Shavkat ergashevich omonov, xurram esonqulovich karabaev, sherzod baxramdjanovich gulyamov

 
2.7.
 
Surunkali rinit. 
Surunkali  rinit  (rhinitis  chronika)-  burun  shilliq  pardasining  surunkali 
nospetsifik  yallig’lanishi.  Jarayonni  kechishi  bolalarda  8  haftadan,  kattalarda  12 
haftadan ko’p bo’lgan hollarda surunkali jarayon deb qaraladi. Surunkali rinitning 
5 xil shakli tafovut qiladi.  
1. Surunkali kattaral rinit 
2. Surunkali gipertrofik rinit: 
       A. Surunkali gipertrofik chegaralangan rinit 
       B. Surunkali gipertrfik diffuz rinit 
3. Surunkali atrofik rinit: 
       A. Surunkali atrofik chegaralangan rinit 
       B. Surunkali atrofik diffuz rinit 
1. Vazomotor rinit: 
       A. Allergik shakli 
       B. Neyrovegetativ shakli 
5. Ozena (sassiq tumov) 
Har bir surunkali rinit shakli, o’zining kechishi bo’yicha o’z xususiyatiga ega va 
bularni bir biridan qiyoslash shart bo’ladi.  
 

2.7.1.
 
Surunkali kattaral rinit. 
 Surunkali  kattaral  rinit  (rhinitis  cataralis  chronica)-  burun  bo’shlig’i  shilliq 
qavatining turg’un qizarishi, shishi va infiltrasiyasi, ayrim joylarda epiteliy meta-
plaziyasi bilan kechgan yallig’lanish jarayoni. Bolalarda bu shaklli rinitning kelib 
chiqishiga, surunkali adenoidit va  surunkali tonsillit  sabab bo’ladi. Surunkali  kat-
taral rinitni keltirib chiqaruvchi omillarga gipovitaminoz, mikroelemementlar yet-
ishmasligi,  allergiya,  diatezlar,  adipoza-  genital  distrofiyalar  va  boshqalar  misol 
bo’lishi mumkin. Kattalarda surunkali kattaral rinitni keltirib chiqaruvchi omillarga 
kasbiy kasalliklar, chekish, alkogolizm, narkomaniya misol bo’ladi. Patogenezida 
burun bo’shlig’ida kislorod miqdorini pasayishi yotadi. Mikrobiologiyasida piogen 
florani polimorfizmi bilan xarakterlanadi. Surunkali kattaral rinit bolalarda va kat-
talarda turlicha kechadi. 
   Bolalarda surunkali kattaral rinitning kechishi. 
   Belgilari: burundan doimiy ajralma kelishi, yuqori lab terisini doimiy yorilib tu-
rishi,  manqalanish va ovozni xiralashishi, tez-tez shamollash, laringitlar, traxeitlar, 
ishtaha pastligi, umumiy holsizlik va boshqalar. Surunkali kattaral rinitni uzoq vaqt 
cho’zilishi  yuz  skeletini  dismorfiyasiga,  tishlar  qatorini  buzilishiga,  ko’krak 
qafasini shakillanishini buzilishiga sabab bo’ladi. Bunday bolalar doimiy rangpar 
ko’rinadi,  jismoniy  va  aqlan  rivojlanishda  orqada  qoladilar,  kattaral  salpingootit 
fonida  eshitish  pastligi  kuzatiladi.  Rinoskopiyada  shilliq-yiringli  ajralma  aniqla-
nadi,  burun  kirish  qismida  yiringli  qatqaloqlar  aniqlanadi,  gohida  burun  kirish 
qismi shilliq qavati va yuqori labni doimiy yuzaki zararlanib turishi giperemiyaga 
va  burun  kirish  qismini  epiteliyni  qalinlashishiga  sabab  bo’ladi.  Burun  shilliq 
qavati giperemiyalashgan, shishgan, burun chig’anoqlari kattalashgan, shilliq qava-
ti  yiringli  ajralmalar  bilan  qoplangan,  bu  esa  o’z  navbatida  surunkali  sinusit  ja-
rayonga  qo’shilganligidan  dalolat  beradi.  Surunkali  kattaral  rinitda  burundan  ke-
ladigan  ajralma  hidsiz  bo’ladi,  lekin  hidli  bo’ladigan  bo’lsa  bu  surunkali  sinusit 
yoki surunkali adenoidit bo’rligidan dalolat bo’ladi. 
     Tashxis.  Yuqorida  aytib  o’tilgan  belgilarga  asoslanib  qo’yiladi.  Surunkali  kat-
taral  rinitni  burun  bo’shlig’i  yot  jismi,  surunkali  sinusit,  ozenani  birinchi  fazasi, 
surunkali adenoidit bilan qiyosiy tashxislanadi. 
     Asorati.  Surunkali  kattaral  rinit  o’tkir  va  surunkali  sinusitlar,  eshitish  nayi  va 
o’rta  quloq  kasalliklari,  burun  poliplari,  burundan  qon  ketishi,  o’tkir  laringit, 
tonzillitlar, traxeobronxitlar kabi asoratlar berishi mumkin. Bolalar burunni yaxshi 
qoqishni  bilmaganliklari  uchun  burundan  ajralgan  ajralmalarni  yutadilar,  natijada 
oshqozon  ichak  traktini  zararlanishiga  ya’ni  surunkali  gastrit,  gastroduodenitga, 
kolit  va  appendisitga  sabab  bo’lishi  mumkin.  Bolalar  yiringni  yutaverganliklari 
uchun tillari yaltiroq, qorinlari dam, qusish, ko’ngil aynash, qo’lansa hidli ich ket-
ish belgilari bezovta qiladi. 

 
Kattalarda surunkali kattaral rinitni kechishi. 
     Etiopatogenezi.  Kattalarda  surunkali  kattaral  rinitga  bolaligidan  ko’p  kasal 
bo’lishi,  bir  qator  burun  ichidagi  anatoma-  konstitusional  o’zgarishlar,  oshqozon 
ichak sistemasi kasalliklari, yurak qon-tomir va endokrin kasalliklar, neyrovegeta-
tiv disfunksiyalar sabab bo’lishi mumkin. Bundan tashqari fizik-kimyo va mikro-
biologik kasbga oid muhitdagi zararliklar sabab bo’lishi mumkin. 
    Belgilari. Subektiv va obektiv bo’ladi.  
Subektiv  belgilariga  kuzda  boshlanib  qishda  kuchayib,  bahorda  sustlashib  yozda 
to’xtaydigan  uzoq  vaqt  davom  etuvchi  tumov,  burundan  nafas  olish  qiyinligi, 
doimiy  burundan  shilliq  va  shilliq-yiringli  ajralma  kelib  turishi,  halqum  orqa  de-
voridan ajralmani oqib turishi, burun-halqumda yot jism hissi, hid bilish faoliyatini 
susayishi, hamda gipoakuziya misol bo’ladi. Umumiy belgolariga vaqti-vaqti bilan 
bosh og’rig’i, ayniqsa kasallikning qo’zg’alish davrida kuchayadi, psixointellektual 
charchoqlikni  kuchayib  borishi  va  har  xil  kardiovaskulyar,  kardiopulmalyar,  gas-
troenteral sindromlar misol bo’ladi.  
     Obektiv  belgilarga  burun  bo’shlig’iga  kirish  qismida  va  burun  kattaklarida  fu-
runkuldan  keying  belgilar,  yorilish  belgilari  va  terini  ko’chishini  va  dermatitni 
ko’rish mumkin. Rinoskopiyada shilliq ajralma aniqlanadi. Burun shilliq qavatlari-
da  kulrangroq  qatqaloqlar  aniqlanadi.  Shilliq  qavat  giperemiyalashgan,  yal-
lig’langan, shishgan bo’ladi. Burun chig’anoqlari, ayniqsa pastki burun chig’anog’i 
venoz qon tomirlar hisobiga hajm jixatidan kattalashgan. Adrenilizasiya qilinganda 
shilliq qavat tezda qisqaradi va burun yo’llari keng ochiladi. Bu kasallik surunkali 
tonsillit,  gipertrofik  faringit,  til  murtagini  yallig’lanishi,  surunkali  tibootit  yoki 
surunkali kattaral otit bilan birga kechadi. 
     Tashxis  va  qiyosiy  tashxis.  Qiyinchilik  tug’dirmaydi.  Lekin  atipik  kechishi 
qiyinchilik tug’diradi. Ozenaning boshlang’ich davrida burunda sassiq hid kelishni 
boshlaydi. Burun ichida sarg’imtir- yashil qatqaloqlar, burun bo’shlig’ining ham-
ma  ichki  strukturalarida  atrofiya  kuzatiladi,  bundan  tashqari  giposmiya,  ko’proq 
anosmiya  va  atrofik  faringit  belgilari  bo’ladi.  Bundan  tashqari  allergik  rinitning 
turli shakllari bilan qiyosiy tashxislanadi.   
     Davolash.  Umumiy  davo  olib  borish  uchun  yuqorida  aytib  o’tilgan  sabablarni 
yo’qotish  kerak  bo’ladi.  Mahalliy  davo  simptomstik  va  patogenetik  davolarga 
bo’linadi.  Simptomatik  davo qon  tomirlarni  toraytirvchi dori vositalaridan iborat. 
Uzoq  vaqt  bu  dori  vositalarini  ishlatish  surunkali  rinit  kechishini  og’irlashtiradi, 
burun chig’anoqlarini gipertrofiyasiga va skleroziga olib keladi. Bu dori vositala-
rini agar to’xtatilsa burun chig’anoqlari kengayib, burun yo’llarini tez obstruksiya-
siga  olib  keladi.  Bunday  holatni  “rikoshet  sindromi”  deb  ataladi.  Patogenetik 
davoga esa individual olib boriladi. Bularga antigistamin dori vositalari (akrivastin, 

loratadin),  dekongestantlar  (ksimetozolin,  oksimetozolin),  glyukokortikoidlar 
(betamizon,  mometazon,  nazoneks),  regeneratorlar  va  reparantlar  (dezoksiribo-
nukleat natriy, derinat), semiz hujayralarini membranasi turg’unligini oshirunshilar 
(xromogeksal,  kromoglin),  antibiotiklar  (sefadrksil,  sefuroksim)  kiradi.  Bundan 
tashqari  yuqorida  sanab  o’tilgan  dori  vositlaridan  tashqari  yalpiz,  evkalipt,  tuya 
aralashmali dori vositalarini burun shilliq qavatini oziqlanishini oshirish maqsadida 
burunga surtishga buyuriladi. UVCh, UBN mahalliy biyuriladi. Yana mahalliy da-
vo maqsadida tarkibida dengiz suvini tutuvchi dori vositalari (akvamaris, marimer) 
va meniral moddalar tutuvchi vositalar (meniral suv) tavsiya qilinadi. Davolashda 
muhim  bo’lgan  davolash  usullaridan,  bu  balneologik  va  sanatorno-kurort 
usullardir.  Bu  usullarda  organism  qarshiligi,  kislorod  bilan  to’yinishi,  modda  al-
mashinuvi va MNS faoliyati oshadi. 
2.7.2.
 
Surunkali gipertrofik rinit. 
Surunkali  gipertrofik  rinit  (rhinitis  chronica  hyperthrophica)-  burun  bo’shlig’i 
pardasining  shishi  va  infiltrasiyasi,  ayrim  maydonlarda  epiteliy  metaplasiyasi  va 
proliferativ  jarayon;  epiteliy  giperplasiyasi,  fibroz  va  suyak  to’qimasining  giper-
plaziyasi bilan kechuvchi yallig’lanish jarayonidir.  
 
Surunkali gipertrofik rinitning ikki xil shakli bor. 
a.
 
Surunkali gipertrofik diffuz rinit.  
    Etiologiyasi.  Asosan  yoshi  katta  erkaklarda  ko’proq  uchraydi.  Bu  kasallikni 
keltirib chiqaradigan omillar surunkali kataral rinitni keltirib chiqaradigan omillar-
ga o’xshash. Bundan tashqari qo’shni LOR a’zolardagi o’choqli infeksiyalar, zarali 
maishiy odatlar va allergiya ahamiyatga ega.  
    Patalogik anatomiya va patogenez. Gipertrofik jarayon sekinlik bilan rivojlanib, 
avval pastki burun chig’anog’i keyinchalik o’rta burun chig’anog’i va burun shilliq 
qavatini  qamrab  oladi.  Bu  jarayon  ayniqsa  pastki  burun  chig’anog’ini  oldingi  va 
orqa  qismlarida  rivojlangan  bo’ladi.  Gipertrofik  jarayonning  bir  qancha  davrlari 
bolib: birinchi davr- yumshoq gipertrofiya davridir- shilliq qavat giperemiyalash-
gan,  shishgan,xilpillovchi  etiteliy  zararlangan.  Bu  davrda  hali  pastki  burun 
1.22. rasm. Surunkali fibrozli rinit.  
( B.S. Preobrajenskiy bo’yicha 
1963.) 

chig’anoqlarning  venoz  qon  tomirlarining  mushak  tolalari  degenerative  sklerotik 
jarayon  bilan  qamrab  olinmagan.  Burun  dekongestantlarning  ta’sir  qilishi  hali 
saqlangan. Palpasiyada burun chig’anoqlari elastikligi saqlangan bo’ladi.  Ikkinchi 
davr- biriktiruvchi to’qimali gipertrofiya davri-xilpillovchi epiteliy  metoplaziyasi, 
bez apparatini gipertrofiyasi, mushak tolalarini degenerative o’zgarishini boshlani-
shi,  limfositar-  gisteositar  infiltrasiya  va  subepitelial  qavatni  qalinlashishi  kuza-
tiladi  (1.22.rasm).  Bu  o’zgarish  limfa  va  qon  tomirlarni  siqilishiga  olib  keladi, 
to’qima orasi shishadi, shilliq qavati rangi oqish va oqimtir-ko’k rangni egallaydi. 
Bu  davrda  qon  tomir  toraytiruvchi  dori  vositalarining  faoliyati  pasayib  bo’rishni 
boshlaydi. Uchuichi davr- “shish”, “miksamatoz” yoki “ polipsimon gipertrofiya” 
davri-  bunda  tomirlararo  giperkollogenoz  rivojlanadi,  shilliq  qavatining  hamma 
elementlarida  diffuz  infiltrasiya  aniqlanadi,  qon  tomir,  limfa  tomirlarining  devori 
va bez apparati ham diffuz o’zgargan bo’ladi. Burun chig’anoqlarining yuzasi sil-
liqlashgan, ko’kimtir rangda, polipsimon o’zgargan bo’ladi. Patogenezida surunk-
ali yallig’lanish ya’ni, qon va limfa almashinuvining buzilishi, to’qimani kislorod 
almashinuvi  buzilishi,  metobolizm  faoliyatini  buzilishi,  mahalliy  immun  holat 
tushib ketadi va soprofit flora aktivlashadi.  
     Klinikasi.  Subektiv  belgilar.  Xuddi  surunkali  kattaral  rinitning  belgilariga 
o’xshaydi.  Lekin  burun  bo’shlig’ining  ichidagi  strukturalari  gipertrofiya  bolish 
hisobiga burundan nafas olish qiyinlashadi yoki butunlay yo’qoladi. Bemorlarning 
shikoyatlari burun dekongestantlarning ta’sir qilmasligiga, og’iz qurishiga, tushda 
xurrak  otishiga,  doimiy  burundan  shilliq  va  shilliq-yiringli  ajralma  kelishiga,  bu-
run-  halqumda  yot  jism  turganlik  hissi,  yomon  uxlashga,  charchaqlikni  yuqori-
ligiga, hid bilishni pasayishiga yoki uni yo’qolishi bo’lishi mumkin. Burun va bu-
run yondosh bo’shliqlarning qon tomir, limfa sistemasi va oldingi miyada dimlan-
ish bo’lishi hisobiga bemorlarda doimiy bosh og’rishi, hotira pasayishi va jismoniy 
carchash  bezovta  qiladi.  Obektiv  belgilariga.  Bemorning  og’zi  doimiy  ochiq 
bo’ladi, qatshonki unga ma’lum qilinganda og’zini yopadi. Bemor yurganda yoki 
yugurganda  og’iz  orqali  nafas  olishi  hisobiga  kislorod  tanqisligi  bo’lamasligi 
mumkin.  Bemor  tinch  o’tirganda  og’zini  yopib  burundan  nafas  olganda,  ma’lum 
bir  vaqtgacha  nafas  olishi  mumkin.  Bemorni  ovozida  manqalanishlik  belgisi 
bo’ladi ya’ni yopiq manqalanish bo’ladi. 
     Oldingi  rinoskopiyada  yumshoq  gipertrofik  davrda  burun  chig’anoqlari 
o’zgarishsiz  bo’ladi,  shunga  qaramasdan  bemor  “burundan  nafas  olishga  qiyn-
alyapman” deb shikoyat qiladi. Adrenalin bilan  burun chig’anoqlariga surtilganda, 
burun  chig’anoqlari  qisqaradi va  umumiy  burun  yo’li  kengayadi.  Keyinchalik  bu 
reaksiya butunlay yoqoladi. Burun yo’llari o’rta va pastki chig’anoqlarning kenga-
yishi hisobiga berkilib turgan bo’ladi. O’rta burun chig’anog’i bullyoz yoki shish 
ko’rinishda  bo’ladi,  hatto  pastki  burun  chig’anog’igacha  kengayib  tegib  turgan 

bo’ladi. Lekin burun yo’llarida shilliq va shilliq-yiringli ajralmalar aniqlanadi. Bi-
riktiruvchi toqimali gipertrofiya davrida burun pastki chig’anog’ida rangi ko’kimtir 
tusda bo’ladi, gohida polipoz tuzilishga ega bo’ladi.  
      Orqa  rinoskopiyada  pastki  burun  chig’anog’ining  orqa  qismlari  shilliq  qavati 
ko’kimtir tusda, gipertrofiyaga uchragan, shishgan, burun- halqumga osilib turgan   
bo’ladi. Burun shilliq qavatini gipertrofiyaga uchragan va shishgan qismlari burun 
to’si’giga tegib turadi. 
Rentgenografiyada  burun  shilliq  qavatini  qalinlashishi  hisobiga  burun  yondosh 
bo’shliqlarida yorug’lik pasaygan bo’ladi.   
Burundan  nafas  olish  holatini  va  hid  bilish  faoliyatini  tekshirilganda,  bu  faoli-
yatlarni pasayganligini yoki butunlay yo’qolganligini aniqlash mumkin. 
     Asoratlari.  O’tkir  va  surunkali  evstaxiitlar  va  tubootitlarga,  eshitish  nayining 
burun-halqum teshigi obstruksiyaga, burun-halqum shilliq qavatining shishiga, si-
nusitlarga,  adenoidlarga,  tonzillitlarga,  traxeobronxitlarga,  dakreosistitlarga,  kon-
yuktivitlarga sabab bo’ladi. 
Tashxislash.'>    Tashxislash.  Bemorning  shikoyatlariga,  anamnezlariga,  burun  sohasini  instru-
mental tekshiruvlariga asoslanib qo’yiladi. 
    Qiyosiy  tashxis.  Burun  to’sig’i  qiyshiqligi  bilan, burun-  halqum  murtagi  giper-
trofiyasi  bilan,  burun  yo’llari  va  xoana  atreziyasi  bilan,  polipoz  rinit  bilan, 
yomonsifatli o’smalar bilan, burun yot jismi bilan qiyoslanadi.  
    Davolash.  Umumiy  va  mahalliy  olib  boriladi.  Mahalliy-  simptomatik  va  jar-
rohlik usullarida olib boriladi. Umumiy davo surunkali kattaral rinitning davosiga 
mos keladi. Jarrohlik usulidan maqsad burundan nafas olish va hid bilishni tiklash, 
burun  chig’anog’ning  gipertrofiyaga  uchragan  sohani  chandiqli  o’zgartirishga 
qaratilgan. 
“Yumshoq gipertrofiya” davrida quyidagi usullardan foydalaniladi. 
-
 
 Galvanokaustika-  elektr  toki  yordamida  to’qimani  kuydirishdan  iboratdir. 
Buning  uchun  burun  shilliq  qavatiga  5-10%  li  kokain  eritmasi  yoki  5%  li  dikain 
eritmasi  surtiladi.  Chuqurroq  anestesiya  uchun  chig’anoq  ichiga  novokain,  trime-
kain yuborish mumkin. Burun kengaytirgich yordamida galvanokauter uchi pastki 
chig’anoqning  ostiga  kiritiladi.  Shundan  so’ng  galvonakauter  ishlatiladi.  Burun 
shilliq  qavatiga va  chig’anoq  to’qimasi tekkaziladi,  to’qima  kuydiriladi.  Shundan 
so’ng uning yuzasida chuqur kuygan iz qoladi. Gohida shunaqa ikkita iz qoldiriladi 
(1.23 rasm). 

 
 
 
-
 
Krio jarrohlik usulda ta’sirlash- (-195,8°C) gacha suyultirilgan azotdan iborat 
krioaplekator yordamida bajariladi. Bundan usulda to’qima muzlaydi, asseptik ne-
kroz rivojlanadi va to’qimani bitmasligiga ya’ni keyinchalik chandiqlanishiga jlib 
keladi. Bu usul faqatgina pastki burun chig’anog’ining polipoz o’zgarganida amal-
ga oshiriladi.  
-
 
Lazerli destruksiya- quvvati 199 Vt ga teng bo’lga jarrohlik lazeri yordamida 
pastki  burun  chig’anog’i  kuydiriladi.  To’qimaga  lazer  omilining  ta’siri, 
fokuslangan  lazer  nurining  uzunlik  diapasoni  0,514-  10,6  mkm  ga  teng  bo’lishi 
kerak.  Keng  tarqalgan  turi  uglikislotali  turi  yoki  CO
2
-lazerlaridir.  Jarrohlik  ama-
liyoti  aplekatsion  anestesiya  usulida  olib  boriladi  va  qonsiz  usul  hisoblanadi. 
(Plujnikov M.C 1990). 
-
 
Ultratovushli  destruksiya-  O’tkir  uchli  uzun  konussimon  poyanakli,  quvvatli 
generator  orqali  ultratovushlarni  harakatga  keltiruvchi,  ularni  mexanik  ultrativush 
tebranishga aylantiruvchi va to’qima tarkibini buzuvchi  qurilma hisoblanadi (Na-
katis Ya.A., 1986). Buning uchun amplitudasi 10-50 mkm va 20-75 kGs chastotali 
tebranishlardan  foydalaniladi.  Applikatsion  anestesiyadan  keyin  ultratovushli  jar-
rohlik asbobini destruksiya uchun pastki burun chig’anog’ining tagiga kirgaziladi 
va keragicha ultratovush yuborilib destruknsiya qilinadi. 
-
 
Mexanik  usulda  chig’anoq  ichi  dezintegrasiyasi-  oddiy  usul  hisoblanib, 
yuqoridagi usullardan foydaliligi bo’yicha qolishmaydi. Bu usulning mohiyati, bu-
run pastki chig’anog’ining oldingi qismidan kesiladi. Shu kesilgan sohadan mexan-
ik  destruksiya  uchun  raspator  kirgaziladi  va  qo’l  bilan  harakatga  keltiriladi.  Shu 
bilan burun chig’anog’ining shilliq qavatini ko’p qismi saqlanib qolinadi. Jarrohlik 
oldingi tamponada bilan yakun topadi va tamponada bir kun turadi.   
“Biriktiruvchi  to’qimali  gipertrofiyada”  qatshonki  qon  tomirlarda  mushak  appa-
ratini  faoliyati  buzulmagan  bo’lsa,  yuqoridagi  amaliyotlar  yaxshi  foyda  beradi. 
Dezintegrasiya  usuli  qon  tomirlarni  toraytiruvchi  dori  vositalari  burun 
1.23 rasm. Galvanokauterlarning turli shakllari. 

chig’anoqlariga qanday ta’sir qilishiga qarab tanlanadi. Agar burun chig’anoqlarida 
yaqqol gipertrofiya belgilari bo’lsa va qon tomirlarni toraytiruvchi dori vositalari 
naf bermasa, burun chig’anoqlarini rezeksiyasi usuli qo’llaniladi. 1.24 rasmda bu-
run chig’anoqlarini rezeksiya qilish uchun ishlatiladigan ayrim asboblar tasvirlan-
gan.  Pastki  burun  chig’anog’ini  olib  tashlash  uchun  maxsus  pichoqlar,  kesuvchi 
ilmoqlardan foydalanilsa, poliplarni olib tashlash uchun- yuluvchi ilgaklardan foy-
dalaniladi. 
 
 
 
 
 
 
Pastki burun chig’anog’ini rezeksiyasi jarrohlik amaliyoti ikki bosqichda olib bori-
ladi.  Buning  uchun  mahalliy  applikatsion  va  infiltratsion  anestesiya  qo’llaniladi. 
Shilliq  qavatga  og’riqsizlantiruvchi  dori  vositasi  surtilgandan  keyin,  burun 
chig’anog’iga 1-2 ml 2% li novokain eritmasiga 2-3 tomchi 0,1% li adrenalin erit-
masi qo’shilgan aralashma yuboriladi. Birinchi bosqich burun pastki chig’anog’ini 
oldingi qismidan suyakkatsha kesiladi (1.25 rasm (1)). Keyin gipertrofiya bo’lgan 
sohaga  kesuvchi  ilgak  kirgaziladi  va  chig’anoq  kesiladi  (1.25  rasm  (2)). 
Chig’anoqning orqa dipertrofiya qismini olib tashlash kesuvchi ilgak orqali amalga 
oshiriladi  (1.25  rasm  (3)).  Bu  usuldan  keyin  qonash  ehtimoli  yuqori  bo’ladi, 
shuning uchun Voyatshekni xalqali oldingi tamponadasi bajariladi, ayrim hollarda 
orqa tamponada ham bajarishga ham to’g’ri keladi. 
 
1.24 rasm. Burun chig’anoqlarini rezeksiyasi va polipotomiya uchun asosiy jarrohlik asboblari.; 
1- Ruauil-Mahu qisqichi, gipertrofiya bo’lgan shilliq qavatni kesish uchun; 2- konxotomiya uchun tish-
li pichoq; 3- O’rta burun chig’anog’ini ekstraksiya qilish uchun Luc qisqichi; 4- O’rta burun yo’ladan 
va  hid  bilish  zonasidan  polipni  olish  uchun  Escat  qisqichi;  5-  Lermoyer  ni  polip  oladigan  ilgaki;  6- 
Ruault ni  polip oladigan ilgaki; Lubet- Bardom ni egiluvchan kyuretkasi. 

 
 
 
b.
 
Surunkali gipertrofik chegaralangan rinit. 
Surunkali  gipertrofik  chegaralangan  rinitda  burun  shilliq  qavatida  faqatgina 
ma’lum  sohalardagina  gipertrofik  o’zgargan  shilliq  qavatni  ko’rish  mumkin 
bo’ladi. Joylashgan joyiga qarab surunkali gipertrofik chegaralangan rinit turlicha 
bo’ladi:  Pastki  burun  chig’anog’ini  orqa  qismlarini  gipertrofiyasi,burun 
chig’anoqlarining  oldingi  qismlarini  gipertrofiyasi,  burun  to’sig’i  orqa  qismini 
shilliq qavatini gipertrofiyasi, burun to’sig’i shilliq qavatining gipertrofiyasi.
 
-
 
Pastki burun chig’anog’ini orqa qismlarini gipertrofiyasi- sabablari surunkali 
gipertrofik diffuz rinitning sabablari bilan birxil. Lekin bularni ichida asosiylari bu-
run-halqun  murtagini  surunkali  yallig’lanishi,  g’alvirsimon  labirintning  surunkali 
yallig’lanishi, asosiy bo’shliqni yallig’lanishi va allergiya hisoblanadi. Bunda be-
morlarning  shikoyatlari  burundan  nafas  chiqarishni  qiyinligiga  bo’ladi,  sababi 
chig’anoqning  gipertrofik  qismi  klapan  vazifasini  bajarib  xoanani  yopib  turadi. 
Talaffuz  manqalangan,  yopiq  tipdagi  manqalanish  kuzatiladi.  Bemorlar  burun-
halqumda  yot  jism  turganligi  hissiyotini  sezadilar,  doimiy  ular  pishqirab  halqum 
tomonga harakatlantiradilar. 
Oldingi rinoskopiyada ko’rinish o’zgarishsiz bo’lishi mumkin. Orqa rinoskapiyada 
xoanani qisman yoki to’liq berkitib turuvchi go’shtsimon, polipoz o’zgargan xosi-
lani ko’rish mumkin. Ularni rangi pushtidan ko’kimtirgacha bo’lishi mumkin. Yu-
zasi  esa  silliq  bo’lad  yoki  papillomaga  o’xshash  bo’ladi.  Jarayon  ikki  taraflama 
bo’ladi, lekin assimetrik bo’ladi.  
-
 
Burun  chig’anoqlarining  oldingi  qismlarini  gipertrofiyasi-  orqa  qismlarini 
gipertrofiyasiga nisbatan kamroq uchraydi. Ko’pincha o’rta chig’anoqda uchraydi.  
Sabablari  xuddi  yuqorida  aytib  o’tilganidek.  Uni  bir  taraflama  bo’lishi  concha 
1.25 rasm. Pastki burun chig’anog’ini oldingi (1,2) va orqa (3) qismlarini rezeksiya qilish. 

bullosa  bo’lishi  mumkin  yoki  burun  yondosh  bo’shliqlarini  latent  kechuvchi  yal-
lig’lanishi bo’lishi mumkin. 
 
-
 
Burun  to’sig’i  orqa  qismini  shilliq  qavatini  gipertrofiyasi-  ko’pincha  bu 
pastki burun  chig’anog’ini orqa  qismini gipertrofiyasi bilan  birga  kechi  mumkin. 
Orqa rinoskopiyada burun to’sig’ining orqa qismida ikki tomondan o’ziga xos xo-
sila ko’rinadi. Xoana tomonga osilib turadi, nafas olib chiqarganda harakatlanadi. 
Burun to’sig’ining “dumchalari yoki qanotchalari” deb nom olgan.
 
-
 
Burun  to’sig’i  shilliq  qavatining  gipertrofiyasi-  juda  kam  uchraydi,  burun 
to’sig’i shilliq qavati yostiqsimon qalinlashadi. Jarayon ikki taraflama bo’ladi.
 
Tashxis. Tipik hollarda qiyinchilik tug’dirmaydi, lekin atipik turlarida qiyinchilik 
tug’diradi. 
Davolash.  Umumiy  va  mahalliy  olib  boriladi.  Jarrohlik  davolash  usuli  gipertrofi-
ya’ning  darajasi  va  joylashgan  joyiga  qarab  tanlanadi.  Agar  pastki  burun 
chig’anog’ining  oldingi  va  orqa  qismlarini  gipertrofiyasi  shish  yoki  vazokon-
striktor  faoliyati  saqlangan  bo’lsa  dezintegrasiya  usullari  yaxshi  samara  berishi 
mumkin (yuqorida qayd etilgan). Lekin bu usllarga ehtiyotkorlik bilan yondashish 
kerak,  sababi  galvanizasiya  yoki  lazer  bilan  kuydirilsa  eshitish  nayining  burun-
halqum teshigini chandiqlanib obliterasiyaga olib kelishi  mumkin. Galvanokausti-
ka o’rta  burun chig’anog’ining gipertrofiyasida ishlatilmaydi.  O’rta  burun  yo’lini 
jarohati  va  infisirlanishiga  sabab  bo’lishi  mumkin.  Pastki  burun  chig’anog’ining 
oldingi  va  orqa  qismlarini  fibroz  yoki  polipoz  gipertrofiyalarida  konxotom,  kesu-
vchi ilmoqlar yordamida, yoki burun pichoqlari yordamida konxotomiya jarrohlik 
amaliyoti bajariladi. 
2.7.3.
 
Surunkali atrofik rinit. 
Surunkali  atrofik  rinit  (rhinitis  atrophica)-  burun  shilliq  pardasining  chega-
ralangan  yoki  tarqoq  nospesifik  o’zgarishi  bo’lib,  uning  asosida  yallig’lanish  ja-
rayoni emas, balki distrofik jarayon yotadi. 
Shilliq  qavatning  qadoqsimon  hujayralari  tuksizlanib,  silindlik  epiteliy  yassi 
epiteliyga  aylanadi,  natijada  shilliq  ishlab  chiqaruvchi  bezlar  va  qon  tomirlarning 
faoliyati buziladi. Atrofiya jarayoni asosan burun to’sig’ining oldi qismiga (chega-
ralangan)  yoki  burun  bo’shlig’ining  barcha  maydonlariga  (diffuz),  ba’zan  faqat 
nafas olish maydoniga tarqalishi mumkin. 
      Etiologiyasi.  Burlamchi  atrofik  rinit  tarqoq  xarakterga  ega  bo’lib,  umumiy 
kasallikning (masalan, temir tanqisligi kamqonligi) belgisi sifatida namayon bo’lib, 
jarayon burun-halqum va hiqildoq sohasiga tarqaladi. Atrofiya jarayoning rivojlan-
ishida  turli  yuqumli  kasalliklar  (qizamiq,  gripp,  bo’g’ma  ,  skarlatina)  va  tashqi 
muhit omillari (quruq va issiq havo) ta’sirida shilliq pardaning epiteliy qatlamining 
faoliyati  pasayadi.  Infeksion  nazariya  tarafdorlari  kasallik  burun  bo’shlig’ida 

mavjud bo’lgan patogen mikroflora ta’siri natijasida yuzaga keladi deb hisoblaydi-
lar.  Boshqa  olimlarning  fikricha  kasallikni  dori  darmonlar  yetishmovchiligi  bilan 
bog’liq deb ta’kidlaydilar. Bundan tashqari chang, gaz, bug’, tamaki, silikat va se-
ment  change  ham  atrofik  rinitning  rivojlanishiga  sabab  bo’ladi.  Ba’zan  kasallik 
konxotomiya yoki burun jarohatidan so’ng rivojlanadi, Kasallikning rivoflanishida 
qaytalangan  o’tkir  rinit  va  endokrin  buzilishlar  muhim  ahamiyatga  ega.    Bundan 
tashqari  irsiy  bog’liqlikni  aytib  o’tish  kerak.  Atrofik  rinit  ozenani  boshlang’ich 
davri bo’lishi mumkin (Rudenko V.P., 1981). 
      Belgilari.  Bemor  burunda  quruqlikni  his  etishiga,  unda  po’stloqlar  xosil 
bo’lishiga, burun orqali nafas olish qiyinligiga, hid sezish susayganligiga yoki uni 
butunlay yoq’olganligiga, vaqti-vaqti bilan burundan qon oqishiga shikoyat qiladi. 
Odatda  qon  oqishi  o’z-o’zidan  yoki  burun  old  tamponadasi  qo’yilgandan  so’ng 
toxtaydi (1.26. rasm). 
 
Old rinoskopiyada burun bo’shlig’ining shilliq pardasi oq-pushti rangda, quruq va 
yupqalashganligi,  burun  yo’llari  kengayganligi,  umumiy  burun  yo’lida  qalin 
sarg’ish-yashil ajralma borligi, ayrim maydonlarda ajralma po’stloqlar xosil qilib, 
shilliq  pardaga  yopishganligi  ko’rinadi.  Ba’zan  burun  to’sig’ining  old  qismida 
tog’ay teshilganligi ko’zga tashlanadi. 
      Davolash.  Umumiy  va  mahalliy  davo  chora  tadbirlari  olib  boriladi.  Umumiy 
davoga  vitaminoterapiya,  umumiy  stimullovchi  dori  vositalar(  aloe  sharbati,  aloe 
tabletkalarda,  aloe  temir  bilan,  fitin,  rutin).  Burun  shilliq  qavatini  mikrosirkulya-
siyasini  yaxshilovchi  preparatlar  va  shilliq  qavatni  oziqlanishini  yaxshilovchi 
preparatlar,  angioprotektorlar  (ksantinol  nikotinat,  pentoksifillin,  agapurin). 
Ma’lumki  yuqori  nafas  yo’llarini  va  OIT  shilliq  qavatlarida  ham  atrofik 
o’zgarishlar bo’lib, bularda bezlar faoliyati buzulgan bo’ladi. Shuning uchun bun-
day  bemorlarga  temir  moddalar  tayinlanadi  (ferrum-  lek,  temir  tuzlari).  Umumiy 
davoga klimato-, balneoterapiya usullari kiradi. Bemorlarga ishqorli 2-3% li dengiz 
tuzi  eritmasi  bilan  ingalyasiya  buyuriladi.  Mahalliy  davoga  burun  shilliq  qavatini 
modda  almashinuvini  yaxshilovchi,  silindrik  epiteliyni  regenerasiyasini,  qadoqsi-