AZƏrbaycan respublikasi təhsil nazirliyi azərbaycan döVLƏt iqtisad universiteti fakultə : «Əmtəəşünaslıq»



Yüklə 0,89 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/4
tarix25.01.2017
ölçüsü0,89 Mb.
#6446
  1   2   3   4

AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI TƏHSIL NAZIRLIYI 

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT IQTISAD UNIVERSITETI 

 

Fakultə : «Əmtəəşünaslıq» 



Ixtisas : Istehlak mallarının ekspertizası və marketinqi 

 

 



B U R A X I L I Ş   I Ş I 

 

Mövzu: Gön xammalının kimyəvi tərkibinin təhlili 

Işin rəhbəri: dos. Nağıyev Z.M. 

Tələbə: Sultanov Asif Yusif 

Bölmə: azərbaycan  

Qrup:2322 

 

«Təsdiq edirəm» 

Kafedra müdiri :__________ prof.Ə.P.HƏSƏNOV 

 

 

 

B A K I   2015 



 

 

 

2

 



MÜNDƏRICAT 

 

 

GIRIŞ  

I.  Gön xammallarının növləri və xassələri haqqında ümumi məlumat 

II.  Dərilərin mikroquruluşu və topoqrafiyası 



10 

III.  Dərilərin konservləşdirilməsi və onun xammalın xassələrinə təsiri 

17 

IV.  Dərilərin kimyəvi tərkibi və tədqiqi üsulları 



24 

V.  Gön xammalının sortlaşdırılması və keyfiyyətinin 

qiymətləndirilməsi 

29 


VI.  Dərilərin tərkibindəki rütubətin miqdarının təyini 

33 


VII.  Gön materiallarının tərkibindəki zülali maddələrin miqdarının 

təyini 


41 

NƏTICƏ VƏ TƏKLIFLƏR 

45 

ƏDƏBIYYAT  

47 

 

 



 

3

GIRIŞ 

 

Gön  istehsalı  üçün  əsas  xammal  müxtəlif  heyvanların  dərisi  sayılır.  Gön 



yarımfabrikatlarının istehlak xassələri, ilk növbədə onun hazırlanmasına sərf edilən 

dəri  xammalından  çox  asılıdır.  Gön  istehsalında  müxtəlif  növ  heyvan  cinslərinin 

dərisindən  istifadə  edilir  ki,  bunların  da  hər  birisinin  özlərinə  məxsus  kimyəvi 

tərkibi vardır. 

Bildiyimiz  kimi,  gön  istehsalı  ən  qədim  istehsal  növlərindən  biridir.  Illər 

keçdikcə  bu  sənət  növü  tədricən  təkmilləşdirilmiş  kustar  növündən  iri  sənaye 

istehsalı  növünə  çevrilmişdir.  Belə  ki,  son  dövrlərdə,  xüsusilə  keçmiş  SSRI 

məkanında  gön  sənayesi  ən  yüksək  inkişaf  etmiş  sənaye  sahələrindən  birinə 

çevrilmişdir.  Gön  istehsalında  yeni  növ  materiallardan,  xammaldan,  texnoloji 

avadanlıqlardan, ən yeni texnologiyadan istifadə edilməklə yüksək keyfiyyətli gön 

istehsalı  mənimsənilmişdi.  Hətta  böyük  gön  emalı  müəssisələri  tikilib  istifadəyə 

verilmişdi. Belə zavodlar bizim respublikamızda da fəaliyyətdə olmuşdur. 

Gön  sənayesinin  inkişafında  yüksəkixtisaslı  mütəxəssislərin  də  böyük  rolu 

vardır.  Bu  baxımdan,  hazırda  müxtəlif  tədris  müəssisələrində  bu  sahədə  çalışacaq 

mütəxəssis  kadrları  hazırlanır,  Mərkəzi  Elmi  Tədqiqat  Gön  ayaqqabı  Sənayesi 

Institutu,  onun  filialları  fəaliyyət  göstərir.  Çünki  gön  sənayesində  xüsusi  hazırlığı 

olan,  professional  təcrübəyə  malik  olan,  müasir  avadanlıqları  idarə  edən, 

avtomatlaşdırma  sistemindən  dərin  biliyə  malik  olan,  gön  xammalının 

konservləşdirilməsi  mərhələsində  aparılan  əməliyyatları  yaxşı  bilən,  tədarük 

olunan gön xammalının keyfiyyətcə qəbulunu başa çatdıran, habelə istər xammalın 

və  istərsə  də  emal  olunan  gön  yarımfabrikatlarının  kimyəvi  tərkibi  və  xassələrinə 

bələd olan işçilər olmalıdır.  

Eyni zamanda  mükəmməl tədqiqat  metodikaları, dərsliklər,  hər bir prosesin 

qaydalarını,  ardıcıllığını,  proseslərin  aparılması  rejimini  özündə  əks  etdirən 

sənədlərin 

mövcudluğu 

hazırlanan 

yarımfabrikatların 

keyfiyyətinin 

yüksəldilməsinə  şərait  yaratmış  olar.  Çünki  metodika  əsasında  texnoloji  qaydalar 

işlənib hazırlanır.  


 

4

Habelə  istər  xammalın  və  istərsə  də  gön  yarımfabrikatlarının  tədqiqi  üçün 



tədqiqat laboratoriyaların olması da çox vacibdir. Bununla yanaşı, gön xammalının 

və  hazır  gönlərin  emalında  istifadə  olunan  metodiki  qaydaların  dövri  olaraq 

yenidən  baxılması  da  çox  vacibdir.  Ən  vacibi  isə  gön  xammalının  və  ya  gön 

yarımfabrikatlarının  kimyəvi  tərkibinin  tədqiqi  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Odur 

ki, hazırki tədqiqat işi də belə bir vacib problemlərə həsr olunmuşdur.  

Hazırkı buraxılış işində əsas məqsəd gön xammalının quruluşunun, kimyəvi 

tərkibinin,  konservləşdirilmiş  xammalın  keyfiyyətinin,  hətta  yarımfabrikatların 

bəzi kimyəvi tərkib göstəricilərinin təhlilinə həsr olunmuşdur. 

 

 


 

5

I. GÖN XAMMALININ NÖVLƏRI VƏ XASSƏLƏRI HAQQINDA ÜMUMI 



MƏLUMAT 

 

Gön  xammalı  dedikdə,  müxtəlif  heyvanların  dərisi  olub,  gön  istehsalı  üçün 

yararlı olan xammal kimi başa düşülür. Bildiyimiz kimi, bəslənmə şəraitindən asılı 

olaraq  heyvanlar  ev  təsərrüfatında  və  çöl  şəraitində  yaşayan  heyvan  cinslərinə 

ayrılır. Bu baxımdan, heyvanın növündən və konservləşdirilməməsi əlamətlərindən 

asılı  olaraq  mütəxəssislər  gön  xammalını  xırda,  iri,  donuz,  maral,  los,  dəniz 

heyvanları (vəhşi) dərilərinə, balıq dərisinə, sürünənlər və quş dərilərinə ayırırlar. 

Bir  qayda  olaraq,  gön  istehsalı  üçün  əsas  xammal  qaramal,  donuz,  qoyun, 

keçi,  at  dəriləri,  az  miqdarda  maral,  dəvə,  az  miqdarda  isə  vəhşi  və  dəniz 

heyvanlarının  dəriləri,  şimal  marallarının,  vəhşi  keçinin,  qabanın,  suitinin,  dəniz 

pişiyinin dəriləri sayılır. 

Qeyd  edildiyi  kimi,  iribuynuzlu  heyvan  dəriləri  heyvanın  yaşından  asılı 

olaraq xırda və iri dəri xammalına ayrılır (cədvəl 1). 

Cədvəl 1. 

Gön xammalının 

növləri 

Heyvanın növü 

Yeni soyulmuş 

dərinin çəkisi, kq 

Təzə dərinin sahəsi, 

dm

2

-la 

Xırda xammallar 

 

Bu  doğulmamış  və 



yaxud 

ölü 


halda 

doğulmuş  buzov  və 

dayça 

Çəkisindən asılı 



olaraq 

Sahəsindən asılı 

olaraq 

Südəmər  



Yenicə 

doğulmuş 

südəmər buzov 

----"---- 

----"---- 

Iri buzov dərisi 

Bitki ilə qidalanan 

10 kq-dək 

----"---- 

Daylaq dərisi 

Daylaq  

10 kq-dək 

----"---- 

Dayça dərisi 

Südlə  yemlənən  bir 

yaşadək dayça 

5 kq-dək 

----"---- 

Qulan dərisi 

Bir 


yaşdan 

işlək 


yaşadək 

5 kq-dan 10 kq-dək 

----"---- 

Keçi dəriləri 

Ev və vəhşi keçisi 

Çəkisindən asılı 

olaraq 

----"---- 



Qoyun dəriləri 

Dişi  və  erkək  qoyun 

növləri 

----"---- 

----"---- 

Iri xammallar 

Polukojnik  

Yaşı 1,5 il olan dana 

10 kq-dan 13 kq-dək 

Sahəsindən 

asılı 


olaraq 

Cöngə dəriləri 

Yaşı 1,5 ildən 2 ilədək 

olan 


13 kq-dan 17 kq-dək 

----"---- 



 

6

Qısır inək dəriləri: 



yüngül 

ağır  


Bala verməyən inək 

 

13 kq-dan 17 kq-dək 



17  kq-dan  25  kq-dək 

və  25  kq-dan  artıq 

olan 

----"---- 



 

 

Cavan buğa dəriləri: 



yüngül  

ağır  


Cavan 

yaşında 


axtalanmış buğa 

 

17 kq-dan 25 kq-dək 



 25 kq-dan artıq 

----"---- 

Buğa dəriləri: 

yüngül  


ağır 

Axtalanmamış buğa 

 

17 kq-dan 25 kq-dək 



 25 kq-dan artıq 

----"---- 

At dəriləri:  

ağır 


Yaşlı at 

10 kq-dan 17 kq-dək 

17 kq-dan artıq 

----"---- 

At dəriləri: 

ön tərəf  

ağır 

Atın 


dərisinin 

ön 


tərəfi sağr  hissəsindən 

ayrılan 


 

12 kq-dan 

12 kq-dan artıq 

----"---- 

Atın 

xaz 


(sağrı) 

hissəsinin dərisi: 

yüngül  

ağır 


Atın 

arxa 


ayaqları 

olmaq  şərti  ilə  sağrı 

hissəsi 

 

 



5 kq-dək 

5 kq-dan artıq 

----"---- 

Dəvə dəriləri: 

orta 

ağır 


Yaşı dəvə 

 

10 kq-dan 17 kq-dək 



17 kq-dan 25 kq-dək 

25 kq-dan artıq 

----"---- 

Donuz dəriləri: 

orta 

Ev  və  vəhşi  donuz, 



qaban, çoşka 

Çəkisindən 

asılı 

olaraq 


30 dm

2

-dən 70 dm



2

-

dək 



70 dm

2

-dən 120 dm



2

-

dək 



120 dm

2

-dən artıq 



Maral dəriləri: 

xırda 


iri 

Maral  


----"---- 

 

100 dm



2

-dək 


100 dm

2

-dən çox 



 

Qaramal  dəriləri  heyvanın  yaşından  asılı  olaraq  xırda  və  iri  xammal  kimi 

ayrılır. 

Xırda dəri xammalına aşağıdakılar aid olunur: 

- ilkin yunu tökülməmiş südəmər (buzov) dərisi; 

- 1 yaşına qədər buzovların dəriləri (çəkisi 10 kq olan). 

Iri xammal isə aşağıdakılar hesab olunur: 

- polukojnik – 1,5 yaşına qədər buzov və dana dəriləri (çəkisi 10-13 kq olan) 

dana dəriləri; 

- cöngə 2 yaşına qədər (çəkisi 13-17 kq olan); 

- axtalanmış öküzlərin dəriləri (çəkisi 17 kq-dan çox olan); 

- axtalanmamış öküz dərisi (çəkisi 17 kq-dan çox); 



 

7

- çəkisi 13 kq-dan çox olan qısır inək dəriləri. 



At  dəriləri  də  iribuynuzlu  malqara  dərisi  kimi  xırda  və  iri  xammala  ayrılır. 

Xırda dərilərə cavan atların dəriləri aid edilir:  

- dayça, qulan dəriləri (çəkisi 5 kq-a yaşı 1 ilə qədər); 

- 1 ildən işlək yaşa qədər cavan at dəriləri (çəkisi 5kq-dan 10 kq-a qədər). 

Iri xammala isə çəkisi 10 kq-dan çox olan yaşlı at dəriləri aid edilir. 

Qoyun  dəriləri  xırda  gön  xammalına  aid  edilir  və  heyvanın  cinslərinə  görə 

də  fərqlənirlər  (rus,  çöl,  qarışıq,  quyruqlu  qarabağ,  merinos  və  s.).  Gön 

hazırlanması  üçün,  demək  olar  ki,  bütün  cins  qoyunların  dəriləri  istifadə  olunur, 

ancaq,  əsasən  tük  örtüyünün  keyfiyyətinə  görə  xəz  istehsalı  üçün  yaramayan 

dərilər gön istehsalına verilir. 

Keçi dəriləri də xırda gön-dəri xammalına aiddir. Bunlar üç qrupa bölünür: 

1) südlük cinsi, bəslənilən (evdə, fermada və s.) keçilərin dəriləri; 

2) çöl keçiləri – bunlar yunluq cinsli keçi dəriləridir; 

3) vəhşi keçilərin dəriləri. 

Donuz dəriləri aşağıdakı kimi ayrılır: 

- çəkisi 1,5 kq-a qədər olan çoşka dəriləri; 

- çəkisi 1,5 kq-dan çox olan donuz və axtalanmış erkək donuz dəriləri; 

- erkək donuz (xryak) – axtalanmamış donuz dəriləri. 

Gön xammalı dərinin ölçülərinə (sahəsi), qalınlığı və mikrostrukturuna görə 

fərqlənirlər.  Məhz  bu  fərqlər  dərinin  müxtəlif  xassəliyini  və  təyinatını 

müəyyənləşdirir. 

Gön istehsalı zamanı dəridən tüklər, epidermis, dərialtı hüceyrələr təmizlənir 

və  ancaq  dermadan  istifadə  olunur.  Bu  zaman  dermaya  verilən  xassələrlə  hazır 

gönün  istifadə təyinatı  müəyyən edilir. Beləliklə, gön anlayışına belə tərif  vermək 

olar.  Gön,  dərinin,  əsas  etibarilə  lifli  strukturu  saxlanılmış,  ancaq  struktur 

elementlərinin fiziki-mexaniki və kimyəvi xassələri məqsədəuyğun təyinatdan asılı 

olaraq dəyişdirilmiş dermasıdır. 

Gön və ya xəz istehsalında istifadə edilən dərilərin yararlılığı onun aşağıdakı 

xassələri  ilə  təyin  edilir;  sahəsi  boyunca  eyni  qalınlığa  malik  olması,  ölçüsü, 


 

8

kütləsi, sıxlığı, epidermisin və dərialtı hüceyrə təbəqəsinin qalınlığı, tük örtüyünün 



inkişaf  dərəcəsi,  dermanın  vəzli  və  torabənzər  qatlarının  nisbəti,  demada  liflərin 

toxunma  xarakteri,  topoqrafik  sahələrinin  inkişaf  dərəcəsi,  kimyəvi  tərkibi, 

nöqsanının olması, tük örtüyünün xarakteri. 

Dərinin  qalınlığı  –  gönün  təyinatını  və  hər  100  sm

2

  sahədən  gönün  istifadə 



edilməsini  təyin  edir.  Dərinin  qalınlığından  asılı  olaraq  onun  dartılma  zamanı 

möhkəmlik 

həddi 

və 


istehsal  əməliyyatlarının 

yerinə 


yetirilmə 

vaxtı 


müəyyənləşdirilir.  Dərinin  sahəsi  boyunca  qalınlığının  bərabərliyi  böyük 

əhəmiyyət  kəsb  edir,  biçilməsi  asan  və  yararlı  olur.  Adətən  dərinin  qalınlığı  bud 

tərəfindən  qarınaltı  tərəfə  qədər  (uzunu  boyunca)  və  köndələn  istiqamətdə  beldən 

ətək hissələrinə tərəf azalması «qaçışlıq» adlanır. 

Bu  hal  xüsusən  donuz  dərilərinə  xasdır.  Müxtəlif  növ  xəzlik  dəri 

xammallarında  isə  dərinin  qalınlığı  və  möhkəmliyi  ayrı-ayrı  topoqrafik  sahələrdə 

gözə çapacaq dərəcədə dəyişir. Adətən dərinin kürək tərəfi mexaniki cəhətdən çox 

möhkəm olur. 

Dərinin  sahəsi  onun  biçilmə  xassələrini  təyin  edir.  Gön  istehsalında  sahəsi 

20 dm


2

-dən az olan dərilərin emalı sərfəli deyil. Xəzlik dəri xammalının sahəsi isə 

çox müxtəlifdir və geniş intervalda 100-dən 20000 sm

2

-ə qədər dəyişir.  



Dərinin  kütləsi  iribuynuzlu  heyvanların,  at  və  digər  heyvan  dərilərinin 

istehsal  partiyası  üçün  qəbulunda  böyük  rol  oynayır.  Kütləsinə  görə  yaxın  olan 

dəriləri eyni partiyaya aid edirlər. Qoyun, keçi (tüklərinin kütləsinin böyük olması 

ilə  əlaqədar  olaraq)  və  həm  də  donuz  dərilərini  gön  istehsalı  zavodlarında 

sahələrinə görə istehsal partiyalarına ayırırlar. 

Xəzlik dəri xammallarının kütləsi də geniş intervalla fərqlənir. 

Dərinin  sıxlığı  –  onların  emal  müddətini  təyin  edir,  yəni  əsas  etibarilə 

onlarda  müxtəlif  maddələrin  diffuziya  sürətinə  və  dartılma  zamanı  möhkəmlik 

həddinə təsir edir. 

Epidermisin  qalınlığı  –  dermanın  yararlı  sahəsinə  müəyyən  dərəcədə  təsir 

edir. Epidermis nə qədər nazik olsa, dermanın çıxımı o qədər çox olar. 


 

9

Tük örtüyünün inkişaf dərəcəsi dermanın çıxımına təsir edir. Tük örtüyü çox 



inkişaf edərsə, dermanın çıxımı  az olur, çünki  xammal kütləsinə  yunun kütləsi də 

aiddir. 


Tük  örtüyünün  inkişaf  dərəcəsi  və  onun  sıxlığı  xəz-dəridə  xəzin 

keyfiyyətini, istiliksaxlama xassəsini yaxşılaşdırır və istifadə müddətini uzadır. 

Dərialtı  hüceyrənin  qalınlığı  xammalın  xarakterindən  asılı  olaraq  çox 

dəyişir.  Dəri  kütləsinin  10-25%-i  dərialtı  hüceyrə  təbəqəsinin  payına  düşür. 

Dərialtı  hüceyrə  təbəqəsinin  qalınlığı  az  olduqca,  hazır  məhsulun  yararlı  hissəsi 

artır, tullantı azalır. 

Dermanın  torabənzər  qatı  dərinin  dartılma  ərəfəsində  möhkəmliyinə,  vəz 

qatı isə gönün yumşaqlığına təsir edir. 

Derma  liflərinin  toxunma  xarakteri  dermanın  xassəsinə  artıq  dərəcədə  təsir 

edir. Liflərin toxunma bucağı və toxunma sıxlığı dərinin və hazır məhsulun fiziki-

mexaniki xassələrini təyin edir. 

Dərinin kimyəvi tərkibi onun ümumi xassəsinə təsir edir. Dərinin ən əsas və 

vacib tərkib hissəsi zülallardır. Gön xammalı üçün bu, kollagendən, xəz-dəri üçün 

isə  kollagen  və  keratindən  ibarətdir.  Dərinin  başqa  tərkib  hissələri  yuxarıda  qeyd 

olunmuşdur. 

Nöqsanların  olması  gön  və  xəz  xammallarının  keyfiyyətini  təyin  edir. 

Aydındır  ki,  nöqsanlar  nə  qədər  ciddi  və  çox  olarsa,  dərinin  qiymətli  topoqrafik 

sahələrini yararsızlaşdırır və keyfiyyəti pisləşir. 

Tük  örtüyünün  xarakteri  və  onun  qorunub  saxlanması  xəzlik  dərilərin 

keyfiyyətlərinin təyinində vacib rol oynayır. 

 


 

10

II. DƏRILƏRIN MIKROQURULUŞU VƏ TOPOQRAFIYASI 

 

Yaxşı  inkişaf  etmiş  tük  örtüyünün  və  davamlı  gön  toxumasının  olmasına 



görə bütün heyvan dərilərini gön və xəz-dəri məqsədli növlərinə ayırmaq lazımdır. 

Iribuynuzlu heyvanların, məsələn, inək, at, qoyun, keçi, donuz və bəzən maral və 

it dəriləri çox az tük örtüyünə və davamlı gön toxumasına  malik olduqları üçün gönlük 

xammal hesab olunur və onların istehsalı üçün istifadə edilir. 

Gön  istehsalında  heyvan  dərilərinin  topoqrafik  sxem  üzrə,  şəkil  1-də 

göstərildiyi  kimi,  hər  bir  hissəsinə  xüsusi  adlar  verilir.  Bu  ondan  irəli  gəlir  ki, 

dərilərin  əmtəə  kimi  qiymətləndirilməsində  bu  hissələrin  hamısı  eyni  keyfiyyət 

göstəricilərinə malik olmur. 

Ayrı-ayrı 

sahələrin 

sərhədləri 

təxmini göstərilmişdir. 

Dərinin  gön  təbəqəsinin  en  kəsiyinə 

mikroskopla  baxarkən  (şəkil  1)  onun  bir 

neçə  horizontal  qatlardan  ibarət  olması 

görünür.  Bu  qatlar  kiçicik  hissəciklərdən, 

yəni  hüceyrələrdən  ibarətdir.  Hüceyrələr 

isə  nüvə  və  özlülü  maye  protoplazmadan 

təşkil  olunmuşdur.  Gön  təbəqəsində  bir-

biri üzərində yerləşmiş 3 qat vardır. 

1) Xarici nazik qat – epidermis; 

2) Epidermisin altında yerləşən daha 

qalın qat – gönün özü və ya derma; 

3) Dərialtı yağ qatı. 

Epidermis  –  gön  örtüyünün  xarici 

qatıdır.  Onun  qalınlığı  dermanın  qalınlığına  nisbətən  çox  azdır,  məsələn,  ev 

dovşanının  kürək  hissəsində  epidermisin  qalınlığı  dermanın  2,5-3%-ni  təşkil  edir. 

Mürəkkəb tip epidermis bir-biri üzərində yerləşən bir neçə toxumalardan ibarətdir. 



 

Шякил 1. Дяри гурулушунун схеми: 

1-буйнузвари гат; 2-артан гат; 3-дерма; 

4-термостатик гат; 5-торвари гат; 

 

6-дермаалты тохума; 7-пий (йаь гаты);  



8-коллаэен лифляри дястяси; 9-коллаэен лифляри 

дястясинин ен кясийи; 10-тяр вязиляри;  

11-язяля; 12-тцк торбажыьы; 13-пий вязи; 

14-тцк. 


 

11

Inkişaf dərəcəsindən asılı olaraq onun aşağıdakı qatları ola bilər: əsas qat – 



derma  ilə  sərhəddə  yerləşir;  torabənzər  –  bir  qədər  yuxarıda;  dənəvari  –  lap 

yuxarıda;  xarici  buynuzvari.  Bəzi  məlumatlara  görə,  epidermis  6  təbəqədən 

ibarətdir. 

Əsas qat silindrik formalı hüceyrələrin bir qatından ibarətdir. Bu hüceyrələr 

bölünə  bilirlər.  Onlardan  tədrici  dəyişikliklər  nəticəsində  yuxarıda  yerləşən, 

torabənzər dənəvari və buynuza oxşar qatlar əmələ gəlir. 

Torabənzər  qat,  bircinsli  qeyri-müəyyən  ölçülü  hüceyrələrin  bir  neçə 

sırasından təşkil olunmuşdur. 

Bu cür hüceyrələr bölünmə qabiliyyətinə malik deyildir. 

Dənəvari  qat  torabənzər  qatın  üstündə  yerləşir  və  hüceyrələrinin 

protoplazmasında keratoqialin dənəcikləri əmələ gəlir. 

Bütün  bu  üç  qatın  üçü  də  eyni  bir  adla  –  silikli  qat  və  ya  bu  qatın  öyrənən 

alimin adı ilə – Malpigiyev qatı adı ilə eyniləşdirilir. 

Epidermisin  xarici qatı silikli qatın  buynuzlaşmış  hüceyrələrindən  ibarətdir. 

Tük tökülmə vaxtı belə buynuzvari lövhəciklər kəpək kimi tökülürlər. 

Derma dərinin əsasını yaradan kollagen, elastin və retikulin liflərindən ibarət 

olan  bir  toxumadır.  Bu  liflər  bir-birindən  toxunma,  xarakteri,  kimyəvi  tərkibi  və 

təyinatına görə fərqlənirlər.  

Kollagen  lifləri  dermanın  əsas  kütləsinin  98-99%-ni  təşkil  edir:  elastin  və 

retikulin liflərinin miqdarı isə çox azdır. 

Kollagen  lifləri  xüsusi  zülallardan  –  kollagendən  ibarət  olaraq,  çox  nazik 

fibrillərdən təşkil olunmuşlar. Fibrillər bir-biri ilə yapışqanlaşdırıcı (fibrillər arası) 

maddə ilə birləşmişlər. Kollagen lifləri öz növbəsində dəst halında da birləşmişlər. 

Bu  lif  dəstələrin  quruluşu  burulmuş  ipin  quruluşuna  oxşayır.  Kollagen  liflərindən 

birləşmiş dəstələr bir-birinə  dolanaraq  möhkəm,  hər bir  xammal  növünə  xas olan, 

toxunuş əmələ gətirir. Kollagen lifləri dartılmaya çox davamlı olub, demək olar ki, 

heç uzanmırlar. 


 

12

Elastin  liflərinin  tərkibi  kollagendən  çox  fərqlənir  və  elastin  zülalından 



ibarətdir. Onlar dəst əmələ gətirmir və ən çox tük çantalarının, dəri vəzilərinin, qan 

damarlarının ətrafında yerləşirlər. 

Retikulin lifləri sabit zülaldan – retikulindən təşkil olunub, çox nazik, gödək 

və incədirlər. Dəstə ilə yox, ancaq şaxələnərək öz aralarında birləşirlər. 

Xəzlik  heyvanların çoxunun dərisinin derması ayrı-ayrı qatlara,  yəni  yuxarı 

– termostatik və aşağı torabənzər və ya retikulyar qatlara bölünür. 

Yuxarı  qat  ona  görə  termostatik  adlanır  ki,  burada  orqanizmin  istilik 

dəyişməsinin  tənzimlənməsini  yerinə  yetirən  tər  və  piy  vəziləri  yerləşir. 

Termostatik  qat  nazik  və  seyrəkdir.  Çünki  burada  tüklərin  kökü  və  çantası  tər  və 

piy vəziləri yerləşirlər. 

Termostatik  qatın  yuxarı  hissəsində  liflərin  toxunması  keçə  xarakterli  olur, 

səthə  yaxın  yerdə  isə  nazikləşərək  çox  zərif  lif  şəklində,  şəffaf  pərdə-bazal 

membransını əmələ gətirir. 

Bu  zaman  tüklər  arasındakı  qatlarda  daha  çoxalır  və  orqanizmin  istilik 

buraxması  azalır.  Eyni  zamanda  piy  vəziləri  maye  (sekret)  buraxır  və  gön  qatının 

səthini yağlayır. 

Dermanın  aşağı  qatı  –  torlu  qat  adlanır  və  kollagen  dəstələrinin  çox  sıx 

toxunmasından  (elastik  liflərinin  seyrək  qarışması  ilə)  əmələ  gəlmişdir.  Liflərin 

dəstələri çox müxtəlif istiqamətlərdə toxunur, ona görə də torabənzər qat retikulyar 

qat adlanır. Retikulyarın tərcüməsi «torvari» deməkdir. 

Termostatik  və torabənzər qatlar arasında  aydın sərhəd  yoxdur. Şərti olaraq 

bu  sərhəddi  tük  köklərinin  oturduğu  səviyyəni  hesab  edilər.  Termostatik  və 

torabənzər  qatların  qalınlığının  nisbəti  ayrı-ayrı  növ  heyvanlar  üçün  eyni  deyil. 

Dermanın  qalınlığı  və  sıxlığından  asılı  olaraq  xəz-dərinin  dartılması  zamanı 

davamlıq  həddi  ən  vacib  əmtəəlik  xassələrindən  hesab  edirlər.  Termostatik  və 

torabənzər  qatların  qalınlığının  nisbəti  ayrı-ayrı  növ  heyvanlar  üçün  eyni  deyil. 

Dermanın  qalınlığı  və  sıxlığından  asılı  olaraq  xəz-dərinin  dartılması  zamanı 

davamlıq həddi ən vacib əmtəəlik xassələrindən hesab olunur. 



 

13

Heyvandan  çıxarılan  dərinin  derması  heyvanın  növündən  asılı  olaraq  56-



70%  -  su  və  44-30%-i  isə  quru  qalıqdan  ibarətdir.  Quru  qalığın  tərkibində  2-dən 

10%-ə  qədər  yağ  və  yağa  bənzər  maddələr,  1-5%  mineral  maddələr  və  97-85% 

üzvi  maddələr  vardır.  Üzvi  maddələri  20-40C-də  həll  olmasına  görə  4  qrupa 

ayırmaq olar: 

1. Suda həll olan; 

2. Duz məhlullarında həll olan; 

3. Qələvilərdə həll olan; 

4. Suda və qələvidə həll olmayan. 

Yuxarıda  qeyd  olunduğu  kimi,  dermanın  əsas  hissəsini  kollagen  təşkil  edir. 

Kollagen  çox  böyük  miqdarda  su  udur  (öz  polyar  qrupları  ilə  birləşdirərək)  və 

diffuziya  prosesi  nəticəsində  öz  kapilyarlarını  doldurur.  Axırıncı  nəmişlik  sıxılma 

nəticəsində kollagendən asan çıxa bilir. 

Kollagenin  struktur  elementləri  arasındakı  əlaqə  qüvvəsi  onun  nəmliyindən 

asılıdır,  nəmlik  artdıqca,  o  çox  zəifləyir.  Quru  halda  isə  bu  qüvvələr  o  qədər 

güclənir ki, kollagen zənciri yapışqanlaşır, material çox möhkəm və davamlı olur. 

Nəm  halda  kollagenin  zəifləməsi  onun  molekullarının  hidratlaşması  və 

struktur  elementləri  arasındakı  məsafənin  artması  ilə  izah  olunur  və  nəticədə  bu 

elementlərin arasında əlaqə daha da zəifləyir. 

Kollagen nəm halda asanlıqla çürüyür və müəyyən şəraitdə fermentlərlə həll 

olmuş  vəziyyətə  düşür.  Isti  suda  (təxminən  80C)  kollagenin  bişməsi  müşahidə 

olunur.  Bu  zaman  onun  lifləri  öz  uzunluğunun  1/3-i  qədər  qısalır  və  qalınlaşaraq 

elastik  hal  alır.  Qələvilərlə  uzun  müddət  işlədilərsə,  o  xarakterik  xassəyə  malik 

olur, 35C-də suda həll olaraq həlməşik (jelatin) və ya yapışqan əmələ gətirir. 

Dermanın digər tərkib hissələrindən olan retikulin kollagendən fərqli olaraq 

məhlul halına çətin keçir, elastin isə hətta qaynar suda da həll olmur. 

Müasir  sinifləşdirməyə  görə  kollagen  suda  zülallara  (proteinlərə)  aid 

olmaqla  zülalın  hidrolizi  ilə  asan  çıxarıla  bilən  aşağıdakı  tip  birləşməli-

aminturşularından ibarətdir. 



 

14

Belə  aminturşuları  bir-biri  ilə  amin  və  karboksil  qruplarla  birləşərək  (su 



ayrılmaqla) uzun zəncir əmələ gətirirlər. Bu zəncirin əmələ gəlməsi aşağıdakı sxem 

ilə göstərilir: 

 

Göstərilən zəncir polipeptid zənciri adlanır. Kollagendəki polipeptid zənciri 



yağ  formasındadır.  Müasir  təsəvvürə  görə  makromolekulanın  ölçüsünün:  diametri 

12A, uzunluğu isə 2800 A. 

Bu tip makromolekullardan yüksək ölçülü struktur elementlər əmələ gəlir. 

Elektron  və  optiki  mikroskoplardan  istifadə  edərək  aşağıdakı  struktur 

elementləri ayırmaq olar (cədvəl 2). 


Yüklə 0,89 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin