Azərbaycan respublikasi daxiLİ İŞLƏr naziRLİYİ p o L i s a k a d e m I y a s I kafedra: «İctimai elmlər»

reallığı, obyektiv mövcudluğu, insan şüurundan asılı olmayan gerçəkliyi bildirən ən 
ümumi fəlsəfi kateqoriyadır. Varlıq - dünyanın real mövcudluğunun məcmusu, təbiət və 
cəmiyyətin, maddi və mənəvi aləmin vəhdətinin ən ümumi ifadəsini bildirən mənəvi 
aləmin ən ümumi ifadəsini bildirən fəlsəfi kateqoriyadır. Maddi predmetlər, proseslər, 
xassələr, əlaqə və münasibətlər, miflər, nağıl və əfsanələr, ictimai-siyasi, elmi və s. ideyalar-
bütün bunlar hamısı varlığın müxtəlif növləridir. Göründüyü kimi, varlıq kateqoriyası özündə 
həm maddi, həm də mənəvi, ideal olanı əhatə edir. 

---

6 
Daha konkret olaraq varlığın növlərini belə qruplaşdırmaq olar:
a) təbii və ya maddi varlıq. Buraya insanı əhatə edən maddi gerçəklik daxildir ki, onun da 
iki aspektini qeyd etmək olar: təbii mühit və insan əməyi ilə yaradılmış "süni mühit" və ya 
"ikinci təbiət". Bunu insan şüurundan asılı olmayan təbii-mövcudluq da adlandırmaq olar; 
b) mənəvi və ya ideal varlıq. Buraya insanı əhatə edən mənəvi aləm, ideal mövcudluq: 
mədəniyyət, elm, incəsənət, adət-ənənələr, ideoloji formalar və s. məcmusu daxildir;
c) əsasında ictimai istehsal prosesi və ictimai münasibətlərin, sosial-siyasi strukturların 
durduğu sosial-siyasi varlıq. Buraya cəmiyyətin bütün sosial-siyasi strukturların, ictimai, siyasi, 
sinfi, milli və i.a. proseslərin idarə edilməsi və s. bağlı insan fəaliyyəti sahələri daxildir;
ç) insanın obyektiv real mövcudluğu və ya insan varlığı. Bunu da iki qismə ayırmaq olar: 
ictimailəşmiş insan-şəxsiyyət aləmi və fərdiləşmiş insan-fərd aləmi. 
Varlıq kateqoriyası öz mahiyyəti etibarilə dərin dialektik təbiətə malikdir. Varlığın bu 
dialektik təbiətini Hegel hərtərəfli şəkildə tədqiq edərək aşkara çıxarmışdır.
Hegelə görə xalis varlıq kateqoriyası məzmunca o qədər yoxsuldur ki, o əslində elə 
yoxsulluqla eyni güclü məfhumdur. Lakin digər tərəfdən xalis varlıq həmçinin mövcudluq 
imkanıdır. Yəni hər cür gerçəklik öz başlanğıcını xalis varlıqdan götürür. Deməli, o mütləq 
yoxluqdan ibarət neqativ anlayış deyil, potensial varlıqdan ibarət olub, pozitiv anlayışdır. 
Hegelə görə varlıq kateqoriyasının məhz bu daxili ziddiyyəti öz inkişafı prosesində getdikcə 
daha məzmunlu olan anlayışları yaradır. "Varlıq" kateqoriyasının fəlsəfi anlayışı haqqında ilk 
fikir qədim yunan fəlsəfəsinin Sokrata qədərki dövrünə aiddir. O dövr mütəfəkkirlərdən 
Parmenid varlıq dedikdə "maddi, əbədi və mükəmməl Kosmosu" nəzərdə tutmuş, Heraklit isə 
onu "fasiləsiz qərarlaşan Kosmos" adlandırmışdı. Burada varlıq, heçliyə, yoxluğa qarşı 
qoyulmuşdu. Platon isə varlıq anlayışının "hiss olunan" tərəfini ataraq, onu "xalis ideya"- həqiqi 
dünya mövcudluğu kimi səciyyələndirirdi. Aristotel isə varlığa "forma və materiyanın vəhdəti" 
kimi baxaraq onun müxtəlif səciyyələrindən ("hissi", "ideal", "insani" və s.) bəhs etmişdi. Orta 
əsrlər ilahiyyatında (xristian, islam və s.) varlıq anlayışına ilahi məna verilir, "Allah-həqiqi 
varlığdır", "maddi və ideya vəhdəti isə" qeyri-həqiqi, yaradılmış mövcudat adlandırılır. XVII- 
XVIII əsr maarifçiliyində isə varlığa ancaq maddi-təbii olanın aid edilməsi, mənəvi aləmin ona 
daxil edilməməsi ideyaları üstün olmuşdu. Orta əsrdə və sonrakı dövrlərdə Şərq və Azərbaycan 
fəlsəfəsində varlığı "zəruri və mümkün varlıq" kimi iki hissəyə bölmüş, "zəruri varlığa" bütün 
gerçəkliyin və "mümkün varlığın" səbəbi və ilkin substansional əsası kimi baxmışlar. Dekart 
varlığa münasibətdə "fikirləşirəm, deməli, mövcudam" tezisi ilə çıxış etmiş. Kanta görə varlıq 
"bizim anlayışımızın və mühakimələrimizin əlaqələrinin ən mühüm vasitəsidir". Hegeldə isə 
varlıq-mütləq ideyanın, ruhun "'özü-özündən yüksəlməsi prosesi", obyektiv ideal gerçəklikdir. 
Marksist fəlsəfi konsepsiya isə varlığa birtərəfli olaraq, əsasən onun maddi-təbii tərəflərinin 
obyektiv reallığı kimi baxırdı. 

---

7