Xalq og‚zaki poetik 4420. qxd

Savol va topshiriqlar:
1. Afsonalar qanday xususiyatlari bilan miflardan farqlanadi.
2. Afsonalarning turlari haqida ma’lumot bering.
3. Mustaqil ravishda afsonalarni yozib oling.
4. Rivoyatlar qanday xususiyatlari bilan afsonalardan farqla 
-
nadi.
5. O‘zingiz eshitgan rivoyatlardan parchalar keltirib tahlil qi -
ling.
Adabiyotlar:
1 . Imomov K., Mirzayev, T., Sarimsoqov B., Safa rov O.
O‘zbek xalq og‘zaki poetik ijodi. T., «O‘qituvchi», 1990. 174—
180-betlar.
2. Imomov K. O‘zbek xalq og‘zaki prozasi. T., «Fan», 1981.
3. Umarov S. Rivoyat va hayot. T., «Fan», 1988.
LATIFALAR
Latifalar xalq og‘zaki ijodining hajm jihatidan kichik
nasr ko‘rinishida yaratiladigan kulgili ommaviy janri
hisoblanadi. «Latifa» atamasi arabcha lutf so‘zidan olingan
bo‘lib, nozik fikrlash, yaxshilik qilmoq, muruvvat ko‘rsat-
moq, sharaflamoq kabi ma’nolarni anglatadi. Turkiy
xalqlarda latifa janri boshga xalqlardagi kabi juda qadimda
yaratilgan. Olimlar bunday janr namunalarining ayrimlari,
hatto IX—XI asrlarda yaratilganligini ko‘rsatib o‘tishgan.
Professor Hodi Zarifovning qayd etishicha, latifalarning
56
1 
Umarov S. Rivoyat va hayot. T., «Fan», 1988.

---

bevosita Nasriddin afandi nomi bilan bog‘lanishini asosan
O‘zbekistonda matbaaning paydo bo‘lishi bilan, Nasriddin
afandi latifalarining kitob tarzida nashr ettirilishi bilan
izohlash mumkin. Haqiqatan ham, inson hech qachon
kulgisiz yashamaydi. Kulgi mehnat qilishni osonlashtiradi,
zerikarli mehnatni qiziqarli mashg‘ulotga aylantiradi, vaqt
o‘tishini tezlashtiradi. Shuning uchun qadim zamonlardagi
hokimlar qiziq-qiziq voqealarni kulgili tarzda ijro etadigan
odamlarni o‘z saroylariga taklif qilganlar, ularga alohida
lutf ko‘rsatganlar.
Hayotda har bir voqea-hodisadan kulgili vaziyat hosil
qilishga mohir odamlar ko‘p uchraydi. Ular o‘zlari ishtirok
etayotgan voqealarni juda sinchkovlik bilan kuzatadilar,
fikran xulosalaydilar va atrofdagilarning tabassumini pay do
qila bilgan tarzda so‘zlab beradilar. Tarixda Rashi 
did din
Vatvot, Alisher Navoiy, Binoiy, Mashrab, Muqimiy, keyin-
chalik A. Qodiriy, G‘. G‘ulom, A. Qah hor, M. Shayx zoda,
S. Ahmad, E. Vohidov, O‘. Ho shimov, O. Matchon hayot-
larida kulgili voqealar ko‘p bo‘lgan. Shoir va yozuvchilar
bu hodisalar ta’sirida yumoristik, ba’zan, lirik asarlar yarat-
ganliklari haqida ma’lumotlar ko‘p. Masalan, O‘tkir
Hoshimov o‘zining shingil hikoyala 
ridan birida kunlardan
bir kun taniqli yozuv 
chimiz Said Ahmad bilan safarda
bo‘lganligini yozadi. Poyezdda ketishayotganida, Said
Ahmad O‘tkir Hoshi movga muxlislar tortiq qilgan guruch-
dan o‘zining xaltasiga solayotganini ko‘rib qoladi. Yosh
yozuvchi nima uchun ustozidan bunday qilayotganini
so‘raganida Said Ahmad «men ovsarman», — deb javob
bergan ekan. Shunda O‘tkir Hoshimov: «Agar ovsar
bo‘lsangiz, nima uchun o‘zingiz ning xaltangizdagi guruch-
dan menikiga solmaysiz», — debdi. Said Ahmad: «Unda
jinni bo‘lar edim» — deb javob bergan ekan. Bunday lati-
fanamo hodisalar uzoq ta 
rixda ham ko‘plab ro‘y bergan,
albatta. Mana bir misol:
Qadim zamonlarda davr allomalaridan birini yoqtirib
qolgan podsho o‘z imoratining qarshisiga olim uchun
bolaxonali uy qurib beradi. Alloma dono va ilmli odam
ekan. Ammo uning tashqi qiyofasi juda xunuk ekan.
Kunlardan bir kun podsho tong pallasida o‘z tarafida to‘yib
nafas olayotsa, qarshidagi bolaxonadan olimning qiyofasi
ko‘rinibdi. Shunda podsho uning xunukligiga urg‘u berib:
— Mavlono, ko‘chaning narigi betida bir eshak turibdi-
mi? — debdi. Alloma shu zahoti hech ikkilanmay: 
57

---

— Yo‘q, taqsir, men bu tomonga katta ko‘zgu oyna
qo‘ydirganman, — degan ekan. Ma’lum bo‘ladiki, yuqori-
da qayd qilingan hikoyadagi voqeaga monand hodisalar
keyinchalik latifalarning yaratilishiga sabab bo‘ladi. 
Turli xalqlar latifalarining matnlarini o‘rganish tarixan
yashash hududi va tarzi jihatidan bir-biriga yaqin millatlar-
da shakl va mazmunan deyarli bir xil latifalarning mavjud
ekanligini tasdiqlamoqda. Jumladan, o‘zbek xalqining
Nasriddin afandi, Mulla Nasriddin, Xo‘ja Nasriddin degan
nomlar bilan mashhur bo‘lgan latifa qahramoni hindlarning
Birbol, turkmanlarning Mirali, qozoqlarning Aldarko‘sa,
arablarning Juxa kabi qahramonlari bilan o‘xshashdir. Bu
qahramonlar haqidagi asarlarda podshohlar, amaldorlar,
qozilar, bolalar, oila kabi mavzularning alohida-alohida
turkum tarzida kelishining o‘zi ham fikrimizning dalilidir.
Masalan, Birbol latifalarida kunlardan bir kun shoh Akbar
unga bir qaltis hazil qilishni va bu hazilning kechirimi
undan ham qaltisroq bo‘lishini topshiradi. Birbol bu top-
shiriqni qabul qiladi. Oradan bir necha kun o‘tganidan
so‘ng Birbol hech kim yo‘q vaqtida podshohning belini
chimchilab oladi. Shoh g‘azab bilan: «Bu nima qilga 
-
ning», — deb so‘raganida, Birbol: «Kechirasiz, shohim,
sizni malikam deb o‘ylabman», — deb javob beradi. Qizig‘i
shundaki, aynan shu mazmundagi latifa o‘zbeklarda ham,
turkmanlarda ham, ozarbayjonlarda ham mashhurdir.
Bunday holat latifalarning o‘ta yashovchanligini, xalq
tomonidan sevib qabul qilinishini dalillaydi.
O‘zbek Nasriddin afandi latifalarida bosh qahramon o‘ta
hozirjavob, o‘ta zukko, o‘ta dono va tadbirkor inson sifatida
gavdalanadi. Hayotda uni mot qiladigan hodisa yo‘q va
bo‘lishi ham mumkin emas. Chunki dono va mutafakkir
Nasriddin afandi qiyofasida butun xalqning, butun millat-
ning so‘zga chechanligi, zakiy, ya’ni nozik fikrlashi o‘z ifo-
dasini topgandir. Latifalarning e’tiborli, tinglovchini o‘ziga
jalb qiluvchi fazilati shundan iboratki, ularda savol-javob
qilayotgan taraflar bir-birini butkul yechimi topilmas
vaziyat da qoldirishga urinadilar. Bu ko‘rinishdagi eng og‘ir
qismat asosan Nasriddin afandi peshonasiga muhrlab qo‘yil-
gandir. Nasriddin afandining so‘zga chechanligi shundan
iboratki, u hamisha vujudga kelgan vaziyatda o‘ta chiroyli
tarzda yechim topib o‘z qismatiga yengillik bag‘ishlaydi. Bir
misolga murojaat qilaylik: Kunlardan bir kun Afandi saroy-
ga kelgani zahoti podsho uni suhbatga jalb qilibdi: «Bugun
58

---

tunda, — debdi podsho, — afandi bilan ikkalamiz tush
ko‘rdik». Afandi rizolik alomatini ko‘rsatibdi. Podsho
davom etibdi : «Afandi bilan men tushimizda yosh mushuk
bolasiga aylanib qolibmiz. Osmondan bir kalxat tushib
ikklamizni ikki changaliga olib parvoz qilibdi. Ammo shu
yaqin orada paydo bo‘lgan burgutning hamlasidan qochib,
ikkalamizni changalidan bo‘shatib yuboribdi. Men shinni
o‘raga tushibman, afandi nopok o‘raga tushibdi». Shunda
saroydagilar afandi ustidan kulganday bo‘lib, qah-qaha
ko‘tarishibdi. Afandi hech ikkilanmasdan: «Shohim, tushi -
mizning qolgan davomini ham ayting-da, — debdi. Birdan
aytilgan gapdan sarosimaga tushgan podshoh, ikkilanib:
«Xo‘sh-xo‘sh, davomida nima bo‘lgan edi? — deb so‘rashga
majbur bo‘libdi. Afandi: «Siz shinni o‘radan chiqdingiz,
men nopok o‘radan chiqdim, to‘g‘rimi?» — debdi.
— Ha-ha, — debdi podsho, — juda to‘g‘ri.
Shunda afandi: «Men sizni yaladim, siz meni yala 
-
din giz» — deb javob bergan ekan. 
Ma’lum bo‘ladiki, Nasriddinning vaziyatni to‘g‘ri baho-
lashiga va favqulodda to‘g‘ri yechim topishiga tasanno ayt-
masdan ilojimiz yo‘q. Afandi latifalari matnini o‘rganish
qahramonimizning o‘zbek tilini, uning boy imkoniyatlarini,
qochirimlarini juda yaxshi his qilishini dalillaydi. Nasriddin
bir ko‘rinishda soddagina bo‘lib, tilimizning go‘zal jihatla -
rini namoyish qilib qo‘yadi:
— Kunlardan bir kun afandi katta bir amaldorni «Siz
ahmoqsiz», — deb haqorat qilgan ekan, amaldor uni qozi-
ga boshlab boribdi. Qozi amaldorning xizmatini afandiga
tushuntirib, so‘zining oxirida «siz ahmoq odam emassiz», —
deyishini buyuribdi. Afandi qozining buyrug‘ini shu zahoti
bajarib: — «Siz, ahmoq, odam emassiz», — debdi.
Yuqoridagilardan ma’lum bo‘ladiki, afandi latifalarida
biz o‘zbek xalqining asrlar davomida shakllangan kulgini
sevish tabiatiga guvoh bo‘lamiz.
Ammo afandi latifalarida qahramonimizning yana bir
xususiyatini ham ko‘rishimiz mumkin. Bu xususiyat afan-
dining o‘ta soddaligi bilan belgilanadi. Endi biz bu qahra-
monning turmushdagi murakkab vaziyatlarni singdira
olmaydigan, o‘z boshiga va nomiga mos kelmaydigan dara-
jadagi o‘ta go‘lligi bilan tanishamiz: Afandi ko‘chada keta -
yotib, kichkina bir ko‘zgu-oyna topib olibdi. Uni qo‘liga
olar ekan o‘z aksini ko‘rgan zahoti: — E, kechirasiz, oyna
siznikimidi, — deb tashlab ketibdi. Savol tug‘iladi. Bu lati-
59

---

falarning yaratilishidan xalq qanday maqsadni ko‘zda tut-
gan bo‘lishi mumkin. Gap shundaki, xalqimiz ijtimoiy
hayot tashvishlaridan zerikkan ba’zi paytlarda shunchaki
ko‘ngil xushligi uchun ham kulgi yaratish istagini bildiradi.
Bu mazmundagi latifalardan murakkab vaziyat izohlarini
axtarish to‘g‘ri emas. Ularni xalq faqat bir yengil kulgiga
tashnaligi tufayli yaratgan xolos. «Kunlardan bir kun tunda
afandi suv olmoqchi bo‘lib, quduqqa chelak tashlasa, quduq
tubida oy ko‘rinibdi. Afandi xotinini chaqirib, arqon olib
kelishini buyuribdi. U arqon bilan quduqdan oyni chiqar-
moqchi bo‘lgan ekan-da. Quduqqa tashlangan arqon qay-
sidir ildizga ilinib qolibdi. Afandi zarb bilan arqonni tort-
gan ekan, chalqanchasiga yiqilib tushibdi. Nogoh uning
ko‘zi osmondagi oyni ko‘rgani zahoti: «Xayriyat, chiqarib
olibman-ku», — debdi».
Afandi latifalari xalqimiz og‘zaki ijodidagi kulgi yaratuv -
chi hajm jihatidan kichik, go‘zal durdonalar hisoblanadi.
O‘zbek xalqining donoligi, hozirjavobligi, o‘z taqdirida-
gi murakkab vaziyatga bo‘lgan munosabatlari haqida ma’lu-
mot olmoqchi bo‘lgan inson ana shu latifalar bilan ta 
-
nishishi mumkin.
LOFLAR
Loflar xalqimiz og‘zaki ijodining kulgi yaratuvchi nasriy
janri bo‘lib, bu jihatdan latifa va askiyaga yaqin turadi. Bu
so‘z ma’no jihatdan haddan tashqari bo‘rttirilgan, mahorat
bilan to‘qilgan yolg‘on gap, mubolag‘a, maqtanchoqlik
tushunchalarini anglatadi. Ma’lumki, deyarli har bir shaxs
tabiatida o‘ziga qarashli narsa yoki xususiyatni
boshqalarnikidan bo‘rttirib ko‘rsatish xislati bor. Ayniqsa,
yosh bolalar o‘zlarining onalarini hamma onalardan chi-
royli, otalarini hammadan kuchli ko‘rishni istaydilar. Bola -
ligimizdagi aynan shu xususiyat ulg‘ayganimizda ham bizni
tark etmaydi. Natijada, biron voqea-hodisani hikoya qilga-
nimizda avvaliga oz-oz, vaqt o‘tgani sari ko‘p-ko‘p to‘qima
lavhalarni o‘ylab topamiz. Ma salan, baliqchilar o‘zlari tut-
gan bir qarich baliqlarini qulochlab, dehqonlar o‘zlari
yetishtirgan qovun-tarvuzlarni pudlab o‘lchagilari keladi.
Shunday qilib, og‘zaki ijodimizdagi lof janri uchun zamin
hozirlanadi.
Xalq og‘zaki ijodidagi bir necha janrga mansub asarlar-
60

---

da lof-mubolag‘a badiiy tasvir vositasi sifatida o‘rin olgan.
Jumladan, «Alpomish» dostonida yetti yoshli Hakimbek
Olpinbiydan qolgan o‘n to‘rt botmon yoyni ko‘tarib, o‘q
uzadi va Asqar tog‘ining cho‘qqilarini uchirib yuboradi.
O‘n to‘rt botmon yoy eng kichik o‘lchov bilan hisoblagan-
da ham bir tonnaga yaqin og‘irlikni tashkil qiladi. Tog‘ning
cho‘qqilarini uchirib yuboradigan yoyning o‘qini tasavvur
qilish ham oson bo‘lmasa kerak. Xalq dostonlari va ertak-
laridan o‘rin olgan mubolag‘ali lavhalar ko‘p jihatdan
loflarga yaqin turadi. Ammo loflar faqat mubolag‘ali o‘rin-
lardangina iborat bo‘lmaydi. Loflar o‘ziga xos fikr
musobaqasidir. Ularda ikki taraf ishtirok etadi. Birinchi
taraf g‘ayritabiiy mubolag‘a vositasida o‘ziga tegishli
narsaning lofini qiladi. Hamma gap ikkinchi tarafning javo-
biga bog‘liq bo‘ladi. Chunki ikkinchi taraf birinchi lofchi -
ning fikriy mubolag‘asini inkor qilmaydi. Aksincha, tas-
diqlaydi. Ammo keyingi lofchi mohir askiyaboz va
Nasriddin afandi kabi shunday javob topadiki, avvalgi
lofchi bu javobdan lol qoladi. Shuning uchun ham hech
ikkilanmay askiya, Nasriddin afandi va lof namunalaridagi
odamni hayratga tushishga majbur qiladigan, kuldiradigan
javoblarni o‘ziga xos fikriy kashfiyotlar deb qabul qilish
mumkin. Xalq og‘zaki ijodidagi jamoalik xususiyati ko‘proq
folklor asarlarining keng ommalashuvida, ularning mukam-
mallashuvida namoyon bo‘ladi. Lekin bari bir bu so‘z
san’ati namunalari qaysidir ijodkor shaxs tomonidan yarati-
ladi. Va vaqtning o‘tishi, birinchi ijodkor nomining ma’lum
emasligi oqibatida mazkur asarga jamoa, ya’ni xalq muallif
bo‘lib qoladi. Shuning uchun ham boshqa asarlar kabi loflar
ham umuman o‘zbek xalqining zukkoligi, hozirjavobligi,
mohir ijodkor ekanligini dalillaydi.
Loflar ko‘pincha qiziqchilik va askiya aytish bilan
shug‘ullanadigan odamlar davrasida ijro etiladi. Shuning
uchun bir lofchi ikkinchisi bilan lof aytishni boshlagani
zahoti musobaqaga kirishadi. Masalan, qiziqchilik va
askiyada ustoz san’atkor hisoblangan marg‘ilonlik Yusufjon
qiziq mohir askiyaboz Mamajon maxsum bilan lof aytishib
qolishibdi:
Yusufjon qiziq:
— Marg‘illonning yeri xo‘b yer-da, bir bosh uzumi ikki
zambar keladi-ya!
Mamajon maxsum:
— Tokini Andijondan parxish qilib olib kelgandirsiz-
61

---

da, — debdi. Bu misolda Mamajon maxsum fikriy jihatdan
Yusufjon qiziqni yengdi. Chunki parxish qilingan tokning
ildizi Andijonda qoladi. Demak, Mamajon maxsum o‘zi 
-
ning viloyatidagi yer serhosilligini Marg‘ilonnikidan ustun
qo‘ygan.
Yana bir misolga e’tibor qiling:
Bir lofchi ikkinchi bir lofchining uyini taqillatdi.
Lofchi chiqib so‘radi:
— Men bilan chandishaman deysan, yoshing nechada?
— Odam Atodan yetti muchal kattaman, — deb javob
berdi chaqirib kelgan lofchi. — Bu javobdan ikkinchi lofchi
ho‘ngrab yig‘lay boshladi.
— Nega muncha to‘lib yig‘layapsiz?
— Sen tug‘ilgan yili mening bir uylik-joylik o‘g‘lim
o‘lgan edi, shu esimga tushib ketdi, — dedi ikkinchisi.
Mazkur lofda eshikni taqillatgan lofchi shunday bir vaqt
belgisini tilga oldiki, undan oldingi muddatni topish
mumkin emasdek tuyuladi. Chunki Odam Ato umuman
odamzodning birinchi vakili hisoblanadi. Birinchi lofchi
o‘zini Odam Atodan ham yetti muchal oldin tug‘ilganini,
ya’ni undan sakson yoshdan ko‘proq katta ekanini aytdi.
Ikkinchi lofchi esa birinchi lofchi tug‘ilgan yili uyli-joyli
o‘g‘li o‘lganini eslab yig‘lay boshladi. Demak, ikkinchi
lofchi birinchi lofchidan kamida qirq yosh katta ekanini
ta’kidlamoqda.
Loflarda xalq maishiy hayotdagi turli lavhalar, voqea-
hodisalar yuzasidan paydo bo‘lgan o‘z mulohazasini kulgi
asosida bayon qiladi.
Shu bilan xalqning mazkur holatlarga nisbatan muno 
-
sabatini ham bilib olish mumkin bo‘ladi. Masalan, ba’zan
ikki tanish nogoh uchrashgan paytda, dunyodagi hamma
yumushlarini esdan chiqarib soatlab gaplashib qoladi.
Loflarning birida bu haqda shunday deyilgan:
«Toshkentdagi bir mashhur lofchi Andijondagi
do‘stinikiga kelib, uni lof bilan mot qilmoqchi bo‘ladi.
Eshigini taqillatsa, haligi do‘sti ustiga po‘stin, boshiga tel-
pak, oyog‘iga etik kiyib chiqib qarshi oladi.
— Ha, saratonda bu nima qilganing? — deb so‘radi
toshkentlik lofchi.
— Sen bilan bo‘ladigan suhbat qizib ketib, shu bilan
qishga kirib qolsak, sovqotib qolmay deb, bir yo‘la kiyinib
chiqdim, — deb javob beribdi, — andijonlik lofchi.
62

---

Agar biz o‘rgangan adabiyot namunalarini sinchiklab
kuzatsak, ularda ham adiblar loflardagi usuldan foydala 
-
nishganiga guvoh bo‘lamiz. Bunday namunalarda asar
mualliflari munozaraga kirishgan ikki qahramondan biri 
-
ning topqirligini, zukkoligini ko‘rsatadi. Masalan, Alisher
Navoiy yozgan «Farhod va Shirin» dostonidagi Xisrav bilan
Farhod o‘rtasidagi munozarada Farhod zolim shohning har
bir savoliga mantiqli javob beradi.
Dedi: «Qay chog‘din o‘lding ishq aro mast».
Dedi: «Ruh ermas erdi tang‘a payvast».
Xisrav qarshisida turgan Farhodni mensimay, uning
qachondan ishq dardiga mubtalo bo‘lganini so‘raydi. Bu
so‘roqda Xisrav o‘zining Farhoddan ancha oldin Shiringa
ko‘ngil qo‘yganini ta’kidlash ma’nosi ham yo‘q emas.
Ammo Farhodning javobi Xisravni mot qiladi. Chunki
Farhod o‘z gapida ishq dardiga tug‘ilmasdan oldin mubta-
lo bo‘lganini aytgan edi. Alisher Navoiy bu lavhada xalq
og‘zaki ijodidagi loflardan foydalangan bo‘lsa ajab emas.
Shunday qilib, loflarda o‘zbekning kulgiga moyil xalq
ekani yana bir bor namoyon bo‘ladi. Loflar xalqimizning
zukkoligini, fikrlash chegarasi beqiyos ekanligini, so‘zga
chechan va hozirjavobligini dalillovchi janrlardan biri
hisoblanadi.