AZƏrbaycan respublikasi təhsil nazirliyi azərbaycan döVLƏt iqtisad universiteti fakultə : «Əmtəəşünaslıq»
Yüklə 0,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Işin rəhbəri
- NƏTICƏ VƏ TƏKLIFLƏR 45 ƏDƏBIYYAT 47
- Cədvəl 1. Gön xammalının növləri Heyvanın növü Yeni soyulmuş dərinin çəkisi, kq
- II. DƏRILƏRIN MIKROQURULUŞU VƏ TOPOQRAFIYASI
|
AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI TƏHSIL NAZIRLIYI AZƏRBAYCAN DÖVLƏT IQTISAD UNIVERSITETI
Ixtisas : Istehlak mallarının ekspertizası və marketinqi
B U R A X I L I Ş I Ş I Mövzu: Gön xammalının kimyəvi tərkibinin təhlili Işin rəhbəri: dos. Nağıyev Z.M. Tələbə: Sultanov Asif Yusif Bölmə: azərbaycan Qrup:2322 «Təsdiq edirəm» Kafedra müdiri :__________ prof.Ə.P.HƏSƏNOV
2
MÜNDƏRICAT GIRIŞ 3 I. Gön xammallarının növləri və xassələri haqqında ümumi məlumat 5 II. Dərilərin mikroquruluşu və topoqrafiyası 10 III. Dərilərin konservləşdirilməsi və onun xammalın xassələrinə təsiri 17 IV. Dərilərin kimyəvi tərkibi və tədqiqi üsulları 24 V. Gön xammalının sortlaşdırılması və keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi 29
VI. Dərilərin tərkibindəki rütubətin miqdarının təyini 33
VII. Gön materiallarının tərkibindəki zülali maddələrin miqdarının təyini
41 NƏTICƏ VƏ TƏKLIFLƏR 45 ƏDƏBIYYAT 47
3
Gön istehsalı üçün əsas xammal müxtəlif heyvanların dərisi sayılır. Gön yarımfabrikatlarının istehlak xassələri, ilk növbədə onun hazırlanmasına sərf edilən dəri xammalından çox asılıdır. Gön istehsalında müxtəlif növ heyvan cinslərinin dərisindən istifadə edilir ki, bunların da hər birisinin özlərinə məxsus kimyəvi tərkibi vardır. Bildiyimiz kimi, gön istehsalı ən qədim istehsal növlərindən biridir. Illər keçdikcə bu sənət növü tədricən təkmilləşdirilmiş kustar növündən iri sənaye istehsalı növünə çevrilmişdir. Belə ki, son dövrlərdə, xüsusilə keçmiş SSRI məkanında gön sənayesi ən yüksək inkişaf etmiş sənaye sahələrindən birinə çevrilmişdir. Gön istehsalında yeni növ materiallardan, xammaldan, texnoloji avadanlıqlardan, ən yeni texnologiyadan istifadə edilməklə yüksək keyfiyyətli gön istehsalı mənimsənilmişdi. Hətta böyük gön emalı müəssisələri tikilib istifadəyə verilmişdi. Belə zavodlar bizim respublikamızda da fəaliyyətdə olmuşdur. Gön sənayesinin inkişafında yüksəkixtisaslı mütəxəssislərin də böyük rolu vardır. Bu baxımdan, hazırda müxtəlif tədris müəssisələrində bu sahədə çalışacaq mütəxəssis kadrları hazırlanır, Mərkəzi Elmi Tədqiqat Gön ayaqqabı Sənayesi Institutu, onun filialları fəaliyyət göstərir. Çünki gön sənayesində xüsusi hazırlığı olan, professional təcrübəyə malik olan, müasir avadanlıqları idarə edən, avtomatlaşdırma sistemindən dərin biliyə malik olan, gön xammalının konservləşdirilməsi mərhələsində aparılan əməliyyatları yaxşı bilən, tədarük olunan gön xammalının keyfiyyətcə qəbulunu başa çatdıran, habelə istər xammalın və istərsə də emal olunan gön yarımfabrikatlarının kimyəvi tərkibi və xassələrinə bələd olan işçilər olmalıdır. Eyni zamanda mükəmməl tədqiqat metodikaları, dərsliklər, hər bir prosesin qaydalarını, ardıcıllığını, proseslərin aparılması rejimini özündə əks etdirən sənədlərin mövcudluğu hazırlanan yarımfabrikatların keyfiyyətinin yüksəldilməsinə şərait yaratmış olar. Çünki metodika əsasında texnoloji qaydalar işlənib hazırlanır.
4 Habelə istər xammalın və istərsə də gön yarımfabrikatlarının tədqiqi üçün tədqiqat laboratoriyaların olması da çox vacibdir. Bununla yanaşı, gön xammalının və hazır gönlərin emalında istifadə olunan metodiki qaydaların dövri olaraq yenidən baxılması da çox vacibdir. Ən vacibi isə gön xammalının və ya gön yarımfabrikatlarının kimyəvi tərkibinin tədqiqi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Odur ki, hazırki tədqiqat işi də belə bir vacib problemlərə həsr olunmuşdur. Hazırkı buraxılış işində əsas məqsəd gön xammalının quruluşunun, kimyəvi tərkibinin, konservləşdirilmiş xammalın keyfiyyətinin, hətta yarımfabrikatların bəzi kimyəvi tərkib göstəricilərinin təhlilinə həsr olunmuşdur.
5
MƏLUMAT Gön xammalı dedikdə, müxtəlif heyvanların dərisi olub, gön istehsalı üçün yararlı olan xammal kimi başa düşülür. Bildiyimiz kimi, bəslənmə şəraitindən asılı olaraq heyvanlar ev təsərrüfatında və çöl şəraitində yaşayan heyvan cinslərinə ayrılır. Bu baxımdan, heyvanın növündən və konservləşdirilməməsi əlamətlərindən asılı olaraq mütəxəssislər gön xammalını xırda, iri, donuz, maral, los, dəniz heyvanları (vəhşi) dərilərinə, balıq dərisinə, sürünənlər və quş dərilərinə ayırırlar. Bir qayda olaraq, gön istehsalı üçün əsas xammal qaramal, donuz, qoyun, keçi, at dəriləri, az miqdarda maral, dəvə, az miqdarda isə vəhşi və dəniz heyvanlarının dəriləri, şimal marallarının, vəhşi keçinin, qabanın, suitinin, dəniz pişiyinin dəriləri sayılır. Qeyd edildiyi kimi, iribuynuzlu heyvan dəriləri heyvanın yaşından asılı olaraq xırda və iri dəri xammalına ayrılır (cədvəl 1).
Bu doğulmamış və yaxud ölü
halda doğulmuş buzov və dayça Çəkisindən asılı olaraq Sahəsindən asılı olaraq Südəmər Yenicə doğulmuş südəmər buzov ----"---- ----"---- Iri buzov dərisi Bitki ilə qidalanan 10 kq-dək ----"---- Daylaq dərisi Daylaq 10 kq-dək ----"---- Dayça dərisi Südlə yemlənən bir yaşadək dayça 5 kq-dək ----"---- Qulan dərisi Bir
yaşdan işlək
yaşadək 5 kq-dan 10 kq-dək ----"---- Keçi dəriləri Ev və vəhşi keçisi Çəkisindən asılı olaraq ----"---- Qoyun dəriləri Dişi və erkək qoyun növləri ----"---- ----"----
Polukojnik Yaşı 1,5 il olan dana 10 kq-dan 13 kq-dək Sahəsindən asılı
olaraq Cöngə dəriləri Yaşı 1,5 ildən 2 ilədək olan
13 kq-dan 17 kq-dək ----"---- 6 Qısır inək dəriləri: yüngül ağır
Bala verməyən inək
13 kq-dan 17 kq-dək 17 kq-dan 25 kq-dək və 25 kq-dan artıq olan ----"----
Cavan buğa dəriləri: yüngül ağır
Cavan yaşında
axtalanmış buğa
17 kq-dan 25 kq-dək 25 kq-dan artıq ----"---- Buğa dəriləri: yüngül
ağır Axtalanmamış buğa
17 kq-dan 25 kq-dək 25 kq-dan artıq ----"---- At dəriləri: ağır
Yaşlı at 10 kq-dan 17 kq-dək 17 kq-dan artıq ----"---- At dəriləri: ön tərəf ağır Atın
dərisinin ön
tərəfi sağr hissəsindən ayrılan
12 kq-dan 12 kq-dan artıq ----"---- Atın xaz
(sağrı) hissəsinin dərisi: yüngül ağır
Atın arxa
ayaqları olmaq şərti ilə sağrı hissəsi
5 kq-dək 5 kq-dan artıq ----"---- Dəvə dəriləri: orta ağır
Yaşı dəvə
10 kq-dan 17 kq-dək 17 kq-dan 25 kq-dək 25 kq-dan artıq ----"---- Donuz dəriləri: orta Ev və vəhşi donuz, qaban, çoşka Çəkisindən asılı olaraq
30 dm 2 -dən 70 dm 2 - dək 70 dm 2 -dən 120 dm 2 - dək 120 dm 2 -dən artıq Maral dəriləri: xırda
iri Maral
----"----
100 dm 2 -dək
100 dm 2 -dən çox Qaramal dəriləri heyvanın yaşından asılı olaraq xırda və iri xammal kimi ayrılır. Xırda dəri xammalına aşağıdakılar aid olunur: - ilkin yunu tökülməmiş südəmər (buzov) dərisi; - 1 yaşına qədər buzovların dəriləri (çəkisi 10 kq olan). Iri xammal isə aşağıdakılar hesab olunur: - polukojnik – 1,5 yaşına qədər buzov və dana dəriləri (çəkisi 10-13 kq olan) dana dəriləri; - cöngə 2 yaşına qədər (çəkisi 13-17 kq olan); - axtalanmış öküzlərin dəriləri (çəkisi 17 kq-dan çox olan); - axtalanmamış öküz dərisi (çəkisi 17 kq-dan çox); 7 - çəkisi 13 kq-dan çox olan qısır inək dəriləri. At dəriləri də iribuynuzlu malqara dərisi kimi xırda və iri xammala ayrılır. Xırda dərilərə cavan atların dəriləri aid edilir: - dayça, qulan dəriləri (çəkisi 5 kq-a yaşı 1 ilə qədər); - 1 ildən işlək yaşa qədər cavan at dəriləri (çəkisi 5kq-dan 10 kq-a qədər). Iri xammala isə çəkisi 10 kq-dan çox olan yaşlı at dəriləri aid edilir. Qoyun dəriləri xırda gön xammalına aid edilir və heyvanın cinslərinə görə də fərqlənirlər (rus, çöl, qarışıq, quyruqlu qarabağ, merinos və s.). Gön hazırlanması üçün, demək olar ki, bütün cins qoyunların dəriləri istifadə olunur, ancaq, əsasən tük örtüyünün keyfiyyətinə görə xəz istehsalı üçün yaramayan dərilər gön istehsalına verilir. Keçi dəriləri də xırda gön-dəri xammalına aiddir. Bunlar üç qrupa bölünür: 1) südlük cinsi, bəslənilən (evdə, fermada və s.) keçilərin dəriləri; 2) çöl keçiləri – bunlar yunluq cinsli keçi dəriləridir; 3) vəhşi keçilərin dəriləri. Donuz dəriləri aşağıdakı kimi ayrılır: - çəkisi 1,5 kq-a qədər olan çoşka dəriləri; - çəkisi 1,5 kq-dan çox olan donuz və axtalanmış erkək donuz dəriləri; - erkək donuz (xryak) – axtalanmamış donuz dəriləri. Gön xammalı dərinin ölçülərinə (sahəsi), qalınlığı və mikrostrukturuna görə fərqlənirlər. Məhz bu fərqlər dərinin müxtəlif xassəliyini və təyinatını müəyyənləşdirir. Gön istehsalı zamanı dəridən tüklər, epidermis, dərialtı hüceyrələr təmizlənir və ancaq dermadan istifadə olunur. Bu zaman dermaya verilən xassələrlə hazır gönün istifadə təyinatı müəyyən edilir. Beləliklə, gön anlayışına belə tərif vermək olar. Gön, dərinin, əsas etibarilə lifli strukturu saxlanılmış, ancaq struktur elementlərinin fiziki-mexaniki və kimyəvi xassələri məqsədəuyğun təyinatdan asılı olaraq dəyişdirilmiş dermasıdır. Gön və ya xəz istehsalında istifadə edilən dərilərin yararlılığı onun aşağıdakı xassələri ilə təyin edilir; sahəsi boyunca eyni qalınlığa malik olması, ölçüsü,
8 kütləsi, sıxlığı, epidermisin və dərialtı hüceyrə təbəqəsinin qalınlığı, tük örtüyünün inkişaf dərəcəsi, dermanın vəzli və torabənzər qatlarının nisbəti, demada liflərin toxunma xarakteri, topoqrafik sahələrinin inkişaf dərəcəsi, kimyəvi tərkibi, nöqsanının olması, tük örtüyünün xarakteri. Dərinin qalınlığı – gönün təyinatını və hər 100 sm 2 sahədən gönün istifadə edilməsini təyin edir. Dərinin qalınlığından asılı olaraq onun dartılma zamanı möhkəmlik həddi və
istehsal əməliyyatlarının yerinə
yetirilmə vaxtı
müəyyənləşdirilir. Dərinin sahəsi boyunca qalınlığının bərabərliyi böyük əhəmiyyət kəsb edir, biçilməsi asan və yararlı olur. Adətən dərinin qalınlığı bud tərəfindən qarınaltı tərəfə qədər (uzunu boyunca) və köndələn istiqamətdə beldən ətək hissələrinə tərəf azalması «qaçışlıq» adlanır. Bu hal xüsusən donuz dərilərinə xasdır. Müxtəlif növ xəzlik dəri xammallarında isə dərinin qalınlığı və möhkəmliyi ayrı-ayrı topoqrafik sahələrdə gözə çapacaq dərəcədə dəyişir. Adətən dərinin kürək tərəfi mexaniki cəhətdən çox möhkəm olur. Dərinin sahəsi onun biçilmə xassələrini təyin edir. Gön istehsalında sahəsi 20 dm
2 -dən az olan dərilərin emalı sərfəli deyil. Xəzlik dəri xammalının sahəsi isə çox müxtəlifdir və geniş intervalda 100-dən 20000 sm 2 -ə qədər dəyişir. Dərinin kütləsi iribuynuzlu heyvanların, at və digər heyvan dərilərinin istehsal partiyası üçün qəbulunda böyük rol oynayır. Kütləsinə görə yaxın olan dəriləri eyni partiyaya aid edirlər. Qoyun, keçi (tüklərinin kütləsinin böyük olması ilə əlaqədar olaraq) və həm də donuz dərilərini gön istehsalı zavodlarında sahələrinə görə istehsal partiyalarına ayırırlar. Xəzlik dəri xammallarının kütləsi də geniş intervalla fərqlənir. Dərinin sıxlığı – onların emal müddətini təyin edir, yəni əsas etibarilə onlarda müxtəlif maddələrin diffuziya sürətinə və dartılma zamanı möhkəmlik həddinə təsir edir. Epidermisin qalınlığı – dermanın yararlı sahəsinə müəyyən dərəcədə təsir edir. Epidermis nə qədər nazik olsa, dermanın çıxımı o qədər çox olar.
9 Tük örtüyünün inkişaf dərəcəsi dermanın çıxımına təsir edir. Tük örtüyü çox inkişaf edərsə, dermanın çıxımı az olur, çünki xammal kütləsinə yunun kütləsi də aiddir.
Tük örtüyünün inkişaf dərəcəsi və onun sıxlığı xəz-dəridə xəzin keyfiyyətini, istiliksaxlama xassəsini yaxşılaşdırır və istifadə müddətini uzadır. Dərialtı hüceyrənin qalınlığı xammalın xarakterindən asılı olaraq çox dəyişir. Dəri kütləsinin 10-25%-i dərialtı hüceyrə təbəqəsinin payına düşür. Dərialtı hüceyrə təbəqəsinin qalınlığı az olduqca, hazır məhsulun yararlı hissəsi artır, tullantı azalır. Dermanın torabənzər qatı dərinin dartılma ərəfəsində möhkəmliyinə, vəz qatı isə gönün yumşaqlığına təsir edir. Derma liflərinin toxunma xarakteri dermanın xassəsinə artıq dərəcədə təsir edir. Liflərin toxunma bucağı və toxunma sıxlığı dərinin və hazır məhsulun fiziki- mexaniki xassələrini təyin edir. Dərinin kimyəvi tərkibi onun ümumi xassəsinə təsir edir. Dərinin ən əsas və vacib tərkib hissəsi zülallardır. Gön xammalı üçün bu, kollagendən, xəz-dəri üçün isə kollagen və keratindən ibarətdir. Dərinin başqa tərkib hissələri yuxarıda qeyd olunmuşdur. Nöqsanların olması gön və xəz xammallarının keyfiyyətini təyin edir. Aydındır ki, nöqsanlar nə qədər ciddi və çox olarsa, dərinin qiymətli topoqrafik sahələrini yararsızlaşdırır və keyfiyyəti pisləşir. Tük örtüyünün xarakteri və onun qorunub saxlanması xəzlik dərilərin keyfiyyətlərinin təyinində vacib rol oynayır.
10
Yaxşı inkişaf etmiş tük örtüyünün və davamlı gön toxumasının olmasına görə bütün heyvan dərilərini gön və xəz-dəri məqsədli növlərinə ayırmaq lazımdır. Iribuynuzlu heyvanların, məsələn, inək, at, qoyun, keçi, donuz və bəzən maral və it dəriləri çox az tük örtüyünə və davamlı gön toxumasına malik olduqları üçün gönlük xammal hesab olunur və onların istehsalı üçün istifadə edilir. Gön istehsalında heyvan dərilərinin topoqrafik sxem üzrə, şəkil 1-də göstərildiyi kimi, hər bir hissəsinə xüsusi adlar verilir. Bu ondan irəli gəlir ki, dərilərin əmtəə kimi qiymətləndirilməsində bu hissələrin hamısı eyni keyfiyyət göstəricilərinə malik olmur. Ayrı-ayrı sahələrin sərhədləri təxmini göstərilmişdir. Dərinin gön təbəqəsinin en kəsiyinə mikroskopla baxarkən (şəkil 1) onun bir neçə horizontal qatlardan ibarət olması görünür. Bu qatlar kiçicik hissəciklərdən, yəni hüceyrələrdən ibarətdir. Hüceyrələr isə nüvə və özlülü maye protoplazmadan təşkil olunmuşdur. Gön təbəqəsində bir- biri üzərində yerləşmiş 3 qat vardır. 1) Xarici nazik qat – epidermis; 2) Epidermisin altında yerləşən daha qalın qat – gönün özü və ya derma; 3) Dərialtı yağ qatı. Epidermis – gön örtüyünün xarici qatıdır. Onun qalınlığı dermanın qalınlığına nisbətən çox azdır, məsələn, ev dovşanının kürək hissəsində epidermisin qalınlığı dermanın 2,5-3%-ni təşkil edir. Mürəkkəb tip epidermis bir-biri üzərində yerləşən bir neçə toxumalardan ibarətdir. Шякил 1. Дяри гурулушунун схеми: 1-буйнузвари гат; 2-артан гат; 3-дерма; 4-термостатик гат; 5-торвари гат;
6-дермаалты тохума; 7-пий (йаь гаты); 8-коллаэен лифляри дястяси; 9-коллаэен лифляри дястясинин ен кясийи; 10-тяр вязиляри; 11-язяля; 12-тцк торбажыьы; 13-пий вязи; 14-тцк.
11 Inkişaf dərəcəsindən asılı olaraq onun aşağıdakı qatları ola bilər: əsas qat – derma ilə sərhəddə yerləşir; torabənzər – bir qədər yuxarıda; dənəvari – lap yuxarıda; xarici buynuzvari. Bəzi məlumatlara görə, epidermis 6 təbəqədən ibarətdir. Əsas qat silindrik formalı hüceyrələrin bir qatından ibarətdir. Bu hüceyrələr bölünə bilirlər. Onlardan tədrici dəyişikliklər nəticəsində yuxarıda yerləşən, torabənzər dənəvari və buynuza oxşar qatlar əmələ gəlir. Torabənzər qat, bircinsli qeyri-müəyyən ölçülü hüceyrələrin bir neçə sırasından təşkil olunmuşdur. Bu cür hüceyrələr bölünmə qabiliyyətinə malik deyildir. Dənəvari qat torabənzər qatın üstündə yerləşir və hüceyrələrinin protoplazmasında keratoqialin dənəcikləri əmələ gəlir. Bütün bu üç qatın üçü də eyni bir adla – silikli qat və ya bu qatın öyrənən alimin adı ilə – Malpigiyev qatı adı ilə eyniləşdirilir. Epidermisin xarici qatı silikli qatın buynuzlaşmış hüceyrələrindən ibarətdir. Tük tökülmə vaxtı belə buynuzvari lövhəciklər kəpək kimi tökülürlər. Derma dərinin əsasını yaradan kollagen, elastin və retikulin liflərindən ibarət olan bir toxumadır. Bu liflər bir-birindən toxunma, xarakteri, kimyəvi tərkibi və təyinatına görə fərqlənirlər. Kollagen lifləri dermanın əsas kütləsinin 98-99%-ni təşkil edir: elastin və retikulin liflərinin miqdarı isə çox azdır. Kollagen lifləri xüsusi zülallardan – kollagendən ibarət olaraq, çox nazik fibrillərdən təşkil olunmuşlar. Fibrillər bir-biri ilə yapışqanlaşdırıcı (fibrillər arası) maddə ilə birləşmişlər. Kollagen lifləri öz növbəsində dəst halında da birləşmişlər. Bu lif dəstələrin quruluşu burulmuş ipin quruluşuna oxşayır. Kollagen liflərindən birləşmiş dəstələr bir-birinə dolanaraq möhkəm, hər bir xammal növünə xas olan, toxunuş əmələ gətirir. Kollagen lifləri dartılmaya çox davamlı olub, demək olar ki, heç uzanmırlar.
12 Elastin liflərinin tərkibi kollagendən çox fərqlənir və elastin zülalından ibarətdir. Onlar dəst əmələ gətirmir və ən çox tük çantalarının, dəri vəzilərinin, qan damarlarının ətrafında yerləşirlər. Retikulin lifləri sabit zülaldan – retikulindən təşkil olunub, çox nazik, gödək və incədirlər. Dəstə ilə yox, ancaq şaxələnərək öz aralarında birləşirlər. Xəzlik heyvanların çoxunun dərisinin derması ayrı-ayrı qatlara, yəni yuxarı – termostatik və aşağı torabənzər və ya retikulyar qatlara bölünür. Yuxarı qat ona görə termostatik adlanır ki, burada orqanizmin istilik dəyişməsinin tənzimlənməsini yerinə yetirən tər və piy vəziləri yerləşir. Termostatik qat nazik və seyrəkdir. Çünki burada tüklərin kökü və çantası tər və piy vəziləri yerləşirlər. Termostatik qatın yuxarı hissəsində liflərin toxunması keçə xarakterli olur, səthə yaxın yerdə isə nazikləşərək çox zərif lif şəklində, şəffaf pərdə-bazal membransını əmələ gətirir. Bu zaman tüklər arasındakı qatlarda daha çoxalır və orqanizmin istilik buraxması azalır. Eyni zamanda piy vəziləri maye (sekret) buraxır və gön qatının səthini yağlayır. Dermanın aşağı qatı – torlu qat adlanır və kollagen dəstələrinin çox sıx toxunmasından (elastik liflərinin seyrək qarışması ilə) əmələ gəlmişdir. Liflərin dəstələri çox müxtəlif istiqamətlərdə toxunur, ona görə də torabənzər qat retikulyar qat adlanır. Retikulyarın tərcüməsi «torvari» deməkdir. Termostatik və torabənzər qatlar arasında aydın sərhəd yoxdur. Şərti olaraq bu sərhəddi tük köklərinin oturduğu səviyyəni hesab edilər. Termostatik və torabənzər qatların qalınlığının nisbəti ayrı-ayrı növ heyvanlar üçün eyni deyil. Dermanın qalınlığı və sıxlığından asılı olaraq xəz-dərinin dartılması zamanı davamlıq həddi ən vacib əmtəəlik xassələrindən hesab edirlər. Termostatik və torabənzər qatların qalınlığının nisbəti ayrı-ayrı növ heyvanlar üçün eyni deyil. Dermanın qalınlığı və sıxlığından asılı olaraq xəz-dərinin dartılması zamanı davamlıq həddi ən vacib əmtəəlik xassələrindən hesab olunur. 13 Heyvandan çıxarılan dərinin derması heyvanın növündən asılı olaraq 56- 70% - su və 44-30%-i isə quru qalıqdan ibarətdir. Quru qalığın tərkibində 2-dən 10%-ə qədər yağ və yağa bənzər maddələr, 1-5% mineral maddələr və 97-85% üzvi maddələr vardır. Üzvi maddələri 20-40C-də həll olmasına görə 4 qrupa ayırmaq olar: 1. Suda həll olan; 2. Duz məhlullarında həll olan; 3. Qələvilərdə həll olan; 4. Suda və qələvidə həll olmayan. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, dermanın əsas hissəsini kollagen təşkil edir. Kollagen çox böyük miqdarda su udur (öz polyar qrupları ilə birləşdirərək) və diffuziya prosesi nəticəsində öz kapilyarlarını doldurur. Axırıncı nəmişlik sıxılma nəticəsində kollagendən asan çıxa bilir. Kollagenin struktur elementləri arasındakı əlaqə qüvvəsi onun nəmliyindən asılıdır, nəmlik artdıqca, o çox zəifləyir. Quru halda isə bu qüvvələr o qədər güclənir ki, kollagen zənciri yapışqanlaşır, material çox möhkəm və davamlı olur. Nəm halda kollagenin zəifləməsi onun molekullarının hidratlaşması və struktur elementləri arasındakı məsafənin artması ilə izah olunur və nəticədə bu elementlərin arasında əlaqə daha da zəifləyir. Kollagen nəm halda asanlıqla çürüyür və müəyyən şəraitdə fermentlərlə həll olmuş vəziyyətə düşür. Isti suda (təxminən 80C) kollagenin bişməsi müşahidə olunur. Bu zaman onun lifləri öz uzunluğunun 1/3-i qədər qısalır və qalınlaşaraq elastik hal alır. Qələvilərlə uzun müddət işlədilərsə, o xarakterik xassəyə malik olur, 35C-də suda həll olaraq həlməşik (jelatin) və ya yapışqan əmələ gətirir. Dermanın digər tərkib hissələrindən olan retikulin kollagendən fərqli olaraq məhlul halına çətin keçir, elastin isə hətta qaynar suda da həll olmur. Müasir sinifləşdirməyə görə kollagen suda zülallara (proteinlərə) aid olmaqla zülalın hidrolizi ilə asan çıxarıla bilən aşağıdakı tip birləşməli- aminturşularından ibarətdir. 14 Belə aminturşuları bir-biri ilə amin və karboksil qruplarla birləşərək (su ayrılmaqla) uzun zəncir əmələ gətirirlər. Bu zəncirin əmələ gəlməsi aşağıdakı sxem ilə göstərilir:
Göstərilən zəncir polipeptid zənciri adlanır. Kollagendəki polipeptid zənciri yağ formasındadır. Müasir təsəvvürə görə makromolekulanın ölçüsünün: diametri 12A, uzunluğu isə 2800 A. Bu tip makromolekullardan yüksək ölçülü struktur elementlər əmələ gəlir. Elektron və optiki mikroskoplardan istifadə edərək aşağıdakı struktur elementləri ayırmaq olar (cədvəl 2).
Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|