AZƏrbaycan respublikasi təhsil nazirliyi azərbaycan döVLƏt iqtisad universiteti fakultə : «Əmtəəşünaslıq»
Yüklə 0,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Albuminlər, qlobulinlər, mutsinlər və mukoidlər
- Piy və piyəbənzər maddələr
- Mineral maddələr
- V. GÖN XAMMALININ SORTLAŞDIRILMASI VƏ KEYFIYYƏTININ QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI
- Mikrobioloji tədqiqat
- Histobakterioloji tədqiqat üsulu
- Kimyəvi tədqiqat
- VI. Dərilərin tərkibindəki rütubətin miqdarının təyini
- Cədvəl 3. Sıra sayı Konservləşdirmənin üsulları Miqdarı Rütubət və
|
Elastin – elastin adlı liflərin əsasını təşkil edir. Elastin adi reagentlərin, yəni turşu və qələvilərin təsirinə dözümlüdür, suda qızdırılarkən yapışqan halına düşmür. Tripsinlərin fermenti elastin maddəsinə dağıdıcı təsir göstərir, pepsinlər isə təsir etmir. Retikulin adından göründüyü kimi retikulin liflərinin tərkibinə daxil olub, fiziki-kimyəvi xassələrinə görə kollogenlə keratin maddələri arasında keçid əlaqəsi yaradır. Retikulin qaynar suya davamlılığı ilə, turşu, qələvi və tripsinlərin fermentli məhlullarına çox dözümlülüyü ilə xarakterizə olunur. Natrium kükürd turşusu retikulində əsaslı dəyişikliyə səbəb olur.
epidermisin buynuz qatında mövcuddur. Yeyici qələvinin və natrium kükürd məhlulunun təsirindən keratin parçalanmaya məruz qalır ki, bundan da gön istehsalı zamanı dəridən epidermis qatının ləğv edilməsində geniş istifadə olunur. 28
çantalarında, liflər arasında, qan damarlarında, sinir telləri arasında olmaqla zəif qələvi məhlulunda asanlıqla həll olur ki, bundan istifadə edərək gön emalı texnologiyası zamanı hazırlıq əməliyyatları aparılarkən dəridən adları çəkilən maddələrin yox edilməsində istifadə olunur. Piy və piyəbənzər maddələr dəri xammalının bütün 3 təbəqəsində, yəni epidermis, derma və nəhd qatlarında müxtəlif miqdarda mövcuddur. Piy və piyəbənzər maddələrin miqdarı heyvanların növündən asılı olaraq dərilərinin tərkibində müxtəlif miqdarda olur. Ən çox donuz və qoyun dərilərində piy və piyəbənzər maddələr mövcuddur. Bu maddələr gön emalı texnologiyasında ilkin mərhələdə, yəni hazırlıq əməliyyatlarının son prosesi sayılan yağsızlaşdırma əməliyyatı zamanı xüsusi kimyəvi maddələrin tətbiqi ilə dəridən yox edilir.
ümumi miqdarı 2-2,5%-dən çox olmur, çünki qlobulyar maddələr gön emalı zamanı dəridən yox edilən mineral maddələrin miqdarı azalır. Dəridə mineral maddələr qan damarlarında və limfa vəzlərində toplaşır ki, bu da duz birləşmələrindən ibarətdir.
29
QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI
Gön xammalının tədarük edilməsi və gön sənayesinə təhvil verilməsi zamanı müvafiq standartlara uyğun olaraq mütləq sortlaşdırılmalıdır. Gön xammalının tədarükü QOST 1134-51-ə əsasən təhvil verilməsi isə QOST 382-41-ə əsasən həyata keçirilir. QOST 1134-51-də gön xammalı bölməsi vardır ki, burada xammalın xarici görünüşünə və keyfiyyətinə qoyulan tələblər, qəbul qaydaları və xammalın ilkin dəri növünün çəkisinə olan nisbəti, habelə bütün növ dərinin ümumi sahəsi haqqında olan məlumatlar verilir. QOST 1134-51-ə uyğun olaraq dərinin növündən və çəkisindən asılı olaraq onların sortlaşdırılması qaydası müəyyən edilmişdir. Bu baxımdan, bütün gön xammalını 4 qrupa ayırırlar: qrupa çəkisindən asılı olmayaraq südəmər buzov dəriləri, çəkisi 5 kq-a qədər olan dayça dəriləri, bütün növ qoyun və keçi dəriləri, çəkisi 4 kq-a qədər olan donuz və donuz balası dəriləri aiddir; qrupa dana, dəvə balası, eşşək və qatır dəriləri, iri donuz dəriləri, çəkisi 4- 7 kq-a qədər olan qaban dəriləri daxildir; qruppa çəkisi 10-17 kq olan qaramal dəriləri, at, dəvə, eşşək və qatır dəriləri, camış dəriləri aiddir; V qrupa çəkisi 17 kq-dan çox olan qaramal, at, dəvə, los, camış, Tibet öküzü dəriləri aiddir. Bir qayda olaraq, dərilərin çəkisi yenicə soyulmuş vəziyyətdə olan çəki kimi nəzərə alınır. Keyfiyyətindən asılı olaraq bütün gön xammalının , , və V sorta ayrılırlar. Gön xammalının sortu onlarda baş verən nöqsanlara əsasən müəyyən edilir. Gön xammalının yararlı sahəsi onun nöqsansız olan sahəsi ilə müəyyən edilir. Dərilərin nöqsanları müəyyən ədədlə qiymətləndirilir. V sortun tələblərinə cavab verməyən dərilər (loskun) dəri kəsiyi adlandırılır. QOST 1134-51-də qurudulmuş, duzlanmış, daha çox duzlanmış dərilərə güzəştlər verilməsi, habelə onların qablaşdırılması, markalanması və saxlanması qaydalarına aid məlumatlar da verilir. 30 QOST 382-41-də gön zavodlarını təhvil verilən bütün növ dərilər haqqında məlumat verilir. Bu standarta əsasən gön xammalı xırda, iri və donuz dərilərinə ayrılır. Bu standartın texniki bölməsində dərinin xarici görünüşü və soyulması, istehsalat partiyasının seçilməsinin normalaşdırılması haqqında məlumatlar, dərinin ağırlaşdırılması dərəcəsinin müəyyən edilməsi üsulları, sahəsinin təyini yolları, dərinin qalınlığının və tük təbəqəsinin, xüsusilə qoyun dərilərində yununun uzunluğunun ölçülməsi qaydaları haqqında da izahatlar verilir. Bu göstərilən standart növlərindən başqa ayrı-ayrı növ xammallara aid sahə (OST) standartları da vardır.
Gön xammalında baş verən nöqsanlardan asılı olaraq dərilərin keyfiyyət səviyyəsi müəyyən edilir. Bu baxımdan, gön xammalında və eləcə də xəzlik üçün olan dərilərdə rast gələn nöqsanları ümumi və spesifik nöqsanlara ayrılırlar. Ümumi nöqsanlar müxtəlif növ dərilərdə, spesifik nöqsanlar isə müəyyən növ dərilər üçün xarakterikdir. Bundan əlavə, yaranma xarakterinə görə nöqsanlar heyvanın yaşadığı dövrdə və öldükdən sonra rast gələn nöqsanlara da ayrılır. Gön istehsalı zamanı onun sortunun aşağı düşməsinə ən çox yaşayış dövründə baş verən nöqsanlar təsir göstərir ki, bu da 60% təşkil edir. Lakin xəz istehsalında dərilərin sortunun aşağı düşməsinə yaşayış dövründə yox, heyvanın ölümündən sonra baş verən nöqsanlar təsir edir ki, bu da bütün nöqsanların 70-80%-ni təşkil edir. Heyvanın yaşadığı dövrdəki nöqsanları dərinin xəstəliyi, mexaniki zədələnmələr, düzgün yemlənməməsi, habelə bəzi çirklənmələr üzündən baş verə bilir. Bu cür nöqsanlar sırasına diametri 1-5 mm-ə qədər olan deşik izləri, vəz toxumaları (gəmiricilərdən qalmış izlər), göbələkləşmə xəstəliklərindən qalmış keçəllik, çopurluq, yara yerləri, qat izləri, epidermisin soyulmuş yerləri və s. kimi nöqsanları misal göstərə bilərik. Heyvanın ölümündən sonra baş verən xammal nöqsanlarına misal olaraq onun kəsilməsi, soyulması, konservləşdirilməsi, saxlanması və daşınmasında əmələ gələn nöqsanları aid edirlər. Bunlardan kəsilmə zamanı baş verən nöqsanlara səmərəli kəsilmə metodlarından düzgün istifadə edilmədikdə yaranan nöqsanları, dərinin soyulmasında yaranan və konservləşdirmədən yaranan nöqsanları bir-
31 birlərindən mütləq fərqləndirmək lazımdır. Belə ki, soyulma nöqsanları dərilərin sortunun aşağı düşməsində 20%-ə qədəri təşkil edir. Konservləşdirmə, saxlanma və daşınma nöqsanlarına dərinin üst-üstə yığılma nöqsanları, dərinin sınması, çat izləri, qat izləri, dərinin hislənməsi, buynuzlaşma, gəmiricilərdən əmələ gələn izlər, kiflənmə, islanmadan yaranan nöqsanlar, çürümüş yerlər, dərinin rənginin dəyişməsi (krasnata), duz izləri və s. kimi nöqsanları aid etmək olar. Gön, xəz və qoyun kürkü üçün istifadə edilən xammalın keyfiyyət göstəricilərini orqpnoleptiki üsuldan əlavə mikrobioloji, histoloji və kimyəvi tədqiqat üsulları vasitəsilə qiymətləndirilir.
dərəcəsini mikrobioloji topoqrafiya üsulu ilə təyin edirlər ki, bu da aşağıdakı göstəricilərdən ibarətdir: 1) bakterioskopik topoqrafiya üsulu dedikdə, dərilərin morfologiyasının, dərinin müxtəlif qatlarında mikrobların yerləşməsi xarakteri və sıxlığının mikroskopun köməyi ilə öyrənilməsi kimi başa düşülür ki, bunu da üfiqi və şaquli istiqamətdə nümunə kəsib tədqiqatdan keçirməklə öyrənirlər; 2) bakterioloji topoqrafiya üsulu zamanı dərinin ayrı-ayrı təbəqələrindən götürülmüş mikroblar müxtəlif qidalandırıcı mühitdə əkilərək dərinin qatlarının həm duzlanması dərəcəsinin və həm də keyfiyyətli konservləşdirilməsi öyrənilir; 3) sintetik topoqrafiya üsulu və üsulla alınmış nəticələrin bir-birləri ilə tutuşdurulmasından alınan nəticəyə əsaslanır; 4) bir-birindən asılı olan və tədqiqat topoqrafiya üsulu əvvəlki hər 3 tədqiqatın nəticələrini tutuşdurub dərinin strukturunda baş verən dəyişikliyin öyrənilməsinə əsaslanır. Mikrobioloji topoqrafiya üsulu bütün elmi-tədqiqat işlərində geniş istifadə edilməklə dərilərin quruluşundakı dəyişiklikləri tamamilə öyrənməyə şərait yaradır. Histobakterioloji tədqiqat üsulu dərilərin struktur elementlərinin təyin edilməsinə əsaslanır. QOST 13106-67 üzrə gön xammalının histobakterioskopik 32 nəzarəti haqqında məlumat verilir. Bu isə əvvəlcədən hazırlanmış xammal nümunəsinin mikroskop altında tədqiqatdan keçirilməsinə əsaslanır. Bakterioloji dəyişiklik əsasən dərinin derma qatındakı vəzli və tor təbəqələrində tük çantalarının zədələnməsi hesabına yaranır. Bu isə, öz növbəsində kollogen liflərinin parçalanmasına gətirib çıxarır. Gön qatının həddən artıq bakterioloji dəyişikliyə məruz qalması zamanı elastin lifləri tamamilə həll olmuş vəziyyətə düşür.
Kimyəvi tədqiqat. Dərilərin tərkib hissəsinin dəyişilməsi müxtəlif maddələrin ayrılması hesabına da baş verir. Gön xammalını keyfiyyət göstəricilərinin qiymətləndirilməsi dəridən ayrılmış maddələrin kimyəvi üsulla tədqiq edilməsi ilə də başa çatdırılır. Belə maddələr nə zülallar və nə də yağ-piy maddələrinə aid deyil. Normal və xarab olmuş dəridən su iştirakı ilə çıxarılmış maddələrdə turşuluq ədədi (pH) göstəriciləri müxtəlif olur. Buna görə də bəzən pH-ın göstəricisinə görə gön xammalının keyfiyyəti barədə fikir söyləmək mümkündür. Tədqiqatlar göstərir ki, dərilərin xarabolma səviyyəsindən asılı olaraq onun tərkibində sistin, tirozin, süd və fosfat turşuları toplaşır. Bunların dəridəki miqdarını təyin etmək üçün bir neçə reaksiya növlərindən istifadə edirlər. Su ilə ayrıla bilən maddələrdə tirozinin olması zülalların nisbətən az xarab olmasını, lakin sistinin, süd və digər turşuların olması ilə zülalların tam xarab olmasını sübut edir. Bundan əlavə, dərinin keyfiyyətinin amiyak maddəsinin miqdarına görə də təyin edirlər. Dərilərin çürümə dərəcəsini ərimə temperaturuna görə də təyin etmək olar. Əgər ərimə temperaturu 60C-dən aşağı deyilsə, onda dəridə çürümə yoxdur. Dərilərin kimyəvi tərkibinin kəmiyyətcə göstəricilərini onun nəmliyinə, külünün miqdarına, zülali və yağlı maddələrin miqdarına görə və konservləşdirilməsinin keyfiyyətini isə natrium xlor və sodanın miqdarına görə təyin edirlər. Bütün bu üsullar isə müvafiq standartlarda göstərilir.
33
Uzun illər ərzində dünya miqyasında gön istehsalı ilə məşğul olan ölkələrin tədqiqatçıları ancaq gön yarımfabrikatları və aşılayıcı materiallarda rütubətin miqdarını öyrənmişlər. Lakin ötən əsrin sonlarında xam dərilərin tərkibindəki rütubətin təyin edilməsinə fikir verilməyə başlandı. Məqsəd isə konservləşdirilmiş dərinin tərkibində nə miqdarda rütubət mövcuddur. Əksəriyyət gön zavodlarında xammalın keyfiyyətinə ciddi nəzarət edilməsi zamanı aşkar edilmişdir ki, ən az öyrənilənilən «sahə» istehsal zamanı gön xammalının nə vəziyyətdə olmasıdır. Daha doğrusu, dəridə rütubətlə duz maddəsinin bir-birinə olan nisbəti nə qədərdir. Elə bu fikirlər gön xammalının konservləşdirilməsi keyfiyyətini yaxşılaşdırmaqla dərinin ağırlaşmasının qarşısını almaq mümkün olsun. Dərilərin tərkibindəki rütubətin miqdarının təyin edilməsi istehsal prosesinin nizamlaşdırılmasına şərait yaradır. Bu isə istər dəri xammalının və istərsə də gön yarımfabrikatlarının tərkibindəki rütubətin təyini üçün tez başa gələn metodların işlənilib hazırlanmasına və həm də istehsal prosesində tətbiq olunan kimyəvi maddələrin yarımfabrikatların tərkibindəki rütubətin miqdarına təsirini aşkar etmək məqsədini daşıyır. Bir neçə Amerika tədqiqatçıları müəyyən etmişlər ki, quru duzlanmış buzov dərisinin tərkibində anbar şəraitində saxlanarkən rütubətin miqdarı 40-50% arasında tərəddüd edir. Bunun üçün tədqiqatçılar 240 ədəd dərini havasız şkafda 80 temperaturda 16 saat ərzində qurutmuşlar. Tədqiqatla müəyyən edilmişdir ki, quru duzlanmış dəridə rütubətin miqdarı 36%-dən 46%-dək çata bilir. Nümunənin havasız quruducu şkafda qurudulması 16 saat ərzində P 2 O 5 maddəsi altında başa çatdırılmışdır. Xauz və Kreker yaş duzlanmış donuz dərisində suyun itirilməsini öyrənmişlər. Bunun üçün dərini duzlamış və mezdra qatı istiqamətində üz-üzə qatlanmış, islanmış duzlu su sərbəst olaraq axıb tökülmüşdür. 3 həftədən sonra dərini silkələməklə artıq duzu dəridən azad etməklə tərkibdə olan rütubətin miqdarı təyin edilmişdir. Tədqiqatın nəticələrinə görə müəyyənləşdirilmişdir ki, donuz 34 dərisindən itirilən suyun miqdarı iribuynuzlu heyvan dərisindən ayrılan suyun miqdarından azdır. Qeyd etmək lazımdır ki, dərinin topoqrafiyası və mikroquruluşundan asılı olaraq rütubətin paylanması da müxtəlifdir. Belə ki, aparılan tədqiqatlardan göründüyü kimi, yenicə soyulmuş və yaş duzlanmış iribuynuzlu inək dərisində daha çox rütubət dərinin tük çantalarında toplaşır. Konservləşdirmə prosesindən 4 saatdan sonra rütubətin dərinin epidermis qatından mezdra qatına keçməsi 50-66% arasında tərəddüd edir. Bu təcrübələr dərinin ya havada və ya quruducu şkafda qurudulması ilə çəkisinin azalması ilə başa çatdırılmışdır. Məsələn, Tenkous iribuynuzlu qaramal dərisinin quru və yaş duzlama yolu ilə tərkibindəki rütubətin miqdarını öyrənmişdir. Bu təcrübə Sokslet aparatında nümunənin benzin iştirakı ilə distilyasiya yolu ilə aparılmışdır. Belə bir metodika yaş duzlanmış dərinin sahəsində rütubətin dəyişməsinin öyrənilməsində tətbiq edilmişdir. Tenkous müəyyən etmişdir ki, təzə soyulmuş dəridə rütubət 63% olduğu halda, quru duzlanmış dəridə 44% və yaş duzlanmış dəridə isə 48% təşkil edir. Sonuncu məlumata görə, yaş duzlanmış dərinin tərkibindəki rütubətin miqdarı Strendayn və onun əməkdaşlarının tədqiqatlarının nəticələri ilə tamamilə üst-üstə düşür. Amerika tədqiqatçısının elmi nəticələrinə görə hər bir yaş duzlanmış dərinin sahəsi boyunca 21 yoxlama nöqtəsində rütubətin miqdarı 39%- dən 48%-ə qədər dəyişə bilir. Bu yaxınlarda O.Flerti və Loller belə bir fərziyə söyləmişlər ki, quru duzlanmış külün miqdarının rütubətə olan nisbəti konservləşdirmə əməliyyatından sonra 31 və istehsala daxil olan dərilərdə isə 33-ə bərabərdir. Bu fərziyyələr müxtəlif tədqiqatçıların nəticələrinə əsaslanmaqla tələb edir ki, dərinin konservləşdirilməsi keyfiyyətini müəyyənləşdirmək üçün rütubətin və külün tədqiqi çox vacibdir. Əlavə aparılan tədqiqat işləri sübut edir ki, konservləşdirmə keyfiyyətli aparılmış olarsa, onun anbar şəraitində saxlanılması müddəti çox olar. Belə halda dəri xammalının tərkibində rütubətin miqdarı 48%, minimum külün miqdarı isə 14% olması məqsədəuyğundur. 35 Aşağıdakı 3 saylı cədvəldə 5 ədəd konservləşdirilmiş iribuynuzlu heyvan dərisinin hər birisinin 36 nöqtəsində rütubət və külün faizlə miqdarının təyini haqqında məlumat verilmişdir. Cədvəl 3. Sıra sayı Konservləşdirmənin üsulları Miqdarı Rütubət və külün nisbəti rütubət kül 1.
Duzlanıb rəflərdə qurudulma 45,0
15,8 34,4
2. Çənlərdə yaş duzlanmış 45,9 15,8
34,4 3.
Barabanlarda yaş duzlanmış 44,3
14,6 33,0
4. Sirkulyasiyalı 45,5 13,4
29,5
Cədvəl məlumatları göstərir ki, konservləşdirmə üsulları müxtəlif olsa da, nəinki dərinin emalı zamanı, eyni zamanda hətta yaş duzlanmış dəri növlərinin saxlanması üçün də məqbul sayıla bilər. Müxtəlif dövrlərdə gön emalı sahəsində yarımfabrikatların tərkibində rütubətin miqdarının təyini barədə məlumatlar da verilmişdir. Bu tədqiqat işlərində kollogen və elastin liflərinin su ilə qarşılıqlı əlaqəsi haqqında fikirlər söylənmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, 30 günlük saxlanılmadan sonra duzlanmış dəri özünün çəkisinin 50%-ni itirir. Istehsalın hazırlıq mərhələsində dərinin 24 saat ərzində isladılmasından sonra dəri əvvəlki çəkisinin və xarici görünüşünü bərpa edir. Yağlanma prosesindən sonra isə kollogen və elastin lifləri çəkisini 31% artırır. Lakin gön yarımfabrikatının otaq temperaturu şəraitində saxlanması ərəfəsində qurudulduqdan sonra çəkinin 50% itirilməsi aşkar edilmişdir. Bu da əslində təzə dərinin həmin şəraitdə qurudularkən itirdiyi çəkiyə bərabərdir. Bunu sadə fikirlərlə də izah etmək olar ki, dərinin və yaxud da yarımfabrikatların çəkisinin artıb və ya azalmasında məhlulun tərkibinin tədqiq edilməsinə ehtiyac qalmır, çünki həmin məhlulda sudan başqa ola bilsin ki, digər maddələr də vardır. Kompton aşılanmış buzov dərisində suyun tərkibini xarakterizə edərək göstərir ki, suyun zülallar tərəfindən hansı yollarla özünə çəkməsinə baxmayaraq, sözsüz ki, gön təbəqəsində 3 növ su qalığı vardır. Bu baxımdan, gön qatında mövcud olan adsorbsiya olunmuş və birləşmiş suyun miqdarını 70C-də qurutmaqla minimum çəki alınanadək təyin edirlər. Gön materialında sərbəst qalan suyun miqdarını nümunəni sıxmaqla kənar edirlər. Bunun üçün Karver sıxıcı
36 presləyici cihazdan istifadə edilir. Alınan məlumatlara görə, gön istehsalı praktikasında belə bir fikir söylənilir ki, gön materialında mövcud olan mayenin 70%-ə qədəri sərbəst qalan suyun hesabınadır. Məlumdur ki, gön xammalının tərkibindəki suyun miqdarının azalması ətraf mühitinin nisbi rütubətinin azalması və temperaturanın çoxalması hesabına baş verir. Bunun üçün gön təbəqəsi 4 saat ərzində vaakumlu quruducu şkafda 100C-də saxlanılmaqla gön nümunəsinin rütubətini təyin edirlər. Zülali maddələrin su ilə əlaqəsi müzakirə edilərkən belə bir fikir söylənilir ki, dəridə mövcud olan su həll olmayan maddələrin tərkibində olur. Belə birləşmədə olan suyun miqdarı təxminən 20%-ə qədər çata bilir. Gön xammalının və gön yarımfabrikatlarının tərkibindəki rütubətin zülali maddələrlə qarşılıqlı əlaqəsinin tədqiqi göstərir ki, doğrudan da, bu maddələrlə suyun əlaqəsi daha böyükdür. Hətta mütəxəssislərin həlledicilərin iştirakı ilə apardıqları distilləetmə metodunun tətbiqi göstərir ki, temperaturanın artması gön materialının rütubətinin azalmasına gətirib çıxarır. Eyni zamanda zülali maddələrin rütubəti saxlaması da tərəddüd altındadır. Odur ki, əlavə suyun miqdarının azaldılması üçün mütləq temperaturanın artırılması vacibdir. Odur ki, belə bir fakt özünü doğruldur ki, zülali maddələrin rütubəti özündə saxlaması aşılanmanın növündən asılı deyil. Gön emalı texnologiyasında və hazır gönlərdə rütubətin dəyişməsini mütəxəssislər tərəfindən təklif olunan karbid üsulu məsləhət görülmüşdür. Deməli, bu kiçik metodun tətbiqi ilə müəyyən etmişlər ki, dərinin isladılması prosesindən sonra xammalın tərkibində 68,7%, külləmədən sonra 75,4%, xrom aşılanmasından sonra 62,2% rütubət qalır. Yarıya bölünmüş dərinin xrom aşılanması prosesində rütubətin miqdarı 54,4%, yağlanmadan sonra 64,4%, birinci qurudulmadan sonra 13,2%, əlavə nəmləşdirmədən sonra isə 31,1% olur. Hazır gönlərdə rütubətin miqdarı 14,6%-ə çatır. Amerikan alimi Xemfris müxtəlif aşılayıcı maddələrin suyun miqdarına təsirini öyrənərkən 6 gön nümunəsini tədqiq etmişdir. O, nümunələri buxarlandırıcı şkafda 100C-yədək qızdırarkən müəyyən etmişdir ki, sərbəst su zülali maddələrin
37 quruluşu və suda həll ola bilən maddələrdən yox, aşılayıcı maddələrdən çox asılıdır. Gön xammalının və yarımfabrikatların tərkibindəki rütubətin miqdarını təyin edərkən 10 q çəkisində nümunə götürülür. Bu zaman əgər nümunə həddən artıq rütubətli olarsa, onda əlavə olaraq qurudulma mərhələsindən keçirilməlidir. Xırdalanmış vəziyyətdə olan nümunə çəkilir və brezentdən olan materialın üzərində sərilir ki, hava yaxşı sirkulyasiya etsin. Material atmosfer şəraiti ilə tarazlaşsın deyə, onu 60C-də saxlayırlar. Seçilmiş nümunə öz növbəsində havada qurudulur. Lakin quruducu pesdə isə 100C-dək saxlanılmaqla qurudulur. Tədqiqat zamanı temperaturun otaq temperaturu səviyyəsindən tədricən 60C-dək qaldırılması daha çox rütubətli olan nümunə üçün çox vacibdir. Çünki müxtəlif növ gön xammalının bu tədqiqata münasibəti də müxtəlifdir. Buna görə də tədqiqatçı mütləq qurudulma rejiminə nəzarət etməlidir. Sonra nümunəni çəkib ayrılan suyun miqdarını təyin edirlər. Gön xammalının, yarımfabrikatların və kimyəvi maddələrin rütubətinin miqdarının təhlili göstərir ki, bu gön istehsalçıları və ayaqqabı mütəxəssisləri üçün çox əhəmiyyətlidir. Son dövrlərdə mütəxəssislər gön materiallarında olan rütubətin və digər komponentlərin miqdarının təyin edilməsi sahəsində xeyli işlər görülmüşdür. Bu sahədə tətbiq olunan tədqiqat üsulları çox dəqiq nəticə almağa imkan vermişdir. Odur ki, həm istehsalçılar və həm də tədqiqatçılar dəqiq nəticə almağa çox maraq göstərirlər. Dünya ölkələrinin gön sənayesi praktikasında uzun illərdən bəri bir neçə metodlardan istifadə etməklə gönlərin tərkibindəki rütubətin təyin edilməsində əsas üstünlüyü qurudulma yolu ilə tədqiqat üsuluna vermişlər. Bunun özü də quruducu şkafda tətbiq olunan istilik rejiminin səviyyəsindən asılı olaraq 100-105C-li şəraitdə və həm də 128-135C-li şəraitdə təyin edilmə metodlarına ayrılır. Hər iki üsul keçmiş SSRI məkanına daxil olan respublikaların gön sənayesi təcrübəsində geniş istifadə edilmiş və indii də MDB ölkələrinin gön-ayaqqabı sənayesinin təcrübəsində istifadə edilir. 38 Hazır gönlərin tərkibində rütubətin quruducu şkafda 100-105C-də qurutmaqla təyini aşağıdakı kimi yerinə yetirilir. Daimi çəkisi alınana qədər əvvəlcədən qurudulmuş metal büksün içərisinə 2,5-3,0 q ağırlığında xırdalanmış gön nümunəsi tökülür. Nümunə bükslə birlikdə 100-105C-li temperatura malik olan quruducu şkafın içərisinə yerləşdirilir. Bu məqsədlə elektrik qızdırıcılı sistemə malik olan quruducu şkafdan istifadə edilir ki, bunun daxilində temperaturun səviyyəsi 100C-dən 105C-yə qədər çata bilir. Qurudulma ağzı açıq büksdə bir neçə mərhələdə daimi çəki alınana qədər davam etdirilir: birinci mərhələ 5 saatadək davam etdirilməklə sonrakı mərhələlər 2 saatdək qızdırılmaqla başa çatdırılır. Hər bir qızdırılma mərhələsi başa çatdıqdan sonra büksü nümunə ilə birlikdə ağzı bağlı halda eksikatorda yerləşdirilməklə 30 dəqiqə ərzində otaq temperaturalı şəraitdə soyudulur. Eksikator təzə kalsium oksidi ilə doldurulmuş olmalıdır. Bu məqsədlə həm də kalsium xlor və yaxud qurudulmuş mavi rəngli silikageldən də istifadə etmək olar. çəki təyin edilməzdən əvvəl büksü eksikatordan çıxarırlar və bir neçə saniyə ərzində otaq şəraitində saxlayırlar. Qurudulma o vaxt başa çatmış hesab edilir ki, sonralar qurudulmaqla alınan çəki göstəriciləri əvvəlkilərdən 0,0004 q-dan fərqlənməsin. Nəticənin hesablanması zamanı gön nümunəsi içərisində olmaq şərtilə büksün daimi çəkisi götürülür. Büksün çəkisinin əvvəlki çəkidən faiz hesabı ilə fərqlənməsi (azalması) gön nümunəsinin tərkibindəki rütubətin miqdarını göstərir. Rütubətin W 1 miqdarını faizlə aşağıdakı düsturla hesablayırlar: , 100
q q q W 1 1 burada, q – nümunənin qurudulmaya qədər olan çəkisidir, qla; q 1
Paralel istiqamətdə aparılan tədqiqat zamanı yol verilən xətalar nümunənin tərkibində rütubətin miqdarı 10%-dək olduqda 0,3; 10%-dən 18%-dək olduqda 0,4 və 18%-dən çox olduqda isə 0,6 kimi qəbul edilir. Əgər paralel istiqamətdə tədqiqat aparılarkən yol verilən xətalar göstərilən normadan çox fərqlənirsə, o 39 zaman tədqiqat yenidən təkrar olunur. Tədqiqatın nəticəsi xüsusi cədvəl formasında tərtib edilməklə orta rütubət göstəricisi hesablanır. Digər qurudulma üsulu ilə gönün tərkibində rütubətin miqdarının təyini metodunun mahiyyəti aşağıdakı kimidir. Bu üsul tərkibində yağlı birləşmənin miqdarı az olan gön nümunəsinin rütubətinin təyini məqsədi üçün daha əlverişli sayılır. Bunun üçün 1,5-2 q çəkidə gön nümunəsi xırda hissəciklərə doğranmaqla alüminiumdan olan büksün içərisinə doldurularaq ağzı açıq şəkildə quruducu şkafda yerləşdirilməklə 128-130C-də qurudulur. Əgər tədqiqat bir neçə nümunə üzrə paralel aparılırsa, o zaman büksləri eyni vaxtda quruduğu şkafın içərisində yerləşdirib qurudulmanı aparırlar. Qurudulmanın birinci mərhələsi 30 dəqiqə, sonrakı mərhələnin hər birisi 15 dəqiqə daimi çəki alınana qədər davam etdirilir. Biz şəxsi tədqiqata başlamazdan əvvəl bir neçə hazırlıq işlərini görməyi vacib saydıq. Yəni tədqiqat üçün hansı gön növündən, özü də gönün 2 hissəyə bölünmüş yerinin hansı hissəsindən götürməli, tədqiqat üçün hansı metodikadan və cihazlardan istifadə etməyi müəyyənləşdirdik. Bu zaman bir neçə çətinliklərlə üzləşməli olduq. Lakin çətinliklə də olsa, tədqiqat üçün gön növü kimi xrom aşılanması üsulu ilə buzov dərisindən emal edilmiş ayaqqabının üzünə sərf edilən gön növünün seçilməsini məsləhət bildik. Seçilmiş gön növündən işin tədqiqat hissəsində verilmiş 1-ci şəkildəki qaydadan istifadə etməklə 4-cü və 24-cü sahədən 2 nümunə götürdük. Götürülmüş hər iki nümunə quruducu şkafda həm 100-105C- də və həm də 128-130C-də qurudulmaqla tədqiqatdan keçirildi. Ədəbiyyat mənbələrindən göründüyü kimi, gönün topoqrafiyasından asılı olaraq onun kimyəvi tərkib göstəriciləri də ayrı-ayrı yerlərində eyni deyil. Bu məsələnin aydınlaşdırılması baxımdan rütubətin miqdarını təyin edərkən elə 1-ci şəkildə göstərilən sahələrə müvafiq olaraq nümunə kəsib götürməli olduq. Tədqiqatı yuxarıda izah olunan metodika əsasında aparmış və alınan nəticəni aşağıdakı düsturla hesablamışıq. , 100 q q q W 1 1 40 q 74 , 1 q q 0 , 2 q 1
% 13 W % 13 0 , 2 0 , 26 100
0 , 2 26 , 0 100 0 , 2 74 , 1 0 , 2 W 1 1 71 , 1 q 0 , 2 q 1
% 5 , 14 W % 5 , 14 0 , 2 0 , 29 100 0 , 2 29 , 0 100 0 , 2 71 , 1 0 , 2 W 2 2 Tədqiqatın nəticəsindən göründüyü kimi, ayaqqabının üzünə sərf edilən gön növünün müəyyən edilmiş hər iki sahəsindən götürülən nümunə üzrə alınan rütubət göstəricisi standart normalarına tamamilə uyğun gəlir. Lakin bununla yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, təbii gön materialları çox hiqroskopik materiallar sırasına daxil olduğundan ətraf mühitin nisbi rütubətinin dəyişməsi ilə gönün tərkibindəki rütubətin miqdarı da dəyişir. Bu çox müsbət hal hesab edilir. Çünki gön materiallarının əksəriyyət fiziki-mexaniki xassələri birbaşa rütubətin səviyyəsi ilə sıxı əlaqədardır. Bu da məlumdur ki, gönün tərkibində rütubət az olduqca, onun mexaniki təsirlərə qarşı davamlılığı da azalır.
|