Qadriyatlar falsafasi
Yüklə 1,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Qo`shimcha adabiyotlar.
1. Tulenov J. Qadriyatlar falsafasi. – Toshkent, 1998. 2. Tulenov J. Milliy qadriyatlar va ijtimoiy taraqqiyot. – Toshkent: O`zbekiston, 1999. 3. Tulenov J, Qodirov B, G`o`ofurov Z. Ma`naviy yuksalish sari. – Toshkent: Mehnat, 2000. 4.Uvatov U. Donolardan saboqlar. – Toshkent: Abdulla Qodiriy, 1994. 5. Yusupov E. Falsafa. – Toshkent: Universitet, 2000. 6. Tulenov J. Qadriyatlar va ijtimoiy taraqqiyot. Ilmiy ishlar to`plami. – Toshkent: O`zbekiston, 1997. 7. Hakimov I. Sog`lom muhit - sog`lom avlod. – Toshkent: O`zbekiston, 1999. 8. Nazarov Q. Qadriyatlar falsafasi. – Toshkent:O`FMJ, 2004 9. Achildiyev A.S. Milliy g`oya va millatlararo munosabatlar. – Toshkent: O`zbekiston, 2004. 8-Mavzu: Madaniy - ma`naviy qadriyatlar, ularni inson va jamiyat hayotidagi o`rni. Reja: 1. Ilm-fan yutuqlari qadriyat sifatida. 2. Markaziy Osiyo olimlarining jahon fani taraqqiyotiga qo`shgan xissasi. 3. O`zbekistondagi Arxitektura, Madaniy obida va yodgorliklar, ularni jamiyatimiz ma`naviy rivojidagi roli. 4. Adabiyot va san`at asarlari, xalq hunarmandchiligi – ma`naviy qadriyat sifatida. 5.O`zbekistonning ilmiy-texnikaviy va intellektual salohiyati – uni ilg`or mamlakatga aylanishining zamini. Prezident I.A.Karimov takidlaganidek, «Mustaqiligimizning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz tomonidan kup asrlar mobaynida yaratib kelingan g’oyat ulkan, bebaxo manaviy va ma`daniy merosning tiklash davlat siyosati darajasiga kutarilgani nixoyatda muxim vazifa bo’lib qoldi». Natijada xalqimiz siyosiy mustaqillik va ozodlikni qo’lga kiritgach, o’z taqdirining chinakam egasi, o’z taqdirining ijodkori, o’ziga xos milliy madaniyatning soxibiga aylandi. Istiqlol diyorimizning ulug’ farzandlari, buyuk siymolarining nomlarini faxru iftixor bilan tilga olishga, tavalludlarini umumxalq tantanasi sifatida keng nishonlashga, ularning asarlarini ona tilimizda chop etib, xalqimiz ma`naviy kamolotini ta`minlashga qulay imkoniyatlarni yuzaga keltirdi. SHuningdek, mustaqillik sobiq ijtimoiy-siyosiy tuzum xukmronlik qilgan yillardagi xalqimiz tarixiga, madaniyatiga, biryoqlama yondoshishdek ijtimoiy illatdan ongimizni xoli etdi. Mustaqillik bizning milliy ma`naviy ildizlarimiz naqadar teran, naqadar baquvvat ekanligini ochiq-oydin ko’rsatib berdi. «Biz, - deydi I.A.Karimov, - boshqalarni kamsitish niyatidan yiroqmiz. Ammo bugungi ayrim saltanatlar ahli qabila-qabila bo’lib yashagan zamonlarda bizning muborak zaminimizda ilmu-fan barq urub yashnagan, tabiiy ilmlar, xususan, tibbiyot, matematika, astronomiya kabi fanlar madrasalarda o’qitilgani, ilmiy akademiyalar tashkil etilib, mag’ribu-mashriqqa nom taratganini eslasak va bundan har qancha g’ururlansak arziydi»! Mazkur asarning oldingi saxifalarida keltirilgan ma`lumotlar shundan dalolat beradiki, o’lkamiz olimlari nafaqat tibbiy ilmlar mantiq, huquqshunoslik, san`atshunoslik, tarix va xokazolar ham o’zlarining ilmiy maktablarini yaratib, jahon madaniyatini rivojlantirishga salmoqli xissa qo’shib kelganlar. Asrlar mobaynida xalqimizning yuksak ma`naviyati, adolatparvarlik, ma`rifatparvarlik kabi ezgu fazilatlari sharq falsafasi va islom dini ta`limoti bilan uzviy ravishda rivojlanib kelgan. endilikda bizning vazifamiz ana shu an`anani yanada taraqqiy ettirib o’z xalqimiz tafakkuriga mos, tushunarli va yaqin bo’lgan sharq falsafasi bilan bir qatorda islom ta`limotidan ham bekamiko’st foydalanishimiz lozim. «Bizning kelajagi buyuk davlatimiz, - deydi I.A.Karimov, - ana shu falsafaga uyg’un xolda, Xoja Ahmad YAssaviy, Xoja Baxouddiy Naqshban, Imom Al Buxoriy, Imom At-Termiziy, Amir Temur, Mizo Ulug’bek, Alisher Navoiy, Bobur Mirzo singari mutafakkir ajdodlarimizning dono fikrlariga uyg’un xolda shakllanishi lozim». Darhaqiqat, islom ta`limoti ming yillar mobaynida xalqimiz yaratgan boy madaniy va mafkuraviy merosdir, uning jamiyatimiz taraqqiyotidagi ijobiy rolini aslo inkor etib bo’lmaydi. Akademik Izzat Sulton ta`kidlaganidek, «Diniy e`tiqodlarga keng yo’l ochilgan, din bizning madaniyatimizning ajralmas qismi bo’lib qolgan bugungi kunda bizga diniy e`tiqod bilan sug’orilgan Olohni tanishga asoslangan ahloq zarur. Xalqimizning butun tarixi mobaynida ishlangan, asrdan asrga boyitib va mukammallashtirib borilgan ahloq bugungi va kelajagimizdagi ahloqiy qoidalarimizga asos bo’la oladi». Mustaqillik bizga ma`naviy mulkimizni, tariximizni, ulug’ bobolarimiz ruhini shod etishni imkoniyatini qaytarib berdi. Istiqlol tufayli tariximizga munosabat ijobiy tomonga o’zgardi. Bugungi kunda ulug’ bobolarimiz Imom Al-Buxoriy, Imom At- Trmiziy, Xoja Ahmad YAssaviy, Xoja Baxouddin Naqshbandiy, Najmiddin Kubroning insonni ma`naviy etuklikka chorlovchi diniy, ahloqiy va huquqiy xikmatlari qaytadan jaranglay boshladi. Avlod-ajdodlarimiz tarixi tiklanayotganligi mustaqilligimizning ajoyib samarasidir. Xalqimizning kechmishi, tarixi va xayotini aks ettirgan asarlarning o’z ona tilimizda nashr etilayotganligi quvonchlarimizga quvonch qo’shmoqda. Endilikda o’tmishimizning ko’pgina saxifalari xujjatlar, qo’lyozma materiallari birinchi manbaalar asosida yoritilmoqda. Tarixiy xaqiqatlar asl manbaalarga tayanib tiklanyapti. Bularning hammasi tarixiy adolatning buyuk g’alabasi, tantanasidir. Mustaqillik sharofati bilan tiklanib, qaddini rostlayotgan, to’xtovsiz rivojlanib borayotgan milliy madaniyatimiz jamiyatimiz taraqqiyotini tezlashtirish, insonni ma`naviy-ahloqiy jihatdan tarbiyalash va kamol toptirishda o’rni benihoyat kattadir. Jamiyatimizda ro’y berayotgan ma`naviy yuksalish, insonning ahloqiy, g’oyaviy, siyosiy kamoloti mamlakatimizda amalga oshirilayotgan milliy uyg’onish jarayonlari bilan uzviy aloqadorlikdadir. Insonning ma`naviy-ahloqiy kamoloti nihoyatda keng, ko’p qirrali, mazmun mohiyati jihatidan chuqur bo’lib, o’z ichiga juda ko’plab sohalarni qamrab oladi. SHularning ichida markaziy o’rnini dunyoqarash masalasi egallaydi. Buyuk ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan yuksak madaniyat va ilmiy kashfiyotlar jamiyatimizning oliy qadriyati bo’lgan insonning dunyoqarashini shakllanitirish va rivojlantirishda katta ahamiyat kasb etadi. Ma`lumki, dunyoqarash bu kishilarning olam va uning o’zgarishi, rivojlanishi xaqidagi, ilmiy, falsafiy, huquqiy, ahloqiy, estetik, diniy va xokazo qarashlari va tasavvurlari majmuasidan iborat. Demak, dunyoqarash olam xaqidagi yaxlit, umumlashtirilgan bilimlar to’plamidir. Kishilar tevarak atrofdagi narsa va xodisalar to’g’risida qancha ko’p ma`lumotga, bilimga ega bo’lsalar ularning dunyoqarashi ham shu darajada mukammal va puxta bo’ladi. Dunyoqarashning yana bir muhim tomoni shundan iboratki, u insonni qurshab turgan voqelikni anglash, tushunish bilan bir qatorda uni baholash hamdir. Ilmiy bilimlar dunyoqarash tarkibiga qo’shilib baholangach, insonning tevarak atrofdagi ijtimoiy va tabiiy reallikda bevosita, amaliy yo’l tutish maqsadiga xizmat qiladi. SHundan ko’rinib turibdiki, dunyoqarash insonning voqelikdagi o’z o’rni va rolini belgilab beradigan ongli ravishda to’plangan, izoxlangan va baholangan bilimlar majmuasidir. Dunyoqarash tarkibiga kishilarning olamni bilishi va baholashiga oid bo’lgan ishonch va e`tiqodlari, niyat va maqsadlari, orzu-umidlari, ular faoliyatiga ma`lum yo’nalish beruvchi barcha qadriyatlar ham kiradi. Mifologiya, diniy, falsafiy dunyoqarash – ijtimoiy borliqning in`ikosi bo’lib, u muayyan tarixiy davrda insoniyat yaratgan bilimlar darajasiga hamda ijtimoiy tuzumga bog’liq bo’ladi. Inson faoliyatida ilmiy falsafiy dunyoqarash asosiy rolь o’ynaydi. Uning o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, u kishilarga tabiat, jamiyat, inson tafakkuri rivojlanishining umumiy qonuniyatlari xaqida yaxlit ma`lumot beradi. SHu bilan birga u insonni qurshab turgan moddiy olamni bilish mumkiniligini materiyaning doimo harakatda va rivojlanishidaligini ta`kidlaydi. Falsafiy dunyoqarash asosida kishilar ob`ektiv olamdagi hamma narsa va xodisalar jarayonlar o’zidan boshqa narsalar bilan ichki, zaruriy muhim aloqadorlikda, ta`sir va aks ta`sirida ekanligini chuqur anglab oladilar. Kishilar dunyoqarashini shakllantirishda, ularda tabiat, jamiyat, insonning kelib chiqishi, rivojlanishi xaqida tasavvurlar xosil qilishda Markaziy Osiyo mutafakkirlari tomonidan yaratilgan ilmiy, falsafiy meros bitmas-tuganmas boylik xazinasi xisoblanadi. Undan unumli va samarali foydalanishni xozirgi vaqtda mustaqil jamiyatimizning oldida turgan dolzarb vazifasidir. Falsafiy dunyoqarash narsa va xodisalarni inson ongida yaxlit aks ettirish bilan bir qatorda u kishilarning tafakkurlash madaniyatini, ichki ma`naviy dunyosini shakllantiradi, ularni ma`naviy kamol toptirishga yordam beradi. Falsafiy dunyoqarash kishilarga xos bo’lgan rostgo’ylik, poklik, insonparvarlik, vatanparvarlik kabi olijanob fazilatlarni, ahloqiy normalar va qoidalarni mujassamlashtiradi. Falsafiy dunyoqarash asosida kishilar jamiyatning tabiat bilan uzviy birligi, inson va insoniyat taqdirining mushtarakligi, turli-tuman xalqlar madaniyatining xilma-xilligi va birligi xaqida ishonch xosil qiladi. Markaziy Osiyo mutafakkirlarining fikricha, barcha insonlarga xos bo’lgan olijanob fazilatlar eng avvalo faylasuflarda o’z aksini topmog’i lozim. «Faylasufning xulq-atvori, ahloqi ham o’z kasbiga loyiq bo’lishi kerak. SHuningdek, o’z xalqini ra`yini va o’z xalqida bo’lgan eng yaxshi urf-odatlarini qattiq tutgan bo’lishi kerak. Faylasuf bo’lmoqchi bo’lgan odam o’z ahloqi va xislatlari bilan bu aytilgan shartlarga javob bera olsa, shundan keyn u faylasuf bilimini o’rganishiga va uni boshqalarga o’rgatishga kirishuvi mumkin», - deb yozadi Farobiy. Inson ma`naviy kamolotining eng muxim ko’rinishi va zarur shartlaridan biri siyosiy madaniyatning o’sib borishidir. Agar har bir millat vakilida, har bir insonda yuksak siyosiy bilim va madaniyat, siyosiy ziyraklik bo’lmasa Mustaqillik barqaror bo’la olmaydi. Siyosiy madaniyat o’zida xalollik va poklikni, ishchanlik va uzoqni ko’zlab ish tuta bilish fazilatlarini mujassam etgan odamlarning g’oyaviy-siyosiy etukligi, nazariy bilimlarni istiqbrlni yorqin tasavvur etgan xolda amalda qo’llay bilish, kun tartibidagi siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va mafkuraviy muammolarini keng miqyosda hal etish mahorati demakdir. Siyosiy madaniyat, aytilganlardan tashqari, insondagi faollig va tashabbuskorlikni, yuksak ahloqiylik, qat`iy irodalik, xushmuomulalik, ziyraklik, uzoqni ko’ra bilishni o’z ichiga oladi. SHarq mutafakkirlari jamiyatni ilmiy asosda boshqarish masalalariga katta e`tibor berib kelganlar. Jumladan, Farobiy, Beruniy YUsuf Xos Hojib, Amir Teiur, Ulug’bek, Navoiy va boshqalarning asarlarida davlatning tuzilishi, uning ichki va tashqi siyosatning asosiy tamoyillari, davlat rahbarlarining hususiyatlari bo’yicha muhim malumotlar berilgan. ularni sinchiklab o’rganib, xayotga ijobiy tadbiq etish mustaqil davlatimizning siyosiy asosini yanada baquvvat qilishda katta zamin bo’lishi shak-shubxasizdir. Mustaqilligimiz olidida turgan muammolarni, milliy istiqlolimizning nazariy masalalarini yuzaki bilishni, ularning tub mohiyatiga tushmaslik va so’zda shunchaki qayd etishni siyosiy onglilikham, siyosiy madaniyat ham deb bo’lmaydi. Nazariy bilimlar mustaqillikning amaliy masalalari bilan bog’langan, har bir insonning iymon-e`tiqodiga aylangandagina faoliyatnig asosi yuzaga chiqadi. YUksak siyosiy bilim va madaniyatga, iymon-e`tiqodga ega bo’lgan inson jamiyatimiz, davlatimiz, xalqimiz va millatimizning eng katta boyligi hisoblanadi. Ma`naviy barkamollik huquqiy ongni ham o’z ichiga oladi. Inson muayyan jamiyatda yashar ekan, uning ahloq-odobi shakllanishi mavjud huquqiy mezonlar bilan bog’lanmog’i kerak. Insondagi faollik u xohlagan ishni qila berishdan iborat emas. Faollik jamiyat qabul qilgan qonun va qoidalar chegarasida bo’lmog’i zaruryu Jamiyat qabul qilgan qonunlarni hurmat qilish, unga asoslanib ish ko’rish, huquqiy qoidalar va mezonlarning buzilishiga yo’l qo’ymaslik ma`naviy kamolot, ahloqiy nopoklik belgisidir. Inson huquqiy madaniyatining darajasi uning huquqiy bilimi va saviyasi qabul qilingan qonunlar soni bilan emas, balki o’sha qonunlarning barcha sohalarda to’la ijro etilishi bilan belgilanadi. Prezidentimiz tomonidan alohida ta`kidlanganidek, «Huquqiy madaniyat darajasi faqatgina qonunlarni bilish, huquqiy ma`lumotlardan xabardor bo’lishdangina iborat emas. U qonunlarga amal qilish va ularga bo’ysunish madaniyati demakdir. U – odil sudni hurmat qilish, o’z haq-huquqlarini himoya qilish uchun sudga murojaat etish ehtiyoji demakdir. Huquqiy madaniyat degani – turli mojarolarni hal qilishda qonunga xilof kuchlardan foydalanishni rad etish demakdir». Insonda huquqiy ong va madaniyat o’z-o’zidan shakllanmaydi. U jamiyatda, oilada, jamoatchilik o’rtasida ta`lim-tarbiya natijasida shakllanadi. Ta`lim-tarbiya olidida turgan asosiy maqsad yosh avlodga ajdodlarimizning dono tajribalarini singdirish, insoniy fazilatlarni shakllantirish va rivojlantirish, vatan va millat oldidagi burch va mas`uliyatni xis qilishg o’rgatish, qonunlarga rioya etish xislatini qaror toptirishdan iboratdir. Bu borada ham SHarq falsafasi va islom ta`limotidan unumli foydalanmog’imiz lozim, chunki ajdodlarimiz tomonidan qonunga rioya qilish, unga bo’ysunish kabi masalalar chuqur va atroflicha ishlab chiqilgan. Bunga islom ta`limotining durdonasi hisoblangan «SHariat» va «Xidoya», Amir Temur «Tuzuklari» va boshqa manbalar, huquq masalasiga oid fikr- mulohazalar misol bo’la oladi. Madaniyatning inson ma`naviy-ahloqiy kamolotidagi ahamiyati aytib o’tilganlardangina iborat emas. O’z erkini qo’lga kiritgan mamlakatda milliy ong, milliy birdamlik tuyg’usini qaror toptirish juda muhim. Mustaqillik, davlatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchlari bo’lgani xolda etuk milliy ong bo’lmasa erkinlik, hurriyat qo’lda ushlab turish behad mushkullashadi. Ma`naviy barkamol inson o’ziga loyiq ko’rmagan biron-bir nojo’ya kishi o’zgalarga ham ravo ko’rmaydi, hech bir kishiga jabr-zulumni xohlamaydi, jonzotga ozor bermaydi. Vatanga va millatga sodiqlik ham madaniyatlilik, ma`naviy barkamollik, ahloqiy nopoklikning belgilaridan hisobalandi. Jismoniy baquvvat, ma`naviy-ahloqiy jihatdan bo’lmasdan turib shaxs barkamol bo’lolmaydi. Ma`naviy, jismoniy sog’lom aloddan tarbiyalash bu boradagi ishlarning asosiy mohiyati va yo’nalishni tashkil etadi. Abdulla Avloniyning «Turkiy Guliston yoxud axloq» asarida aytilganicha, «badanning salomat va quvvatli bo’lmog’i insonga eng kerakli narsadurki... Maishatimizni rohatda bo’lmog’i jasadimizning sog’lom bo’lmog’iga bog’liqdir. Biz sihatimizni saqlamoq ila amr bo’linganimiz, shuning uchun vujudimizni har sihatga zid bo’lgan yomon odatlar ila churitmoqdan saqlanmog’imiz lozimdir». Jismoniy sog’lom, baquvvat, lekin ma`naviy qashshoq kishilar insoniyat uchun foydadan ko’ra zarar keltiradilar. Xalqimizda, «sog’lom tanda sog’ aql» degan dono naqil bor. Sog’lom ijtimoiy muxit shaxsiy kamolot zaminiga aylana oladi. «Badan tarbiyaning fikr tarbiyasiga xam yordami bordur,-deydi Abdulla avloniy eslatib o’tilgan asarida. – Jism ila ruh ikkisi bir choponning o’ng ila tersi kabidir. Agar jism tozalik ila ziynatlanmasa, yomon huquqlardan saqlanmasa choponning ustini qo’yib, astarini yuvub ovora bo’lmoq kabidirki, har vaqt ustiga kir chiqadur». Allomalarimiz asarlarida ta`kidlanganidek, insonning ma`naviy kamolotida jismoniy va badan tarbiyasidan tashqari aqliy tarbiya va go’zallik tarbiyasining, shuningdek, ahloqiy, ruhiy diniy tarbiyaning ham ahamiyati shak-shubxasizdir. «Qadimgi ajdodlarimiz komil inson xaqida butun bir ahloqiy talablar majmuasini, zamonaviy tilda aytsak, sharqona ahloq kodeksini ishlab chiqqanlar. Kishi qalbida haromdan hazar nopoklikka, adolatsizlikka nisbatan murosasiz, isyon bo’lishi kerak»!,-deydi I.A.Karimov. Insof va adolat tuyg’usi, imon va halollik, xushmuomalalilik va xushxulqlik- bular inson ma`naviy barkamolligining namoyon bo’lish shakllaridir. Biz xozir milliy tiklanish davrida yashamoqdamiz. Har qanday milliy tiklanish milliy uyg’onish zaminidagina muvaffaqiyatli amalga oshadi. Milliy uyg’onish asosan ma`naviyat sohasida, milliy ong, insonning ma`naviy, ahloqiy kamolotida yuz beradi. Ma`naviy kamolot faqat o’tmishni to’la tushunib olishgina emas, balki kelajakka intilishdan ham iboratdir. « Taraqqiyot taqdirini ma`naviy jixatdan etuk odamlar halm qiladi. Tehnikaviy bilim, murakkab texnalogiyani egallash qobiliyati ma`naviy barkamollik bilan, mustaqil tafakkur bilan birga borishi kerak. Aqliy zakovat va ruxiy-ma`naviy salohiyat –ma`rifatli insonning ikki qanotidir.» Ajdodlarimizning ma`naviy merosi asosida xalqimiz ma`naviy barkamolligini shakillantirish xususida gap ketganda bu borada olimlarimiz oldida turgan masalalarni ham chetlab o’tib bo’lmaydi, albatta. Fikrimizcha, Markaziy Osiyo mutafakkirlarning asarlarini sinchiklab o’rganibchiqib, ularin ona tilimizda chopr etib,xalqimizga etkazib berish, respublika olimlarining oldida turgan birinchi vazifa bo’lsa, SHarq falsafasi va islom ta`limotidagi milliy qadriyatlarimizga asoslangan yangi, zamonaviy darsliklar, o’quv qo’llanmalarini yaratib, yosh avlodni milliy qadriyatlar asosida tarbiyalashni yo’lga qo’yish ikkinchi vazifa deb, bilmog’imiz kerak. Yüklə 1,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|