AZƏrbaycan respublikasi təhsil nazirliyi azərbaycan döVLƏt iqtisad universiteti fakultə : «Əmtəəşünaslıq»
Cədvəl 2. Kollagenin struktur elementləri
Yüklə 0,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qan damarları və sinir telləri
- III. DƏRILƏRIN KONSERVLƏŞDIRILMƏSI VƏ ONUN XAMMALIN XASSƏLƏRINƏ TƏSIRI
- Pikelləşdirmə-turşulu-duzlu konservləşdirilmə
- Xammalın dezinfeksiyası
- IV. DƏRILƏRIN KIMYƏVI TƏRKIBI VƏ TƏDQIQI ÜSULLARI
|
Cədvəl 2. Kollagenin struktur elementləri Struktur elementinin adı Diametri, mk Elektron mikroskopik fibril 0,1 Mikroskopik fibril 0,5 Lif
1-2 Lif dəstəsi 30-200
təbəqəsini əmələ gətirir. Liflər arasındakı məsamələr isə çox şaxələnmiş kapillyar sistem yaradır ki, bu da gönün gigiyenik xassəsində əsas rol oynayır. Gönün strukturası onun mexaniki xassələrini təyin edir. Bu baxımdan strukturun aşağıdakı ən vacib üç xarakteristikasını qeyd etmək lazımdır: 1. Struktur elementlərin dermanın səthinə görə (yəni horizantal vəziyyətdə yaratdığı bucaq) vəziyyəti; 2. Struktur elementlərin bir-biri ilə ayrılma dərəcəsi (toxunma kompaktlığı). Gönun və ya dermanın 100 çəki vahidi zülal saxlayan həcmi (həcmi çıxış) ayrılma xarakteristikası rolunu oynayır;
15 3. Struktur elementlərin nazikliyi, gön istehsalında lif dəstələrinin kiçik ölçülü elementlərə ayrılması nəticəsində yaranır. Yağ qatı – dermanın retikulyar qatı ilə əzələ qatı arasında yerləşir. Bu qat dermanın retikulyar qatının altında toplanan yağ hüceyrələrindən ibarətdir və ona görə də bu qatın toxuması yumşaq və boş olur. Bu qatda yay-payız aylarında çoxlu miqdarda yağ ehtiyatı toplanır ki, heyvanlar bundan qış aylarında qidalanırlar. Ona görə də bu qatın qalınlığı mövsümdən asılı olaraq dəyişir. Məsələn, payızda bu qat yay aylarındakı bol yemdən sonra qalın olur, yazda isə qış mövsümündə yemin çatışmamazlığından nazikləşir və ya tam sorulur.
toxumasından təşkil olunmuşdur. Bu qat, yağ qatı və dərialtı hüceyrələrlə zəif birləşir, dərinin möhkəmliyi üçün bir əhəmiyyət kəsb etmir və dəri xammalının aşılanmaya hazırlıq prosesində təmizlənir. Dərialtı hüceyrə – aralarında qan damarları yerləşən, yumşaq bağlayıcı toxumaların pərdəciyindən ibarətdir. Bu qatın aşağı hissədə yerləşən əzələ və dermanın qatları ilə zəif əlaqədə olması cəmdəkdən dərinin çıxarılmasını asanlaşdırır. Dərinin çıxarılması zamanı yağ toxumalarını tamamilə təmizləmək lazımdır (onları cəmdəkdə saxlamaq lazımdır), çünki quyruq kökünün dibində və başqa yerlərdə qalan yağ yığımları uzunmüddətli saxlanma zamanı oksidləşir və dərinin xarab olmasına şərait yaradır.
yerləşərək, ayrı-ayrı xırda çantalara bənzəməklə çıxış yolları ilə tük çantasının kanalcıqları ilə birləşir. Piy vəzilərindən ayrılan maddə epidnomis və tükün səthlərinə yaxılır. Tər vəzi boru şəkilli olur, yuxarı hissəsi çıxış xətti kimi gönün səthində tərin ayrılması üçün açıq olur. Aşağı hissəsi isə dolaşıq borucuq şəkilli olaraq dermanın termostativ qatında yerləşməklə tər ayırır. Tər vəziləri orqanizmin termotənzimlənməsində tərin epidermis səthinə çıxarılaraq buxarlanmasında iştirak edir. 16 Tər vəzilərinin inkişafı müxtəlif heyvanlarda eyni cür deyil. Məsələn, qoyunlarda tər vəziləri bütün dəri səthində çoxlu miqdarda olur. Tər, piy vəzilərinin ayırdığı maddə ilə birləşərək özlülü tərkibli yağlı tər əmələ gətirir. Xəzlik heyvanların çoxunda (yırtıcı, gəmirici) tər vəziləri dərinin ancaq bəzi sahələrində yerləşir. Qan damarları və sinir telləri. Dərinin derma qatından qan damarları keçir ki, damarlar onu qidalandırır, lakin əsəb telləri isə hissiyyatı qavrayır. Xəzlik heyvanların, xüsusilə ilgəglə və ya özü tutulan heyvanların dərilərinin lətində qan damarları yaxşı gözə çarpır. Ancaq heyvan tələ ilə tutularsa, bəzən qan damarlarının partlaması və daxilə qan yayılması nəticəsində qaralmış yerlər olur.
bunlar tük əzələsi kimi dikəlir. Əzələ bir ucu ilə tük çantasının xarici divarına, o bir ucu ilə digər tükün tük çantasının yuxarı hissəsinə bərkidilmiş olur. Tük əzələsi bilavasitə piy vəzinin altında yerləşmişdir. Əzələnin yığışması zamanı tüklü çanta dartılır, nəticədə tük qalxır və «dimdik» şəklini alır. Bu zaman tüklər arasındakı qatlarda hava çoxalır və orqanizmin istilik buraxması azalır. Eyni zamanda piy vəziləri maye buraxır və gön örtüyünün səthini yağlandırır.
17
XASSƏLƏRINƏ TƏSIRI
Heyvan cəmdəyindən yenicə çıxarılmış dərilər isti və buğlanan olduğundan təzə dəri adlanır. Heyvanın öldürülməsindən başlayaraq onun dərisi bakterioloji və fermentli proseslərin təsirinə məruz qalır, xammalın keyfiyyətini aşağı salan nöqsanlar əmələ gəlir və gönlərin yararlı sahəsi azalır. Təzə dəri bu vəziyyətdə saxlanıla bilməz, çünki nəmlik və zülallar dərinin çürüməyə gətirib çıxaran bakterioloji prosesin inkişafı üçün ən yararlı mühitdir. Təzə dərilər temperaturu və nəmliyi yüksək olan örtülü yerlərdə saxlanılan zaman onlarda çürümə xüsusilə tez gedir. Bu vaxt çürüdücü bakteriyalar (aeroblar və anaeroblar) birinci növbədə lətin yumşaq örtüyünü və epidermisi zədələyir. Dərinin xarab olmasının ilk əlaməti onun seliklənməsi, təzəliyinin itirməsi və lət üzünün rənginin dəyişməsidir. Sonra lət arabir qaralır, çürümədən xarakterik ammonyak iyi gəlir və axırda dərinin əsas zülalı olan kollagen tez dağılmağa başlayır. Ona görə də dərinin ilkin emalının ən vacib əməliyyatlarından biri də onun konservləşdirilməsidir. Bu əməliyyatı dondurulma, duzsuz qurudulma, yaşduzlama (natrium xloridlə susuzlaşdırılma), quru duzla (natrium xloridlə susuzlaşdırıb sonra qurutmaq), pikelləşdirmə (turşu və duz məhlulu ilə işlənilmə), qıcırtma və şüalandırma ilə aparmaq olar. Dondurulma-aşağı temperaturda bakteriya və fermentlərin həyat fəaliyyətinin dayandırılması deməkdir. Ancaq bu üsulla konservləşdirmədə nəzərə almaq lazımdır ki, dondurma və donu açılmanın sürəti dərinin keyfiyyətinə mənfi təsir edir. Əgər dəri çox aşağı temperaturda və güclü küləkdə dondurularsa, bu zaman dəridə çox güclü susuzlaşma, örtüyündə dəyişilmə gedir və ağarmış ləkələr tipli nöqsan alınır. Bu nöqsanlı yerləri isə aşılamaq mümkün olmur. Ümumiyyətlə, dondurulma müvəqqəti bir üsul kimi çox az hallarda tətbiq olunur. Ona görə də dəri qəbulu və tədarükü ilə məşğul olan təşkilatlar belə dərilərin donunu tez açaraq yaş duzlaşdırma ilə konservləşdirməlidirlər.
18 Düzgün və tez donu açılmış xammalın kütləsi 5%-ə qədər və yuxarıda qeyd olunan nöqsanlı dərilərin kütləsi isə 25%-ə qədər azala bilər. Duzsuz qurudulma – üsulu mikroorqanizmlərin həyat fəaliyyətinin susuz mühitdə dayandırılmasına əsaslanır. Qurudulmanın ilk şərti müəyyən temperatur rejiminə (20-35C) ciddi rəayət etməkdir. Çünki temperatur aşağı olarkən susuzlaşma çox gec gedir və bakterial proses üçün əlverişli mühit qalır. Günəş şüası altında (açıq yerdə) yüksək temperaturda qurudulmada yaxşı nəticə vermir. Çünki dərinin səthi tez büzüşüb, yığılır və onun bütün qalınlığı boyunca qurudulma getmir, daxili təbəqələrdə su mühiti qalır. Qurudulmanın ikinci vacib şərti, qurudulma aparılan yerin (otağın, binanın) havasının nisbi nəmliyi 45-60% olmasıdır. Qurudulmanın üçüncü şərti binanın və ya otağın havasının dövr edilməsi və tez-tez dəyişdirilməsidir ki, nəm hava tez çıxarılsın və dərinin bütün hissələri üçün eyni bərabər şərait yaransın. Qurudulmanın dördüncü şərti odur ki, dəri çox dəqiqliklə tam açılmalı, qurudulma bərabər getməli və nöqsan alınmamalıdır. Duzsuz qurudulmanın üstün cəhətləri konservləşdirmədə əməliyyatın sadəliyi, konservləşdirici maddələrə ehtiyac olmadığından dərinin təmiz və saxlanılmasının etibarlı olmasıdır. Xəzlik dərilərin çox qismini ancaq bu üsulla konservləşdirirlər. Qurudulma ancaq talvar və ya xüsusi quruducularda (yuxarıda qeyd olunduğu kimi) aparılmalıdır. Qurudulan dərilərin ölçüsünün kiçilməsi labüddür. Bu zaman dərinin həm sahəsi, həm də qalınlığı azalır. Təzə dərinin sahəsinin 15%-ə və qalınlığının isə 30- 40%-ə qədər azalması müşahidə olunur. Yaxşı qurudulmuş dəri özündə 15% nəmlik saxlamalıdır (20%-ə qədər icazə verilir). Standartla təyin olunmuşdur ki, duzsuz qurudulmada təzə dərilərin kütləsinə görə dəri çıxımı 40% (donuz dərisindən başqa bütün dəri növləri üçün), qoyun və keçi dərilərinin yararlı sahəsinin çıxımı isə 90% olur. 19 Yaşduzlama üsulu dəri xammalların konservləşdirilməsinin ən geniş yayılmış üsuludur. Bu üsulda məqsəd dərinin suyunun kənar edilməsi və dərinin qalınlığında, mikroorqanizmlərin və fermentlərin zülala təsirinin qarşısını alacaq qatı natrium xlorid məhlulununda saxlanılmasıdır. Konservləşdirilmə üçün nəmliyi 5%-dən çox olmayan (kalsium, maqnezium duzları və başqa üzvi birləşmələrin ən minimal miqdarı ilə) təmiz quru duz işlədilir. Konservləşdirmə zamanı tərkibində dəmir birləşməsi olan (0,01%-dən çox olmaz) duzların istifadəsi qadağandır. Konservləşdirilmədən ayrılan duzu bərpa etmək üçün mütləq antiseptik preparatlar qatılandan sonra yenidən istifadə etmək olar. Dəriləri xammalın növlərinə görə ayırdıqdan sonra duzlaşdırırlar: irilər, xırdalar, donuz dəriləri, qoyun və keçi dəriləri. Dərilərin yaş duzlanması ya qəfəsələr üzərində sərərək duzu səpməklə və ya şorabalama-qıcqırdılma (duz məhluluna salmaq) ilə başa çatdırılır. Səpməklə duz səpilmədə dəriləri arxa tərəfinə çevirib diqqətlə hamarlayır və üzərinə duz səpilir. Sərilmiş dərilərin qalaqları bir qədər mailli olmalıdır. Duzu elə səpmək lazımdır ki, dərinin qalınlığı çox olan topoqrafik sahələrdə nisbətlər çox olsun. Duz səpilmiş birinci dərinin üzərinə ikinci dərini yenə də arxa üzünü yuxarı sərib (yaxa-yaxa, bud-buda) eyni qayda ilə duzlayırlar. Beləliklə, dəriləri bir- birinin üzərinə 1m hündürlükdən az olmayaraq (1-2m-dən çox olmamalıdır) qalaq alınana qədər duzlayaraq yığırlar. Duzlanmış və yığılmış dəri qalaqları müəyyən müddət saxlanılır. Kiçik dərilər 4-5 gün, iri dərilər isə 6-7 gün saxlanılır. Duzun sərfi bu üsulda təzə xammal çəkisinin orta hesabla 40-45%-ni təşkil edir. Natrium xloridlə birlikdə aşağıdakı antiseptiki maddələr işlədilə bilər: silisiumftoridli natrium – 1,5%, paradixlorbenzol – 10% (duzun çəkisinə görə). Qıcqırdılma üsulunda dəriləri qatı natrium xlorid məhlulunda («tuzluk»-da) saxlayırlar və qalaqları əlavə olaraq quru duzla duzlayırlar. Duzluq (rusca «tuzluk») konservləşdirmə üsulu ədəbiyyatda «tuzlukovanie» adı kimi izah edilir.
20 Bu da onu sübut edir ki, dərilərin emalı türkdilli xalqlar arasında çox qədim vaxtlardan məlumdur. Qıcqırdılmanı xüsusi çənlərdə, barkaslarda, barabanlarda və şnek aparatlarında başa çatdırırlar. Qıcqırdılmanın ümumi müddəti dəri kütləsindən və tətbiq olunan aparatın növündən asılı olaraq 15-24 saatdır. Qıcqırdılmadan çıxarılan dərilərin suyu 2 saatdan az olmayaraq axıdılmalıdır. Sonra isə onları qalaqlarda əlavə olaraq quru duzla duzlayırlar. Belə əməliyyatlar mexanikləşdirilmiş axın xəttində fasilə yaratmaması, duz ləkələrinin alınmaması üçün duzlamadan çıxarılan dərilər dərhal presslənir və quru duz əlavəsini tərkibində silisiumftorid natrium (2%), natrium karbonat (6%) olan suspenziya ilə əvəz edirlər. Duz səpilmə ilə qıcqırdılmanın arasında prinsipcə fərq yoxdur. Qıcqırdılmadan alınan xammal saxlanılmaya daha davamlı olur, dərilər bütün sahələri boyu eyni dərəcədə duzlanır, nöqsan və çirki az olur. Qıcqırtma üsulunun çatışmayan cəhəti duzun daha çox sərf edilməsi yəni xammal kütləsinə görə 50-60% təşkil etməsi (səpmədə 40-50%), işçi qüvvəsinin çoxluğu və s. aiddir. Ümumiyyətlə, yaşduzlama üsulu ilə konservləşdirilmiş dərilərin uzun müddət saxlanılması zamanı qızartı və duz ləkələri kimi nöqsanlar yaranır. Bu nöqsanları aradan qaldırmaq üçün natrium xloridə natrium karbonat, paradixlorbenzol, sink xlorid, bisulfit, bisulfat natrium, kalium fosfat, bor turşusu, naftalin, alyumokalium kvasları və ağ neft qatırlar. Məsələn, dana dərisinin konservləşdirilməsi üçün natrium xlorid-natrium karbonat-paradixlorbenzol qarışığı 100:3:2 nisbətində götürülməsi tövsiyə olunur. QOST-la təyin olunmuşdur ki, donuz dərisindən başqa bütün dəri xammallarının yaşduzlama üsulu ilə konservləşdirilməsində dərinin yararlı sahəsində duz səpilmədə 87%, şorabalamada 83%-dir. Donuz dərilərinin sahə üzrə yararlı alınması sahəsi müvafiq olaraq 95% və 90%-dir. 21
deməkdir. Əvvəlcə dərinin kütləsinin 20-25% miqdarı nisbətində natrium xloridlə (yəni yaşduzlamadakı sərfinin yarısı qədər) duzlayırlar. Quru duzlamadan çıxan dərilərin sortlaşdırılması çox çətinləşir. Çünki astar tərəfi duzla örtülür və tüklərin isə dib tərəfindən dermanın qurumasına görə zəifləməsi çətinləşir. Quruduzlama isti yay ayları üçün az miqdar xammalların konservləşdirilməsi üçün məqsədə uyğundur. Hal-hazırda quruduzlama üsulu ilə bütün xəzlik dəri növləri, məsələn, dovşan, ev pişiyi, xəzlik it, dana və at balası dəriləri konservləşdirilir.
dərilərin turşu və duz məhlulu-pikel ilə işlənilməsindən ibarətdir. Belə konservləşdirmə ən çox tükü təmizlənmiş dərilər («lüt») üçün tətbiq olunur. Pikel üsulunun geniş yayılmış tərkibi natrium xloridin 15-20%-li məhlulunun, xlorid və ya sulfat turşusunun 2%-li məhlulunun suda qarışığıdır. Axır zamanlar iri buynuzlu mal-qara dəriləri üçün islatma-külləmə və pikel üsulu çox vaxt heyvan kəsilən və dəri çıxarılan yerdə aparılır. Bu isə həmin dərilərin duzlanmasını ixtisara salır və nəticə etibarilə bir dərinin maya dəyəri 7- 10% aşağı salınır. Pikelləşdirilmiş tüksüz dərilər nəm yerlərdə və ya sonradan islanma nəticəsində kiflənə və ya çürüyə bilər. Xammalın yaxşı saxlanması üçün pikel əməliyyatından yaxşı keçirilmiş dərini həm də xromlayırlar. Gəmiricilərdən alınan xəzlik dəriləri (eyni vaxtda çoxlu miqdarda əldə edilərkən) belə pikel üsulu ilə konservləşdirirlər. Bunun da məlum üstün cəhətləri vardır. məsələn, soyuq, çiskinli havalarda böyük miqdarda əldə olunan dərilərin havada qurudulması çətinləşir. Məhz buna görə də bəzən belə gəmiricilərin ovlanması dayanır. Odur ki, bu cür şəraitdə pikelləmə üsulu təklif olunur. Turşulu-duzlu konservləşdirilmədə dərilərin yağsızlaşdırılması tələb olunmur. Təzə dərini stol və ya taxta üzərinə lət üzü yuxarı istiqamətdə sərir,
22 qıraqlarını hamarlayıb baş və pəncələrini açıq vəziyyətdə düzəldirlər ki, səthdə qırış və qatlar alınmasın. Dərinin ölçüsündən asılı olaraq onun orta hissəsinə 30q-dan 40 q-a qədər konservləşdirici maddə tökərək onu lət səthinin ortasından qıraqlara tərəf yaymaqla sürtüb dəriyə yeridirlər. Bu zaman elə etmək lazımdır ki, dərinin bütün hissələri qarışığın nazik qatı ilə örtülsün. Belə konservləşdirilmiş dəriləri bir-birinin üzərinə elə yığırlar ki, tük təbəqəsi altdakı dərinin lət üzərinə qoyulsun. Beləliklə, hər qalaqda 50 ədəd dəri yığılır (hazırlıq məntəqəsinə təhvil vermək üçün). Ən axırıncı, yəni üstdə qalan dərinin tük təbəqəsini yuxarı istiqamətdə qoyaraq qalağı xaç şəklində ön və dal pəncələri tərəfdən iplə bağlayırlar. Dərilərin tam duzlanması üçün qalağı 2 gündən az olmamaq şərtilə saxlamaq lazımdır. Bu vaxtdan sonra onları sərin qapalı yerdə uzun müddət saxlamaq olar və ya qalağın üstünə brezent material salınmalıdır ki, lət tam qurumasın. Şüalandırma. Son zamanlar gön və xəz istehsalında işlədilən dərilərin konservləşdirilməsi üzrə yeni tədqiqatlar aparılır ki, bunlardan da biri şüalandırma üsulu sayılır. Bu tədqiqatlara görə dərilərin konservləşdirilməsi 18-20C-də havada Co (radioaktiv kobalt izotoplu) mənbəyindən alınan qamma-şüalardan istifadə etməklə aparılır. Şüalanma üsulu ilə təzə, yaşduzlanmış və quru duzlanmış xammal növləri konservləşdirilir. Təzə dəri kC/kq (0,1 Mrad) dozası ilə şüalanmadan sonra 7 gün ərzində heç bir bakterial təsiri nişanəsi olmadan saxlanıla bilir. Əgər doza 3 kC/kq (0,3 Mrad) götürülürsə, saxlanma müddəti 12 günə qədər çatır. Bu zaman xammalın kimyəvi maddələrlə əlavə olaraq konservləşməsinə lüzum qalmır. Təzə xammal polietilen paketlərə qoyulub şüalandırılarkən onu gözə çarpacaq korlanma nişanəsi olmadan 7 aydan çox saxlamaq olur. Hətta təyin olunmuşdur ki, gön xammallarının 1-3 kC/kq (0,1-0,3 M rad) doza ilə şüalandırılması onların fiziki-mexaniki xassələrini yaxşılaşdırır. Görünür, bu zaman dərinin zülal maddəsi destruksiya olunmadan müəyyən strukturlaşmaya məruz qalır. Şüalanmanın effekti hazır göndə də qalır və ayaqqabının üstünə işlədilən gönlərin dartılmada möhkəmlik həddi 20-28% artır.
23
növləri olur, məsələn, sibir qarayarası, manqo, saqqo, dabaq (ağız yarası), qanqrena və s. Sibir qarayarasının 3 növü məlumdur: dəri üzərində, ciyərlərdə və bağırsaqda. Sibir qarayarası olan xammalı təyin etmək üçün Askom-Valenti presipitasiya üsulundan istifadə edirlər. Bu məqsədlə xəstə heyvandan alınan xüsusi zərdabı tədqiq olunan dəridən sorulan məhlula tökürlər. Əgər dəridə sibir qarayara xəstəliyi vardırsa, məhlulda zülalın ağ həlqəsi çöküntü kimi alınır. Xəstəliyə düçar olmuş dərilər yandırılır, şübhəli xammal isə mütləq dezinfeksiya olunur. Dezinfeksiya üçün çox vaxt 30C-də 40 saat müddətində pikelləşdirmədən istifadə olunur.
24
Gön yarımfabrikatlarının və məmulatların keyfiyyət göstəriciləri istifadə olunan xammalın növündən və kimyəvi tərkibindən çox asılıdır. Yeni soyulmuş xam dərinin kimyəvi tərkibi su ilə yanaşı zülallardan, mineral maddələrdən, yağ və yağabənzər maddələrdən, karbohidratlardan ibarətdir. Son tədqiqat nəticələrinə görə təzə dəridə az miqdarda fermentlər, piqmentlər və kükürdlü birləşmələrin olması da aşkar edilmişdir. Göstərmək lazımdır ki, heyvan bədənindən soyulmuş təzə dəri xammalının tərkibi daimi deyil. Bu, hər şeydən əvvəl, heyvanın növündən, cinsindən, yaşından, bəslənmə şəraitindən və topoqrafik xüsusiyyətlərindən çox asılıdır. Hesab edirlər ki, təzə dərinin tərkibində suyun miqdarı 60-75% arasında dəyişə bilir. Çünki konservləşdirilmiş və qurudulmuş dəri xammalının tərkibinin 95%-ə qədəri zülali maddələrdəndir.
nəzərdə tutulur ki, buraya kollogen, keratin, elastin və retikulinlifləri aiddir. Xam dərinin və emal edilmiş gön yarımfabrikatlarının əsasını kollogen, az miqdarda isə elastin və retikulin təşkil edir. Lakin gön emalı ərəfəsində dəridə olan keratin, albumin və qlobuminli zülallar dəridən yox edilir.
edir. Heyvanın növündən asılı olaraq, xüsusilə iribuynuzlu heyvan dərisinin tərkibindəki quru qalığın 84-87%-ə qədəri kollogen liflərindən ibarətdir. Kollogenin elementar tərkibi isə 50,2% karbondan, 6,4% hidrogendən, 17,8% azotdan, 25,6% oksigendən təşkil olunmuşdur. Kollogenin, o cümlədən yüksək molekulalı birləşmələrin xassələri elementar kimyəvi tərkibə görə deyil, onların quruluşuna görə təyin olunur. Kollogen mürəkkəb quruluşa malik olmaqla hələ də onun tərkibi tam müəyyən edilməyib. Lakin kollogenin quruluşu haqqında müasir fikirlər yalnız tədqiqatla alınan nəticələrə deyil, zülallar və polimerlərin kimyəvi tərkibi barədə mövcud fərziyyələrə əsaslanır.
25 Müəyyən edilmişdir ki,
kollogen tərkibinə görə müxtəlif növ aminturşularından ibarətdir ki, bunlar da turşu və qələvilərdə hidroliz nəticəsində kollogendən ayrıla bilir. Amin turşuları, öz növbəsində karboksil və amin qruplarına bölünür. Bunlardan monoaminmonokarbon turşuları bir karboksil və bir amin qruplarından təşkil edilib. Buna misal olaraq qlitsini göstərə bilərik ki, bunun kimyəvi forması aşağıdakı kimidir:
NH
― CH 2 ― COOH
Kollogenin hidrolizi zamanı alınan qalığın 25%-i qlitsindən ibarətdir. Monoaminodikarbon turşuları turşulu xarakterə malik olmaqla iki karboksil və bir amin qruplarından ibarətdir. Bu qruplardan məlum olanları aspargin və qlyutamin turşularıdır.
Diaminmonokarbon turşuları 2 amin qruplarından və bir karboksil qrupundan ibarətdir. Buna misal olaraq arqinini göstərmək olar.
Karbo cərgəli amin turşularının nümayəndəsi fenilalanindir. Heterosilsiləvi amin turşularına prolin və oksiprolin aiddir.
2 ― | NH 2
COOH―CH―CH 2 ―CH 2 ―NH―C=NH | | NH 2 NH 2
H 2 C―CH
2
| | H 2 C―CH
NH пролин
COOH―CH―CH 2 ―COOH
| NH 2
26 Kollogen maddəsinin tərkibində olan oksiamin və amin turşularında cüzi miqdarda kükürd birləşməsinə də rast gəlinir. Amin turşuları öz aralarında peptid ―CO―NH― əlaqəsi ilə birləşirlər ki, bunların hesabına uzun zəncirvari quruluş yaranır, buna da polipeptid zənciri deyilir ki, bunun da sonu hələlik elmə bəlli deyil.
Yaxın zamanlaradək kollogenin quruluşuna fəzada qəfəsə halında baxılırdı, bu da təbəqəli-zəncirli quruluşa malikdir. Paralel yerləşən polipeptid zəncirləri öz aralarında hidrogen əlaqələri ilə birləşirlər. Bu birləşmədəki təbəqələr öz aralarında elektrovalentli və kovalent əlaqələri ilə birləşərək 3 ölçülü quruluş yaranır. Odur ki, belə amin turşuları bir-biri ilə amin və karboksil qruplarla birləşərək (su ayrılmaqla) uzun zəncir əmələ gətirir. Ən yeni tədqiqat işlərinin nəticələrinə görə kollogenin başqa struktur modeli yaradılmışdır. Müasir baxışlara görə, kollogenin quruluşu 3 spirallı hissəciklərdən ibarət olub, bir-birləri ilə ümumi ox ətrafında toxunurlar. 3 spirallı hissəciklər fibrillərin yaranmasına səbəb olur. Bu liflərin diametri 500-1000A bərabər olmaqla bunu ancaq elektron mikroskopu altında görmək olar (şəkil 2). Kollogenin çoxpilləli quruluşunun mürəkkəbləşməsi hazırki dövrdə belə nəzərdən keçirilir: polipeptid zəncirləri (əsas molekulyar vahid) protofibrillər (3 spirallı hissəciklər) fibrillər elementar liflər mürəkkəb liflər lif dəstləri. Kollogenin xassələri əsasən onun kimyəvi quruluşunun xüsusiyyətləri ilə müəyyənləşdirilir. Belə ki, kollogen maddəsinin xassələri təkcə kimyəvi tərkibi ilə deyil, həm də aktiv qrupların və onlar arasındakı əlaqənin özünə məxsusluğu ilə qiymətləndirilir. Kollogenin səthinin daha yüksək inkişaf etməsi və daha çox aktiv qruplarının olması onun reaksiyayagirmə qabiliyyətini sürətləndirir, xüsusilə də kollogen maddəsinin aşılayıcı maddələrlə istənilən səviyyədə reaksiyayagirmə qabiliyyətini artırır. Kollogen isti və soyuq suda həll olmur, habelə həll olmuş turşu, qələvi və duz məhlullarına qarşı davamlı xassəyə malikdir. Lakin kollogen maddəsi suda və məhlullarda şişir. Turşulu və qələvi mühitində kollogen lifləri tədricən struktur
27 elementlərinə ayrılır, müxtəlif əlaqə və forma dəyişkənliyinə məruz qalmaqla nəticədə yeni əlaqə formaları yaranır. Kollogen maddəsinə turşu və qələvilərin təsiri amin və karboksil qrupların əlaqə formalarının yaranmasına səbəb olur. Şəraitdən və təsiretmə müddətindən asılı olaraq proses zamanı amin turşularının yaranmasına səbəb olur ki, bu da davamlı əlaqə və zəncirlərin parçalanmasına şərait yaradır. Neytral duzlar kollogenə yumşaltma təsiri göstərir, bu əsasən molekulalararası əlaqəyə təsir edir. Suda qızdırılma zamanı kollogen maddəsi tədricən bişmiş vəziyyətə düşür. Bu onunla izah edilir ki, kollogen deformasiyaya məruz qalaraq qatlanır. Həmin proses ərəfəsindəki temperatura bişmə temperaturası adlanır. Tər dəridə kollogen üçün bişirilmə temperaturası 55- 65sayılır. Deməli, bişirilmə zamanı kollogen liflərinin uzunluğu qısalmağa başlayır, qalınlığı artır, davamlılığı azalır. Uzun müddət qaynar suyun təsirindən kollogen maddəsi yapışqan halına düşür. Fermentlərin, tripsinlərin, pepsinlərin və orizonların kollogenə təsiri eyni deyil. Belə ki, tripsinlərin fermenti kollogenin təbiətinə təsir etmir. Əhəng maddəsi ilə kollogenin emalı zamanı tripsinlər peptid əlaqəsinə təsir göstərə bilir.
Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|