxana idi. 

      “Bax,  həqiqət  budur!”  –  deyə  Andrey  Yefimıç  düşündü  və  onu 

dəhşət bürüdü. 

      Ay  da,  həbsxana  da,  hasarın  üstünə  çalınmış  mıxlar  da, 

sümükyandıran  zavodun  uzaq  alovu  da  dəhşətli  idi.  Arxa  tərəfdən 

iniltili  səs  eşidilirdi.  Andrey  Yefimıç  geri  döndü,  döşündə  parlaq 

ulduzları  və  ordenləri  olan  bir  adam  gördü,  bu  adam  gülümsəyir  və 

hiyləgərcəsinə göz vururdu. Bu da Andrey Yefimıça dəhşətli göründü. 

      Andrey  Yefimıç  öz-özünü  inandırırdı  ki,  ayda  da,  həbsxanada  da 

qəribə  bir  şey  yoxdur,  ruhən  sağlam  olan  adamlar  da  orden  taxırlar  və 

bütün  bunlar  vaxtilə  çürüyüb  torpağa  dönəcəklər,  lakin  birdən  onu  elə 

bir ümidsizlik qapladı ki, hər iki əli ilə barmaqlıqdan yapışıb var gücü 

ilə onu silkələdi. Möhkəm barmaqlıq heç qımıldanmadı da. 

      Sonra qorxusu artmasın deyə gedib İvan Dmitriçin yanında oturdu. 

O, titrəyərək və alnının soyuq tərini silərək dedi: 

      - Ruhdan düşdüm, əzizim. Ruhdan düşdüm. İvan Dmitriç istehza ilə 

ona dedi: 

      - Siz hələ bir az da filosofluq eləyin. 

      - Aman Allah, aman Allah... Elədir, elədir... Siz, gərək, demişdiniz 

ki,  Rusiyada  fəlsəfə  yoxdur,  amma  hər  kəs,  hətta  xırda-xuruş  adamlar 

da filosofluq edir. Axı bu cür adamların filosofluq etməsinin heç kəsə 

zərəri  yoxdur,  -  deyə  Andrey  Yefimıç  ağlamaq  istəyən  və 

qarşısındakının  ürəyini  yumşaltmağa  çalışan  bir  adam  kimi  dilləndi.  – 

Daha  bu  cür  istehzalı  gülüş  nəyə  lazımmış?  Bu  xırda-xuruş  adamlar 

təmin  olunduqları  halda,  necə  filosofluq  etməsinlər?  Ağıllı,  mərifətli, 

məğrur,  azadlıq  sevən,  Allah  sifətli  bir  şəxs  üçün  çirkin,  sarsaq  bir 

şəhərə aralıq hakimi getməkdən və ömrünü küpə qoymaq, zəli salmaq, 

qan  aldırmaqla  keçirməkdən  başqa  çıxış  yolu  yoxdur.  Bu  qədər 

şarlatanlıq, məhdudluq, bayağılıq olar? Ay Allah! 

      - Siz axmaq söz danışırsınız. Aralıq həkimi olmağı bəyənmirdinizsə, 

nazir gedəydiniz. 

      -  Heç  yerə,  heç  yerə  mümkün  deyil.  Biz  acizik,  əzizim.  Əvvəllər 

mən  laqeyd  idim,  sağlam  və  ağıllı  mühakimələr  yürüdürdüm,  ancaq 

həyat  qaba  bir  surətdə  mənə  toxunan  kimi  ruhdan  düşdüm...  Bu, 

yorğunluq nəticəsi idi... Biz zəifik, yaramazıq... Siz də beləsiniz, mənim 

əzizim.  Siz  ağıllısınız,  alicənabsınız,  ana  südü  ilə  birlikdə  sizə  gözəl 

hisslər  aşılanmışdır,  lakin  həyata  qədəm  qoyan  kimi  yorulub 

xəstələnmisiniz... Zəifsiniz, zəif?  

      Qaranlıq  çökəndə  Andrey  Yefimıçı,  qorxu  və  inciklik  hissindən 

başqa, zəhlətökən bir şey də yormağa başladı. Nəhayət, o, başa düşdü ki, 

xətri pivə və papiros istəyir. 

      - Mən buradan çıxacağam, əzizim, - dedi. – Deyəcəyəm buraya işıq 

gətirsinlər... Dözə bilmirəm... qüvvəm çatmır...  

      Andrey  Yefimıç  gedib  qapını  açdı,  lakin  Nikita  cəld  yerindən 

sıçrayıb onu qabaqladı: 

      - Hara gedirsiniz? Olmaz, olmaz! – dedi. – Yatmaq vaxtıdır! 

      Andrey yefimıç tələsik dedi: 

      - Mən ancaq bircə dəqiqə həyətdə gəzmək istəyirəm! 

      - Olmaz, olmaz, buyruq yoxdur. Özünüz ki, yaxşı bilirsiniz.  

      Nikita qapını çırpdı və arxasını qapıya dayadı. 

      Andrey Yefimıç çiyinlərini qısaraq soruşdu: 

      -  Mən  buradan  çıxsam,  kimə  zərər  toxuna  bilər?  Başa  düşə 

bilmirəm! – Sonra titrək bir səslə dedi: - Nikita, mən çıxmalıyam! Mənə 

lazımdır! 

      Nikita öyüd tərzində dedi: 

      - Qayda-qanunu pozmayın, yaxşı deyil! 

      İvan Dmitriç birdən: 

      - Bu nə oyundur, belə də iş olar? – deyə bağırdı və yerindən sıçradı. 

–  Onun  nə  haqqı  var  buraxmasın?  Onlar  nə  cəsarətlə  bizi  burada 

saxlayırlar?  Qanunda,  gərək  ki,  aydın  deyilir:  heç  kəs  məhkəməsiz, 

azadlıqdan məhrum edilə bilməz! Bu zorakılıqdır! Özbaşınalıqdır! 

      Andrey Yefimıç İvan Dmitriçin bağırmasından ürəklənərək dedi: 

      -  Əlbəttə,  özbaşınalıqdır!  Mənə  lazımdır,  ona  görə  də  çıxmalıyam! 

Onun haqqı yoxdur! Burax, sənə deyirəm! 

      İvan Dmitriç: 

      - Eşitmirsən, qanmaz heyvan? – deyə bağırdı və yumruğu ilə qapını 

döydü. – Aç, yoxsa qapını sındıraram! Qaniçən! 

      Andrey Yefimıç bütün vücudu ilə əsərək çığırdı: 

      - Aç qapını! Mən tələb edirəm! 

      Nikita qapı dalından: 

      - Danış görək! – deyə cavab verdi. – Danış! 

      -  Heç  olmasa  Yevgeni  Fyodoriçi  buraya  çağır!  De  ki,  səni  Andrey 

Yefimıç bir dəqiqəliyə yanına çağırır! – Sabah özü gələcəkdir. 

      İvan Dmitriç sözünə davam edərək dedi: 

      -  Bizi  heç  vaxt  buraxmayacaqlar!  Burada  çürüdəcəklər. 

Pərvərdigara,  doğrudanmı  o  dünyada  cəhənnəm  yoxdur  və  bu  alçaq 

həriflər  bağışlanacaqlar!  Bəs  ədalət  hanı?  Aç  qapını,  yaramaz,  bağrım 

çatladı!  –  deyə  o,  cır  səslə  qışqırdı  və  qapıya  təkan  verdi.  –  Vurub 

başımı partladaram! Qatillər! 

      Nikita  tez  qapını  açdı,  əlləri  ilə,  dizi  ilə  Andrey  Yefimıçı  kobud 

surətdə  itələdi,  sonra  qolaylanıb  üzünə  bir  yumruq  ilişdirdi.  Andrey 

Yefimıça  elə  gəldi  ki,  guya  başından  böyük  bir  dalğa  aşdı  və  onu 

çarpayıya  doğru  sürüklədi;  ağzı  doğrudan  da  şor  olmuşdu;  ehtimal  ki, 

dişləri qanamışdı. Üzüb dalğanın üstünə çıxmaq istəyirmiş kimi, əllərini 

havada  yırğalamağa  başladı  və  kimin  isə  çarpayısından  yapışdı,  bu 

zaman Nikitanın iki dəfə kürəyinə vurduğunu hiss etdi. 

      İvan  Dmitriç  ucadan  bağırdı,  yəqin  onu  döyürdülər.  Sonra  hər  şey 

sakitləşdi.  Ay  işığı  barmaqlıqdan  keçərək  döşəməyə  tor  kimi  şəbəkəli 

kölgə  salmışdı.  Adamı  vahimə  bürüyürdü.  Andrey  Yefimıç  nəfəsini 

gizlətmişdi:  onu  bir  daha  vuracaqlarını  qorxu  ilə  gözləyirdi.  Sanki  bir 

adam  orağı  qapıb  onun  sinəsinə  və  bağırsaqlarına  saplamış  və 

burmuşdu.  Ağrının  gücündən  yastığı  dişləyirdi,  dişlərini  bərk-bərk 

qıcamışdı;  birdən  bu  hərc-mərclik  içində  başından  dəhşətli,  dözülməz 

bir fikir keçdi: ayın işığında indi qara kilkələr kimi görünən bu adamlar 

da,  demək,  illər  boyu  hər  gün  onun  bu  saat  hiss  etdiyi  ağrıları, 

işgəncələri  keçirmişlər.  Necə  olmuşdur  ki,  o  iyirmi  il  ərzində  bu 

zavallıların çəkdiyi əzab və iztirabdan xəbəri olmamış və bunu bilmək 

də  istəməmişdir.  O,  ağrının  nə  olduğunu  bilmirdi,  demək  müqəssir 

deyildi, lakin Nikita kimi lal və qaba olan vicdan onu təpədən dırnağa 

qədər  soyumağa  məcbur  etdi.  Andrey  Yefimıç  yerindən  dik  atıldı,  var 

gücü  ilə  bağırmaq,  Nikitanı,  sonra  Xobotovu,  nəzarətçini  və  feldşeri, 

axırda da özünü öldürmək üçün tez qaçmaq istədi, lakin sinəsindən heç 

bir  səs  çıxmadı,  ayaqları  da  ona  tabe  olmadı,  o,  hirsindən  təngnəfəs 

olub  əynindəki  xalatı  və  köynəyi  parçaladı,  döşəməyə  sərələnib 

özündən getdi.  

 

                                                    XIX 

 

      Ertəsi gün səhər onun başı bərk ağrıyır, qulaqları uğuldayırdı, bütün 

bədəni  əzgin,  taqətsiz  idi.  Dünənki  zəifliyini  xatırlayarkən,  utanmır, 

sıxılmırdı.  Dünən  o,  qorxaqlıq  göstərir,  hətta  aydan  da  qorxurdu, 

qabaqlarda  heç  ağlına  gətirmədiyi  hissləri  və  fikirləri,  məsələn, 

filosofluq  edən  xırda-xuruş  adamların  təmin  edilmədiyi  fikrini 

səmimiyyətlə ifadə edirdi. İndi isə ondan ötrü heç bir şeyin fərqi yox idi.  

      O, yemir, içmir, hərəkətsiz uzanır və qusurdu. 

      Ona sual verəndə: “Məndən ötrü fərqi yoxdur, - deyə düşünürdü. – 

Cavab verməyəcəyəm... Məndən ötrü fərqi yoxdur”. 

      Nahardan  sonra  Mixail  Averyanıç  gəlib  ona  bir  çetvər  çay,  bir 

girvənkə  də  marmelad  gətirdi.  Daryuşka  da  gəldi,  qüssəli-qüssəli  düz 

bir saat onun çarpayısının yanında hərəkətsiz dayandı. Doktor Xobotov 

da  onu  ziyarət  etdi.  O  bir  şüşə  bromlu  kalium  gətirmişdi.  Nikitaya 

tapşırdı ki, palataya dərman qoxusu versin. 

      Axşama  yaxın  Andrey  Yefimıç  apoplektik  zərbədən  öldü.  Əvvəlcə 

özündə sarsıdıcı bir üşütmə və ürəkbulanma hiss etdi; elə bil murdar bir 

şey  bütün  bədənini,  hətta  barmaqlarını  bürüyərək,  mədəsindən  başına 

yayıldı, gözlərini və qulaqlarını qapladı. Gözlərində yaşıl işıltılar əmələ 

gəldi.  Andrey  Yefimıç  əcəlinin  çatdığını  anladı  və  İvan  Dmitriçin, 

Mixail  Averyanıçla  və  milyonlarla  adamların  əbədiyyətə  inandıqlarını 

xatırladı.  Bəlkə  əbədiyyət  var?  Lakin  o  bu  əbədiyyəti  istəmirdi,  bunu 

yalnız bir anlığa düşünmüşdü – dünən kitabda oxuduğu fövqəladə gözəl 

və  zərif  bir  maral  sürüsü  gözünün  önündən  keçdi;  sonra  bir  arvad  ona 

məktub  uzatdı...  Mixail  Averyanıç  nə  isə  bir  söz  dedi.  Sonra  hər  şey 

yox oldu və Andrey Yefimıç əbədi yuxuya getdi.  

      Mujiklər  gəlib  onun  qol-qıçından  yapışdılar  və  ibadətxanaya 

apardılar, stol üstünə uzatdılar. Andrey Yefimıçın gözləri açıq qalmşdı, 

ay işığı üstünə düşmüşdü. Səhər Sergey Sergeiç gəlib çarmıxa çəkilmiş 

İsanın  təsviri  qarşısında  dua  oxudu  və  keçmiş  müdirinin  gözlərini 

qapadı.  Ertəsi  gün  Andrey  Yefimıçı  dəfn  etdilər.  Dəfndə  Mixail 

Averyanıçdan və Daryuşkadan başqa heç kəs yox idi.