Uot 338. 24 MÜASİR ŞƏRAİTDƏ qeyri-maddi aktiVLƏRİn uçotunun əsas xüsusiYYƏTLƏRİ VƏ audiTİ

Cild 15 № 4 2019 

---

86 
DB 101 “Qeyri-maddi aktivlər” 
KT 302 “Təsisçilərlə hesablaşmalar” kimi yazılış verilir. 
Digər fiziki və hüquqi şəxsərdən əvəzsiz olaraq qeyri-maddi aktivlər mədaxil olunduqda isə:
DB 101 “Qeyri-maddi aktivlər” 
KT 335 “Digər ehtiyatlar” kimi yazılış verilir [1]. 
Başqa müəssisələr, hüquqi və fiziki şəxslərdən pulla əldə edilmiş qeyri-maddi aktivlər üzrə 
məsrəflər, ilk növbədə, 103 saylı “Qeyri-maddi aktivlərlə bağlı xərclərin kapitallaşması” hesabının 
DT-ində, 531 “Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar” hesabının KT-ində müvafiq qeydlər 
aparılır və müxabirləşmə verilir. Sonra isə həmin qeyri-maddi obyektlərə çəkilən məsrəflər 103 
saylı hesabdan 101 saylı hesabın debetinə köçürülür. Ümumiyyətlə, 101 saylı “Qeyri-maddi 
aktivlər” hesabı əsasən aşağıdakı hesablarla müxabirləşir:
Debet üzrə: 103 “Qeyri-maddi aktivlərlə bağlı xərclərin kapitallaşması 
221 “Kassa” 
223 “Bank hesablaşma hesabı” 
302 “Təsisçilərlə hesablaşmalar” 
335 “Digər ehtiyatlar” 
343 “Bölüşdürülməmiş mənfəət” 
Kredit üzrə: 
181 “Uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları” 
611 “Sair əməliyyat gəlirləri” 
544 “Qısamüddətli maliyyəyələşmələr və daxilolmalar” 
335 “Digər ehtiyatlar” 
Qeyri-maddi aktivlərin uçotu zamanı əlavə dəyər vergisi məqsədləri üçün bəzi qeyri-maddi 
aktivlər mal sayılmır, ona görə də belə qeyri-maddi aktivlərin daxil olması, alınması, əvəzsiz 
verilməsi və digər əməliyyatlar əlavə dəyər vergisindən azad edilir. Belə qeyri-maddi aktivlərə pul 
vəsaiti və torpaq aid edilir. Bazar münasibətləri şəraitində mühasibat uçotunun yeni obyektləri 
yaranır və xarakterinə görə ənənəvi uçot sisteminə xas olmayan əməliyyatlar baş verir. Belə 
əməliyyatlardan biri müəssisədə qeyri-maddi aktivlərin uçotudur. Müəssisənin qeyri-maddi aktivləri 
dedikdə istehsal prosesində uzun müddət istifadə edilən, fiziki əsası olmayan, müəssisə üçün dəyər 
yaradan dövriyyədənkənar fondlar başa düşülür. Müəssisə qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri də 
qeyri-maddi aktivlərin uçotunun auditini həyata keçirməkdir. Qeyri-maddi aktivlərin auditinin əsas 
məqsədi onların düzgün mədaxilinin, silinməsinin, qeyri-maddi aktivlərin mövcudluğu və 
hərəkətinin düzgün həyata keçirilməsinin və onlara düzgün amortizasiya ayırmaları 
hesablanmasının yoxlanılmasından ibarət olmalıdır. Qeyri-maddi aktivlərin auditi aparılan zaman 
aşağıdakı şərtlərə fikir verilməlidir: 
- Vətəndaşların intellektual və işgüzar keyfiyyətləri qeyri-maddi aktivlər kimi götürülə 
bilməz; 
- Qeyri-maddi aktivlərin sənədləşdirilməsi. 
Təsərrüfat fəaliyyətində istənilən qeyri-maddi aktivlər özünü obyektiv formada əks etdirməlidir. 
Belə ki, müəssisənin qeyri-maddi aktivlərin obyektinə olan hüquqi mülkiyyət hüququndan fərqlənir. 
Əgər təşkilata torpaqdan istifadə hüququ verilirsə, mülkiyyət hüququ olan şəxs bunun üçün 
qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş qaydada lazimi sənədləşdirmə aparılmalıdır [2]. 
İxtira, faydalı modellər, sənaye nümunələri üçün alınan hüquqlar lisenziya müqavilələri ilə 
təsdiq edilməli, bu hüququ verən təşkilatlarda qeydiyyatdan keçməlidirlər. “Nou-hau” alınan 
müəssisələrdə onun təsviri və görünüşü olmalıdır. Əmtəə nişanı olan müəssisədə əmtəə nişanının 
alınma sənədləri və hansı təşkilatda qeydiyyatdan keçdiyi olmalıdır. Yuxarıda qeyd olunanlara 
əsaslanaraq audit zamanı qeyri-maddi aktivlərin uçota düzgün götürülməsi aşağıdakı kimi həyata 
keçirilməlidir: 
Müasir şəraitdə qeyri-maddi aktivlərin uçotunun əsas xüsusiyyətləri və auditi
 

---

87 
Qeyri-maddi aktivlər balansın “Qeyri-maddi” hesabında ilkin dəyəri ilə uçota alınır. Bu 
dəyərlər qeyri-maddi aktivlərin obyektləri üzrə aşağıdakı kimi müəyyən edilir: 
- təsisçilər tərəfindən müəssisəyə nizamnamə kapitalı kimi qoyulan qeyri-maddi aktivlər üçün 
tərəflərin razılığına əsasən; 
- digər müəssisə və fiziki şəxslərdən pulla alınan qeyri-maddi aktivlərin maddi aktivlərin əldə 
edilməsi və istifadəyə yararlı vəziyyətə gətirilməsi üzrə faktiki məsrəflərdən asılı olaraq; 
- digər hüquqi və fiziki şəxslərdən əvəzsiz alınmış qeyri-maddi aktivlər üçün müəssisənin 
daimi fəaliyyətdə olan qiymətlər kommissiyasının müəyyən etdiyi dəyərlə. 
Bütün bunlar lazimi sənədləşmə əsasında həyata keçirilir. Qeyri-maddi aktivlər təsisçilər 
tərəfindən nizamnamə kapitalına pay kimi qoyulduqda 04 saylı “Qeyri-maddi aktivlər” hesabının 
debetində, “Təsisçilərlə hesablaşma” hesabının kreditində əks etdirir. Digər hüquqi və fiziki 
şəxslərdən pulla əldə edilmiş qeyri-maddi aktivlər 101 saylı hesabın debetində, 103 saylı “Kapital 
qoyuluşu” hesabının kreditində öz əksini tapır. Maddi yardım kimi mədaxil olunan qeyri-maddi 
aktivlər 101 saylı hesabın debetində, 335 saylı “Əlavə qoyuluşu” hesabının kreditində öz əksini 
tapır. Qeyri-maddi aktivlərin auditi keçirilərkən aşağıdakı sahələr üzrə yoxlama aparılır: 
- Qeyri-maddi aktivlərin mövcud vəziyyəti, saxlanması və mühafizəsi; 
- Qeyri-maddi aktivlərin daxil olması zamanı sənədlərin düzgün və qanuni rəsmiləşdirilməsi; 
- Düzgün amortizasiya ayırmaları normalarının hesablanması; 
- Onların istehsal xərclərinə düzgün və vaxtında daxil edilməsi; 
- Onların daxil olmasının, uçotdan çıxarılmasının və silinməsinin mühasibat uçotunda düzgün 
əks etdirilməsi. 
Qeyri-maddi aktivlərin uçotu üzrə əməliyyatların düzgün və vaxtında yerinə yetirilməsi, 
həmin aktivlərin mədaxili və məxarici ilkin sənədlərdə öz əksini tapmalıdır. Bundan başqa, 
müəssisə tərəfindən qeyri-maddi aktivlərin analitik və sintetik uçotu aparılmalıdır. Audit zamanı 
qeyri-maddi aktivlərin analitik və sintetik uçotunun uyğunluğu yoxlanılmalıdır. Analitik uçotla 
sintetik uçot arasında fərq yaranarsa, onun məqsədi və səbəbi aydınlaşdırılmalı və bu haqda 
rəhbərliyə məlumat verilməlidir. Respublikamızda fəaliyyət göstərən təsərrüfat subyektlərində 
həyata keçirilən uçot siyasəti, beynəlxalq mühasibat uçotu standartlarına keçid uçotun operativ 
təşkilinə və onun təkmilləşdirilməsinə zəruri şərait yaratmışdır. Uçot siyasəti hüquqi baxımdan 
“Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu və Maliyyə Nazirliyi tərəfindən 
təsdiq olunmuş “Müəssisələrdə uçot siyasəti haqqında” əsasnamə ilə tənzimlənir. Qeyri-maddi 
aktivlərin uçotu üçün onların müxtəlifliyini nəzərə alaraq, həmin aktivləri tərkibinə və mahiyyətinə 
görə təkmilləşdirmək mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Qeyri-maddi aktivlərin analitik və sintetik 
uçotunun müasir hesablama texnikasının tətbiqi ilə təşkili və həyata keçirilməsi əmək tutumunu 
azaltmağa, vaxta qənaət etməyə və nəzarətin keyfiyyətini yüksəltməyə imkan verir. Qeyri-maddi 
aktivlərin uçotunun əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, həmin aktivlərin verilməsi və ya silinməsi 
zamanı baş verən əməliyyatların maliyyə nəticələri müəyyən olunur və sonradan ya mənfəətə, ya da 
zərərə aid edilir [3].