Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

 
 
 
 
 
 

---

13 
1-bob 
LOGISTIKANING RIVOJLANISH TARIXI 
 
1.1. Logistik yo‘nalishning vujudga kelish tarixi 
 
Logistika tushunchasi o‘zining qadimiy tarixiga ega «Logistika» so‘zi kelib 
chiqishi bo‘yicha yunonchadir. Qadimgi Afinada maxsus amal - «logist» yoki 
ijtimoiy o‘z-o‘zini boshqarish amaldori bo‘lgan (eramizgacha V asrda 30 ga 
yaqin). Logistlar har yili qur’a tashlash yo‘li bilan belgilanganlar; ularning 
vazifasiga vakolati tugagan boshqa amaldorlarning hisobotlarini tekshirish va bu 
hisobotlarni faxrli fuqarolar kengashiga tasdiqlashga topshirish kirgan, 
kengashning qarori yakuniy bo‘lgan. Qadimgi Rimda ba’zi bir ma’muriy va diniy 
vazifalarni bajaruvchi amaldorlar logistlar deb atalganlar. Vizantiya imperatori Lev 
VI (866-912 yillar) davrida logistika armiyani ta’minlash va uning ko‘chishini 
boshqarish san’ati sifatida ta’riflangan. Nemis tadqiqotchisi G.Pavellek 
ta’kidlashicha Vizantiya imperiyasida logistikaning belgilanishi «armiyaga maosh 
to‘lash, uni kerakli tartibda qurollantirish va taqsimlash, uning ehtiyojlari haqida 
o‘z vaqtida va to‘liq darajada g‘amxo‘rlik qilish, ya’ni shaxsiy qurolli kuchlar 
harakatlanishi va taqsimlanishiga rahbarlik qilishdan» iborat bo‘lgan.
«Logistika» so‘zi barcha asosiy Yevropa tillarida mavjud, ammo ulardan 
har xil ma’nolarda foydalanadilar.
«Logistika» atamasidan mashhur olimlar, faylasuflar, sarkardalar o‘z 
asarlarida foydalanganlar. Buyuk nemis matematigi G.V.Leybnis (1646-1716) bu 
atamadan «Xulosalarni hisoblash» yoki matematik mantiq ma’nosida 
foydalangan. XIX asrda bu atamadan kelib chiqishi shveytsariyalik bo‘lgan taniqli 
harbiy nazariyachi va tarixchi Antuan-Anri Jomnin (1779-1869) o‘z asarlarida 
foydalangan. 1813 yildan boshlab u Rossiyada Aleksandr I ning shtabida 
ishlagan, 1826 yilda infanteriya generali unvonini olgan. Nikolay I ning harbiy 
maslahatchisi 
bo‘lgan 
va 
Sankt-Peterburgdagi 
harbiy 
akademiyaning 
asoschilaridan biri bo‘lgan (1828). Shahzoda Aleksandr II ning shaxsiy 
o‘qituvchisi bo‘lgan, haqiqatan ham uning uchun muallifning logistika bo‘yicha 
eng muhim asari yozilgan va keyinchalik u ko‘pgina tillarga tarjima qilingan. U 
logistikani o‘z ichiga rejalashtirish, boshqarish, ta’minlash, qo‘shinlarni 
joylashtirish joyini belgilash, armiyaga transport xizmatini ko‘rsatish bilan bog‘liq 
masalalarning keng doirasini oluvchi qo‘shinlarni boshqarishning amaliy san’ati 
sifatida belgilagan.
1884 yilda Amerika harbiy-dengiz floti instituti kemachilik zaruratlari uchun 
«logistika» tushunchasini kiritgan.
1904 yilda Jenevada Itelson, Laland va Kutyurlarning taklifi bo‘yicha 
falsada kongressi logistikani matematik mantiq sifatida belgilagan.

---

14 
Logistika tamoyillari Ikkinchi Jahon urushi davrida Amerika armiyasida 
moddiy- texnika ta’minoti hamda qurol-yarog‘, oziq-ovqat, transportni yetkazib 
beruvchilar va qo‘shinlar o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikni tashkil qilish sohasida 
keng rivojlangan. Taktika, strategiya va razvedka bilan bir qatorda «Logistika» 
atamasi bilan fuqarolik korxonalarining ta’minot-sotish faoliyati belgilanishi 
mumkin.
Harbiy sanoat, front orqasi va front ta’minot bazalari va transportning aniq 
o‘zaro hamkorligi Amerika armiyasiga qurol-yarog‘, yonilg‘i-moylash materiallari 
va oziq-ovqatlarni kerakli miqdorlarda yetkazib berishni o‘z vaqtida va muntazam 
ta’minlashga imkon bergan.
Shuning uchun ko‘pgina g‘arbiy mamlakatlarda logistika asta-sekin harbiy 
sohadan xo‘jalik amaliyoti sohasiga o‘ta boshlagan. Dastavval u muomala, keyin 
esa ishlab chiqarish sohasida tovar-moddiy resurslar harakatlanishini boshqarishni 
amalga oshirish haqidagi nazariyaning yangi turi sifatida shakllangan. Shunday 
qilib, bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlarda 1930 yildagi iqtisodiy krizis 
arafasida va davrida vujudga kelgan materiallar va xomashyo bilan ta’minlash, 
mahsulotni ishlab chiqarish, saqlash va taqsimlash vazifalarini bog‘lay oladigan 
ta’minlash-ishlab chiqarish - taqsimlash tizimlarini integratsiyalash g‘oyalari ilmiy 
tadqiqotlar 
hamda 
xo‘jalik 
amaliyoti 
shaklidagi 
mustaqil 
yo‘nalishga 
o‘zgartirilgan.
1950 yillarda moddiy oqimlarni tartibga solish masalasi harbiy logistikada 
qo‘llaniladigan usullar yordamida muvaffaqiyatli hal qilinishi mumkinligi tan 
olingan. U 1960-70 yillarda Yaponiyada ko‘proq rivojlangan, u yerda boshqarish 
va xo‘jalik yuritishning murakkab tizimlarini ishlab chiqish va amalga oshirishda 
asosiy o‘rinlarni egallagan.
1970 yillarning boshlarida bu atamani korxona moddiy resurslarini 
boshqarish fani sifatida belgilashga harakat qilingan.
1980 yilga kelib, xo‘jalik boshqaruvini muvofiqlashtirish jismoniy 
taqsimlash, ya’ni tijorat logistikasi usullarini o‘zlashtirish va qo‘llashni talab 
qilgan. 
Asta-sekin logistika va logistik boshqaruv tushunchasi turli-tuman 
mazmunlar bilan to‘ldirilgan ishlab chiqarish va tovar muomalasining har xil 
sohalariga kirib boradi. Bunga hisoblashning eng yangi usullari, zamonaviy 
hisoblash, axborot texnika va texnologiyasining keng qo‘llanilishi hamda ishlab 
chiqarish infratuzilmasi elementlari va xo‘jalik yuritish intensiv usullarining o‘zaro 
hamkorlikda rivojlanishi ta’sir qilgan.
XX asr oxirida logistika faniga xarid qilish (ta’minlash), ishlab chiqarish, 
sotish (taqsimlash), transport, axborot logistikasini oluvchi fanga aylangan. Inson 
faoliyatining sanab o‘tilgan sohalari yetarlicha o‘rganilgan va tegishli 
adabiyotlarda bayon qilingan. Logistik yondashishning yangiligi esa sanab 
o‘tilganlar va faoliyatning boshqa sohalarini istalgan natijaga oqimlarni muvofiq 
to‘g‘ri boshqarish yo‘li bilan vaqt va resurslarning eng kam harajatlari yordamida 

---

15 
erishish maqsadida integratsiyalashdan iboratdir. Shunday qilib, logistika avvallo, 
iste’molchilarga, ularning so‘rovlarini ko‘proq qanoatlantirishga harakat qilgan 
holda ishlaydi.
1992 yil Stokgolmda Logistika Yevropa assotsiatsiyasi Xalqaro 
simpoziumida logistika atamasining umumqabul qilingan ta’rifining hali yo‘qligi 
ta’kidlangan. Bu rivojlanishning yaqqol aks ettirilgan dinamikasiga ega yangi ilmiy 
yo‘nalish bo‘lganligi sababli ushbu tushunchaning turli ifodalanishlari taklif 
qilingan. Shuning uchun faqat logistikaga tegishli ta’riflardan ba’zi birlarini ko‘rib 
chiqamiz: 
- bu iste’molchi talablarini ko‘proq qanoatlantirish maqsadlarida 
xomashyo, yarim fabrikatlar, tayyor mahsulotlar va tegishli axborotlarni jamlash, 
saqlash, ishlab chiqarilgan joydan iste’mol joyiga tashish va uzatishning 
texnologik va tejamkor samarali operatsiyalarini rejalashtirish, amalga oshirish va 
nazorat qilish jarayonidir. Sanab o‘tilgan operatsiyalar materiallar va 
axborotlarning kirish va chiqish, ichki va tashqi oqimlari ustida o‘tkaziladi (ushbu 
talqin logistik menejmentning kengashi tomonidan berilgan); 
- sanoatda logistika ishlab chiqarishni xomashyo va materiallar bilan 
ta’minlash va tayyor mahsulotlarni sotishni tashkil qilishdir. (Ishlab chiqarish va 
zahiralarni boshqarish muammolarining Amerika jamiyati); 
- bu ishlab chiqaruvchidan xomashyo, materiallar, butlovchi qismlar va 
tayyor mahsulotlarni joylashtirish va ishlab chiqaruvchi firma orqali 
iste’molchilarga harakatlanishini boshqarishdir (firma Goopere & Lybrand); 
- bu yangi ilmiy yo‘nalish, ishlab chiqarish va energetika tizimlaridagi 
moddiy va axborot oqimlarining harakatlanishida rejalashtirish, boshqarish va 
kuzatish haqidagi ta’lim (prof. A.A.Smexov, Rossiya); 
- bu korxonaga kelib tushuvchi, u yerda ishlab beruvchi va bu korxonadan 
chiqib ketuvchi moddiy oqim va tegishli axborot oqimini rejalashtirish, 
boshqarish va nazorat qilishdir (prof. G.Pavellek, Germaniya); 
- moddiy va axborot oqimlarini birlamchi manbadan va yakuniy 
iste’molchigacha masofa va vaqtdagi harakatini rejalashtirish, tashkil qilish, 
boshqarish, nazorat qilish va tartibga solish haqidagi fan (A.N.Rodnikov); 
- bu avvallo, yirik ishlab chiqarish - xo‘jalik (sohaviy, mintaqaviy, xalq 
xo‘jaligi) tashkilotlari, yirik ko‘lamli tadbirkorlik va tijorat faoliyatidagi belgilangan 
ilg‘or tafakkur, eng samarali metodologiyadir («erkin» bozor iqtisodiyotiga tatbiq 
etganda) (A.T.Semenov); 
- bu katta tizimlarda oqimlarni boshqarish haqidagi fandir (B.K.Plotkin); 
- bu moddiy, tovar va axborot oqimlarini tashkil qilish va muvofiqlashtirish 
tizimi yo‘li bilan jamiyat ishlab chiqarish kuchlari o‘zaro samarali hamkorligining 
ilmiy qurolidir (N.V.Afanaseva); 
- bu amaliy fan, uning predmeti tizimi iqtisodiy yondashish asosida 
iqtisodiy obyektlarni boshqarishni muvofiqlashtirish metodologiyasidan iboratdir. 
(K.V.Inyutina); 

---

16 
- keng ma’noda logistika - belgilangan mikro, mezo, makroiqtisodiy 
tizimda uning oldiga qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun moddiy oqimlar, 
xizmat oqimlari va ular bilan bog‘liq axborot va moliyaviy oqimlarni boshqarish 
va muvofiqlashtirish haqidagi fan (V.I.Sergeyev). V.I.Sergeyev logistikani tor 
ma’noda tadbirkor nuqtai nazaridan amaliy yo‘naltirilgan mexanizm sifatida ko‘rib 
chiqadi: bu moddiy va servis oqimlari, hamda ular bilan birga bo‘luvchi 
axborotlar va moliyaviy mablag‘lar oqimlarini samarali (yakuniy iste’molchilarning 
mahsulot va xizmatlar sifatiga talablarini qanoatlantirishga umumiy harajatlarni 
pasaytirish nuqtai nazaridan) boshqarish hisobiga biznesni tashkil qilishning 
strategik, 
taktik, 
operativ 
maqsadlariga 
erishishga 
yordam 
beruvchi 
menejmentning integral qurolidir; 
- bozor iqtisodiyoti tizimida moddiy, moliyaviy, mehnat, huquqiy va 
axborot oqimlari majmuasining harakatlanish jarayonini rejalashtirish, tashkil qilish 
va vazifaviy boshqarish va nazorat qilishning nazariyasi va amaliy faoliyati 
(O.A.Novikov va S.Uvarov); 
- moddiy resurslar, tovarlar nazorat qilish tashqarisidan xomashyo va 
materiallar xarid qilinishi, ularni ishlab chiqarishdan o‘tishidan boshlab, to tayyor 
mahsulotlarni iste’molchilargacha yetkazib berishgacha harakatlanishini muvofiq, 
foyda olish nuqtai nazaridan jadallashtirish maqsadida har bir korxona uchun 
ishlab chiqilgan tizimdir («Dandas» - eng yirik - nemis, transport - foydalanish 
firmalaridan biri). Ta’kidlab o‘tilgan farqlarga qaramay, logistikaning sanab 
o‘tilgan tushunchalari yagona umumiy element - ratsionallik va umumiy 
maqsadga ega.
SHunday qilib, logistika xomashyo va materiallarni ishlab chiqarish 
korxonasiga yetkazish, xomashyo, materiallar va yarim fabrikatlarni zavod ichida 
qayta ishlab chiqish, tayyor mahsulotni iste’molchiga, uning manfaatlari va 
talablariga muvofiq yetkazish hamda tegishli axborotlarni uzatish, saqlash va 
ishlab chiqish jarayonida amalga oshiriladigan tashish, omborga joylashtirish va 
boshqa moddiy va nomoddiy operatsiyalarni rejalashtirish, nazorat qilish va 
boshqarish haqidagi fan sifatida ko‘rib chiqish mumkin (Rodnikov A.N. 
Terminologicheskiy slovar. 2000). 
Logistika iqtisodiy faoliyatning ta’minot, ishlab chiqarish, sotish, transport 
logistikasi kabi sohalarini birlashtiradi.