5-mavzu. Tashkilotlar va ularni boshqarish reja

Mahsulotli tashkiliy tuzilmada qandaydir mahsulotni ishlab chikarish va sotishga 
rahbarlik qilish bo‘yicha vakolatlar bitta rahbarga topshiriladi, u mahsulotning ushbu turi 
uchun javobgar bo‘ladi. Ikkilamchi vazifaviy xizmatlar(ishlab chiqarish, texnik va sotish) 
rahbarlari boshqaruvchi oldida hisobot berishlari kerak. 
Iste’molchiga qaratilgan tashkiliy tuzilmada ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish 
darajasida vazifalarni mijozlar guruhlari bo‘yicha ajralib chiqishi sodir bo‘ladi, barcha 
bo‘linmalar, iste’molchilarning faqat bitta guruhiga xizmat ko‘rsatuvchi tashkilot kabi, 
iste’molchilarning ma’lum guruhlari atrofida, ularning talablarini qanoatlantirish uchun 
guruhlanadilar.
5.4. Asosiy tashkiliy-huquqiy shakllar 
Hozirgi sharoitlarda tashkilot (xorij amaliyotida firma) bozordagi raqobot 
munosabatlarining asosiy harakat qiluvchi shaxsi bo‘ladi. 
Tijorat, ya’ni foyda olish uchun harakat qiluvchi tashkilotlar (korxonalar)ning tarixi 
tomirlari bilan an’anaviy jamiyatga borib taqaladi. Ularning u yoki bu shakllari amalda 
uzoq o‘tmishning barcha buyuk siviliziasiyalarida qayd etilganlar. Ko‘proq savdogarchilik 
va (bir oz kamroq darajada) hunarmandchilik korxonalari keng tarqalganlar. Ulardan ba’zi 
birlari katta yutuqlarga erishganlar va nisbatan murakkab tashkiliy tuzilmaga ega 
bo‘lganlar. Masalan, antik zamonning yirikroq ustaxonalari- ergasteriyalarda 
nazoratchilarning ko‘p bosqichli iyerarxiyasi nazorati ostida 300 gacha qullar ishlaganlar, 
mahsulot esa har xil shaharlardagi ba’zi bir xuddi shunday doimiy sotish tarmog‘i orqali 
sotilgan. 
Zamonaviy firmalarda kapitalistik davrgacha bo‘lgan tijorat korxonalari, qoidaga 
ko‘ra, quyidagalar bilan farqlanadilar: 

majburiy mehnatdan foydalanish; 

faoliyatning an’anaviy xarakteri (o‘n yillar damomida o‘zgarmaydigan texnologiya, 
bir xildagi mahsulot, bir marta va butunlay qabul qilingan tuzilma); 

iqtisotdyotagi o‘sha vaqtda ustivor bo‘lgan xo‘jalik yuritishning novator, o‘zini o‘zi 
ta’minlovchi ( yoki notural) turiga nisbatan ikkinchi darajali roli. 
Birinchi kapitalistik firmalar kichik, yakka shaxsli egalik yoki o‘rtoqlik kabi tashkil 
qilinganlar (firmalarning keyingi turi sheriklik yoki paylardagi jamiyat deb ham ataladi). 
Egasi (yoki egalari) firma faoliyati uchun zarur bo‘lgan barcha sarmoyani kiritgan va 
kompaniyani shaxsan boshqargan. 

---

Egasi (yoki egalarning tor guruhi)ni firmaning muvaffiqiyatidan manfaatdorligi va 
amalda rasmiyatchilik va byurokratizmni yo‘qligida (barcha narsani xo‘jayinning o‘zi hal 
qiladi) yakka shaxsli kompaniyalar va o‘rtoqliklar kichik firmani tashkilotlarning ideal turi 
qilganlar. Hozirgi vaqtga qadar rivojlangan kapitalistik mamlakatlar firmalarining umumiy 
sonidan 4.3 qismiga yaqini xuddi shu asosda harakat qiladilar. 
Jahon amaliyotida firmalarni quyidagi alomatlar bo‘yicha tasniflash qabul qilingan: 

xo‘jalik faoliyatining turi va xarakteri (sanoat, transport, sug‘urta, savdo, 
injiniring,sayyohlik va boshqalar); 

huquqiy holati (yakka shaxsli tashkilot va tadbirkorlar birlashmasi); 

mulkchilikning xarakteri (xususiy, davlat, yarim davlat va kooperativ); 

faoliyat sohasi; 
Firmalarni har xil alomatlar bilan tasniflash aniq firmani o‘rganish natijasida tashkiliy-
huquqiy shakli, uning iste’mol bozoridagi holati, firma ichidagi munosabatlar, faoliyatning 
xarakteri va ko‘lamlari haqida to‘liq tassavvur olish imkoniyatini beradi. 
O‘zbekiston Respublikasidagi tashkilotlarni barqaror va samarali faoliyat yuritishlari 
uchun hammadan avval ularni boshqarish tizimining huquqiy ta’minlanishi yaratilgan. Gap 
shundaki, har bir tashkilot yuqoriroq darajadagi tizim- mintaqa, soha, mamlakat, qo‘shma 
tashkilot esa- jahon hamjamiyatning tuzilmasi bo‘ladi. 
Tashkilotlar aniq tashkiliy–huquqiy sherikliklarining ba’zi bir xususiyatlari, ularni 
tashkil qilinishi va faoliyat yuritishi quydagilardan iboratdir.