Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 6- sinfi uchun darslik

22-mashq.
 
Ko‘zlar, yangi , bog‘lar, hozir, gullar so‘zlarida urg‘uning
ko‘chishi bilan so‘z ma’nosining o‘zgarishiga diqqat qiling, ular ish-
tirokida gaplar tuzing.
Namuna: Bog‘dagi gullar anvoyi hidlar taratadi. Balki, bu olma
ham erta-indin gullar.
23-mashq.
«Ilm — hayot chirog‘i» mavzusida matn tuzing, birinchi
va ikkinchi gaplardagi so‘zlarni bo‘g‘inlarga ajrating.
1. Bir ma’noli va ko‘p ma’noli so‘zlar deb qanday
so‘zlarga aytiladi?
2. So‘z ma’nosi qanday ko‘chiriladi?
3. Shakldosh so‘zlar deb qanday so‘zlarga aytiladi?
4. Ma’nodosh so‘zlar deganda nimani tushunasiz?
5. Zid ma’noli va uyadosh so‘zlarga misollar keltiring.
6. Eskirgan so‘zlar deb qanday so‘zlarga aytiladi?
7. Yangi paydo bo‘lgan so‘zlarga misollar keltiring.
8. Atamalar deb nimaga aytiladi?
9. Shevaga xos so‘zlarga misollar ayting.
10. Iboralar haqida so‘zlab bering.
11. Lug‘atshunoslikda nimalar o‘rganiladi?
24-mashq.
Gaplarni ko‘chirib, ko‘p ma’noli so‘zlarning ostiga
chizing, so‘zning o‘z va ko‘chma ma’nolarini izohlang.
1. Omonlik tilasang o‘zingga o‘zing, tilingdan chiqarma
yaroqsiz so‘zing. (Yusuf Õos Hojib) 2. Odob va fazilatlarning
boshi tilni tiyib turishdir. (Mahmud Koshg‘ariy) 3. Haqiqat
yo‘lini ochinglar, to‘g‘ri yo‘ldan yuringlar (Abu Ali ibn Sino)
4. Yolg‘on doim rostdan yengiladi. U suv yuzasidagi ko‘pikdek
yo‘q bo‘lib ketadi. (Abu Rayhon Beruniy)
LEKSIKOLOGIYA VA LUG‘ATSHUNOSLIK

---

10
25-mashq.
Chaqmoq so‘zi ishtirokida gaplar tuzing va ularning
ma’nolarini izohlang.
26-mashq. 
Maqollarni o‘qib, yod oling. Zid ma’noli so‘zlarni
izohlang. Ulardan nutqingizda foydalanganmisiz? Shu haqda gapirib
bering.
1. Kattaga salom ber, kichikka – kalom. 2. Yaxshilik nur
keltirur, yomonlik – zulmat. 3. Yomonni tanqid qil, yaxshiga
taqlid qil! 4. Ko‘p bilgan oz so‘zlar, oz so‘zlasa ham, soz
so‘zlar.
27-mashq. 
Shevaga xos so‘zlarni toping, ularga izoh bering. Matnda
ilgari surilgan g‘oya haqida bahslashing.
«Qaysi sheva adabiy
— Sen o‘zing-chi, Mirgulshan,
Tilimizga mos kelar,
«Tomchi»ni «chakki» deysan.
Xalq tilida qaysi biri
«Valish»ni «so‘ri» desa,
Juda-juda oz kelar?!»
Qurbonali baqrayib
«Qo‘qonda «aqa-baqa»,
«Qashqir»ni «bo‘ri» desa,
Toshkentda «votti-votti».
Tosh o‘rtaga qo‘yib der:
Bu qanaqa til o‘zi?» —
— Mana shu oddiy paqir.
Deb o‘shqirardi Sotti.
Agar shu chelak bo‘lsa,
— Hoy Eshniyoz, ne uchun Guvohlaringni chaqir.
«Pichoq»ni «pakki» deysan?
(Qodir Dehqon)