Tayanch tushunchalar

Ta’lim 
metodlarini 
tanlash. 
Pedagogika 
fanida, 
о‘qituvchilaming amaliy tajribasini o‘rganish va umumlashtirish 
asosida ta’lim metodlarini tanlashga o‘quv-tarbiya jarayoni 
kechayotgan shart-sharoitlar va aniq holatlarga bogiiq muayyan 
yondashuvlar vujudga keladi. Ta’lim metodlarini tanlashda quyidagi 
holatlar inobatga olinishi lozim:
• Ta’limning umumiy maqsadlari.
• Fanning va’ o‘rganilayotgan mavzuning mazmuni hamda 
o‘ziga xosliklari.
• Biror fanni o‘qitish metodikasining o‘ziga xosliklari.
• Materialni o‘rganishga ajratilgan vaqt.
• 0 ‘quv mashg‘ulotinmg maqsadi, vazifalari va mazmuni.
• 0 ‘quvchilaming yoshi va bilish imkoniyatlari.
• О ‘ quvchilarning tayyorgarlik daraj asi.
• T a’lim muassasasining moddiy ta’minlanganligi.
• 0 ‘qituvchining nazariy, amaliy va metodik tayyorgarligi, 
pedagogik mahoratni egallaganlik darajasi.
Ta’lim vositalari. Ta’lim metodlari ta’lim vositalari bilan 
birgalikda qo‘llaniladi. Ta’lim vositalari - bu yangi bilimlarni 
o‘zlashtirish 
uchun 
o'qituvchi 
va 
o‘quvchilar 
tomonidan 
foydalaniladigan obyekt. Ta’lim vositalari katta ahamiyatga ega.
100

---

Ta’limning barcha vositalari ta’lim maqsadlarini muvafaqqiyatli 
amalga oshiradi.
( ---------------------------------------------------------------------------------- \
D idaktik 
vositalar 
deganda, 
o‘quv 
va 
ko‘rgazmali
qo'llanmalar, 
namoyishli 
qurilmalar, 
texnik 
vositalar
tushuniladi.
v______________________________________________________ у
Ta’lim vositalari o‘zida o‘quv-tarbiyaviy maqsadga erishish 
uchun zarur bo'lgan moddiy yoki ma’naviy qadriyatlami aks 
ettiradi. Odatda ular ta’lim metodlariga mos holatda foydalaniladi. 
Biroq agar metodlar «qanday o'qitish» savoliga javob bersa, 
vositalar esa, «uning yordamida nimani o'qitish» savoliga javob 
beradi.
An’anaviy ravishda qo'laniladigan ta’lim vositalariga darslik, 
rasmlar, jadvallar, nutq, o'quv-ustaxonasi jihozlari, laboratoriyalar, 
axborot vositalari, o'quv jarayonini tashkil etish va boshqarish 
vositalari kiradi.
Didaktik vositalar metodlar singari ta’limiy, tarbiyaviy va rivoj- 
lantiruvchi funksiyalami bajaradi. Bundan tashqari o'quvchilaming 
o'quv-bilish faoliyatini hosil qilish, boshqarish va nazorat qilish 
vazifalarini bajaradi.
Didaktik vositalar audivizuallik tafsilotida motivatsion, axborot, 
ta’lim jarayonini boshqarish, 
optimallashtirish fimksiyalarini 
bajaradi.
Fanni o'qitish bilan bog'liq holda ta’lim vositasi tanlanadi. 
O'qituvchi o'zining ixtiyori bo'yicha ko'rgazmali material, o'quv 
qo'llanmadan foydalanishi mumkin. Ta’lim vositasini qo'llashning 
yana bir jihati albatta ta’lim jarayonining tarkibiy qismi sifatida aks 
ettirishidir.
Ta’lim vositasini tanlab olish ta’lim metodini tanlash bilan 
bog'liq. Agar ta’limning faol metodi(kitob bilan ishlash, mashqlar) 
foydalanilsa, u holda o'quv qo'llanmalari, darsi iklar va ta’limning 
texnik vositalaridan foydalaniladi. Aynan ta’limning aktiv-texnik 
vositalari amaliy metodlarda foydalaniladi.
Ta’limning passiv(sust) metodlari(o‘quvchilar eshitadi, ya’ni 
hikoya, ma’ruza, tushuntirish, ekskursiya) ta’limning ko'rgazmali
101

---

vositalaridan foydalaniladi. Ta’limning ko‘rgazmali vositalari 
pedagogning o‘zi tomonidan tuzilgan boiishi mumkin.
Vositalaming istalgan turidan fovdalanishda olchov va 
mutanosiblikka e’tibor berish kerak. Masalan, ko‘rgazmali 
vositalaming soni yetarli bo‘lmasligi bilimlaming sifatiga ta ’sir 
ko‘rsatadi, bilishga qiziqishni pasaytiradi, obrazli idrok etishni 
rivojlantirmaydi. 
Ulardan 
haddan 
tashqari 
foydalanish 
o ‘quvchilaming olganilayotgan fanga yengil-yelpi qara-shiga olib 
keladi. Murakkab mavzulami o ‘rganishda 4-5 demonstratsiya opti­
mal hisoblanadi.
T a’lim vositalari tasnifi aniq va yagona bo‘lishi mumkin emas. 
Ta’lim vositasining ahamiyatli tomoni ulaming birgalikda qollanili- 
shidir va hech qachon bir-birini inker etmaydi. Q‘qituvchining 
vazifasi - dars jarayonini faollishtirish uchun ta’limning samarali 
vositasini tanlab olishdir.
Ta’lim vositalarini tasniflashda turli asoslarga ko‘ra yondashish 
mumkin:
- faoliyat subyektiga k o la ;
- faoliyat obyektiga ko‘ra;
- o‘quv axborotiga munosabatiga k o la ;
- o‘quv jarayonidagi vazifasiga k o la .
Faoliyat subyekti bo'yicha ta’lim vositalari 
0‘rgatish va 
olganishga bolinadi.
0 ‘qitish vositalari. Masalan, namoyishli-tajriba qurollari. Bunday 
qurollar 
o ‘qituvchi 
toionidan 
mavzuni 
tushuntirish 
va 
rnustahkamlash uchun qollaniladi.
0 ‘rganish vositalari. Masalan, laboratoriya-praktikum qurollari. 
Bunday vositalar o ‘quvchilar tomonidan yangi bilimlami egallash 
uchun qollaniladi.
Didaktik vositalar o‘qituvchi va o‘quvchi uchun xosligiga qarab, 
ikkiga bolinadi. Birinchisiga k o la , narsalar o‘qituvchi tomonidan 
ta ’limning maqsadlarini samarali realizatsiyalash uchun qollanilsa, 
ikkinchisi - bu o ‘quvchilaming individual vositalari, darsliklar, 
daftarlar. Bundan tashqari didaktik vositalar o‘qituvchi va 
o‘quvchilar faoliyat turiga k o la sport qurollari, botanika va 
geografiya maydonchasi, kompyuterlarga ham bolinadi.
102

---