Havola bo‘lakli qo‘shma gaplar taraqqiyoti reja: bmi

chun vositalari qo‘llangan. Yuqoridagi misollarda havola bo‘lak ishtirok qilgani 
uchun ergash gap kesimida anglashiladigan shart ma’nosi xiralashgan. Agar, chun 
so‘zlari o‘rnida har kim, kimki havola bo‘laklari qo‘llanganda edi, ularni havola 
bo‘lakli ergash gapli qo‘shma gap sifatida baholash mumkin bo‘lar edi.
Alisher Navoiyning nasrida murakkab qo‘shma gaplarning shunday turlari 
uchraydiki, ularning tarkibida birdan ortiq havola bo‘laklar ishtirok qiladi va 
ergash gapli qo‘shma gaplarning turlarini hosil qiladi. Bu tarzda shakllangan 
murakkab gap turlari hozirgi o‘zbek tilida deyarli uchramaydi va eski o‘zbek 
tilining o‘ziga xos xususiyatlaridan sanaladi. Masalan: (Vazir) …dedi, qo‘ying 
bizga maqsud ul erdiki, xalq bilgaylarki, bizning mulkda andoq kishi borkim, 
sharqdir g’arbgacha mulk qazosin anga bersalar, ul qabul qilmasa ermish. 
(Nasoyim ul-muhabbat 118-bet) 
Birinchi jumla kesim ergash gapli qo‘shma gap bo‘lib, kesimi ul erdi – bir 
havola bo‘lakli qo‘shma gap. Ikkinchi jumlada esa to‘ldiruvchi ergash gapli 
qo‘shma gapning bosh qismi sanaladi. Gapda belgisiz qo‘llangan ani vositasiz 
to‘ldiruvchining sintaktik-semantik o‘rni sharoit yaratib turibdi – bir havola 
bo‘lakli qo‘shma gap. Uchinchi jumla esa aniqlovchi g’arbgacha bo‘lgan mulkni 
berishganlarida uni qabul qilmaydigan kishi – bir havola bo‘lakli qo‘shma gap
23
.
Alisher Navoiyning “Layli va Majnun” dostonidagi havola bo‘lakli qo‘shma 
gaplar 
Ey kimniki aylabon parivash 
Majnun anga yuz asiri g’amkash. (Layli va Majnun 80-bet) 
(Kimni sen pariga Majnun qilgan bo‘lsang, ko‘z yoshlarini jigarrang 
qilib oqizding). Mazkur gapda birinchi misrada kimniki olmoshi qo‘llangan va 
ushbu olmosh asarning nasriy bayonida kimni olmoshiga to‘g’ri keladi. Ikkinchi 
misrada anga olmoshi qo‘llangan. Ushbu olmosh hozirgi kundagi unga havola 
23
Rahmatov M. Eski o’zbek tilida havola bo’lakli qo’shma gaplar. O’zbek tilshunosligining dolzarb masalalari. 
Toshkent, 2011, 71-71 bet 

---

28 
bo‘lagining arxivarianti hisoblanadi. Ushbu baytda kimni va unga havola bo‘laklari 
qo‘llanilgan bo‘lib, havola bo‘laklar real, lekin assimetrik havola bo‘laklar 
hisoblanadi. Demak, mazkur gap ikki havola bo‘lakli to‘ldiruvchi ergash gapli 
qo‘shma gap hisoblanadi. 
Yo Rab, eshigingda ul gadomen 
Kim, boshtin-ayoqqacha xatomen. (Layli va Majnun 30-bet)
 (Men eshigingda shunday bir gadomanki, boshdin-oyoqqacha turgan-