O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

1920-yillar. Radioreklamalar 
 
1920 – yillarda radiodetallar va radio apparatlar ishlab 
chiqaruvchilar soni ortib ketdi. Ular o‘z mahsulotlari sotuv hajmini 
oshirish uchun o‘z radiostansiyalari ochadilar va unda o‘z mahsulotlarini 
reklama qila boshladilar. Vaqt o‘tishi bilan turli klublar, xususiy maktab 
va notijorat uyushmalar radioda reklamalar bera boshladilar. 
Radiodasturlarga homiylik qilish tobora kengayib borgani sari har bir 
radiodastur o‘z homiysiga ega bo‘la boshladi. Buning evaziga esa o‘sha 
radiodastur davomida homiy kompaniyani ko‘klarga ko‘tarib maqtashi 
kerak edi.Vaqt o‘tishi bilan radiostansiya egalari radiodasturlarga 
homiylik qilish huquqlarini qisqa muddatga avvalgidan kattaroq pul 
evaziga sota boshladilar. Keyinchalik esa bitta radioeshittirish davomida 
bir necha kompaniyalar va ularning mahsulot va xizmatlari yangray 
boshlaydi.
1950 – yillar. Tijoriy televideniyellar 
 
1940–yillar oxiri – 1950–yillar boshiga kelib reklamalarni berish 
televideniyelarga ko‘cha boshladi. Buyuk Britaniya Parlamenti radioni 
tijoratlashtirish va televideniyelarni notijoriy tashkiliy birlik sifatida 
qoldirishga harakat qildi. 1927–yili tashkil qilingan British Broadcasting 
Channel (BBC)50-yillarga kelib xususiy kapital kiritilishi oqibatida 
qisqa muddat ichida savdo-tijorat televidiniyesining reklama gigantiga 
aylandi. Jamoatchilik jamg‘armasi asosida federal hukumatni ko‘ndirgan 
holda Graham Spray CBC kanaliga kapital kiritdi va asos soldi. Biroq, 
1934 – yilda AQShning Federal Kommunikatsiya Akti qabul qilinishi 
orqali reklama sohasida kapitalizm ta’siri boshlandi. Natijada AQSh 
Kongressi ”omma qiziqishi, qulayligi va ehtiyoji” bo‘yicha ish olib 
borishni talab qila boshladi. 1967–yilda Ommaviy Axborot Vositalari 
Akti qabul qilindi va bu Jamoatchilik OAV Xizmati va Milliy Xalq 
Radiosi asos solinishiga sabab bo‘ldi. 1950–yillar boshlarida Du 
Monttele tarmog‘i reklama vaqtini bir paytning o‘zida bir necha 
homiylarga sotish amaliyotini boshlab berdi. Dastlab, Du Mont bu 
usulni qo‘llashga qo‘rqib, faqat ba’zi teledasturlarga nisbatan reklama 
vaqtini bloklarga ajratib ko‘plab biznes reklamalariga sotdi. Keyinchalik 

---

354 
uni ko‘paytirib borishi natijasida boshqa tijoriy televidiniyelar ham bu 
usulni o‘zlashtirib, uni yanada rivojlantirdi.
Reklama vositlarining so‘nggi diversifikatsiyasi sifatida kabelli va 
sun’iy yo‘ldosh televidiniyelarini ham ko‘rish mumkin. ”Dot-com” 
reklamalar internet reklamalari bo‘lib, internetning kirib kelishi va 
taraqqiyoti tufayli shakllandi va tarqaldi. Onlayn reklamalar va 
interaktiv reklamalar aynan internet orqali olib borilib, eng yirik internet 
reklama tarqatuvchisi Google Co. qidirish navigatsion tizimi 
hisoblanadi. Zamonaviy reklama innovatsiyalaridan biri “hujumkor 
marketing” (ingliz tilida “guerrilla marketing”) bo‘lib, unda hozirgi 
kunda keng tus olayotgan avtomobillarga brend signallari va interaktiv 
reklamar bilan bezash va ularni sovg‘a qilish kabi rag‘batli usullar orqali 
reklama qilinadi. Buni asosan mamlakatga yangi kirib kelgan 
kompaniyalar qo‘llayotgan bo‘lib, ularning fikricha, yangi kompaniya 
haqida mijozlar ongida “ha, bu kompaniya qudratli ekan”, degan fikr 
yarq etib o‘tadi va bu mijozlarni tezda brend-fanatga aylantiradi. Bundan 
tashqari reklamani joylashtirish ham muhim ahamiyat kasb etib, bugungi 
kunda Facebook, Twitter, Yahoo va boshqa bir qator global internet 
tarmoq va veb saytlari reklamaning ekzel usuli va reklama berish joyi 
hisoblanadi. Hozirgi davrga kelib xalqaro savdo va texnika 
taraqqiyotining mislsiz rivoji natijasida reklama va marketingning 
quyidagi shakl va turlari vujudga keldi: 
Virusli marketing – brendni ko‘tarish uchun ijtimoiy tarmoqlardan 
foydalanuvchi marketing ko‘rinishi.
Nishe marketing – maxsus ehtiyoj va xohishlarga ko‘ra aholining 
alohida qatlamlari uchun mo‘ljallangan reklama.
Mahsulot joylashtirish marketingi – xaridorlar e’tiborini jalb etish 
maqsadida ikki mahsulotni bir paytda reklama qilish.
Mashhur shaxs-mashhur brend reklamasi – mahsulotni mashhur 
shaxslar orqali reklama qilish. 
Eslatuvchi reklama tovar va xizmatlarni qayta sotib olishga 
rag‘batlantirishga (undashga) mo‘ljallangan. «Coca Cola»ning 
qimmatbaho va to‘laqonli reklamasi har xil jurnallarda mavjud va ular 
iste’molchilarga bu ichimlikni sotib olish zarurligini eslatib turadi. 
Mustahkamlovchi reklama xaridorlarni reklama qilinayotgan ma’lum bir 
tovarni tanlab to‘g‘ri qilishganiga ishontirishga mo‘ljallangan. Masalan, 
avtomobil reklamasida ko‘pincha yangi modeldagi avtomobilni sotib 
olganlaridan xursand xaridorlarni o‘z xaridlaridan mamnun qiyofalari 
ko‘rsatiladi. 

---

355 
Reklamalarning maqsadini tanlab olishda bozordagi joriy vaziyatni 
tahlil qilishdan kelib chiqish zarur. Masalan, ma’lum bir tovar sinfi 
yetarlicha o‘zlashtirilgan bo‘lsa, kompaniya bozorning yetakchisi 
hisoblanadi, lekin uning savdo markasi iste’mol jadalligi uncha yuqori 
emas, reklama kompaniyalarining maqsadi iste’molchilarni rag‘batlan-
tirishga qaratilgan bo‘lishi mumkin. Agar tovar sinfi bozor uchun yangi 
bo‘lib, kompaniya yetakchilar qatoriga kirmasa, lekin kuchli savdo 
markasiga, to‘g‘ri maqsadga ega bo‘lsa, tez orada iste’molchilarning 
e’tibori unga qaratiladi va albatta, tovar xaridorgir bo‘ladi. 
Reklama murojaati tanlab olingandan keyin reklama beruvchi uni 
tarqatish vositasini aniqlashi lozim. Bu bosqichda:
1) auditoriyani xohlagancha qamrab olish, reklamaning ta’sir etish 
chastotasi va darajasi masalalari hal qilinadi;
2) axborot vositalarining asosiy turi; 
3) aniq reklama tashuvchilar tanlab olinadi;
4) grafik; 
5) reklamaning chiqish geografiyasi haqida qaror qabul qilinadi.
Qabul qilingan qarorlar natijasida ularning samaradorlik predmetini 
baholash zarur. 
Axborot vositasini tanlash – bu maqsadli auditoriya bilan zarur 
turldagi aloqalari sonini ta’minlashga qodir bo‘lgan iqtisodiy jihatdan 
samarali reklama tarqatish vositalarini qidirishdir.
Ko‘plab reklama beruvchilar reklamaning maqsadli auditoriyaga 
aniq ta’sir etishi uchun aloqalar soni yuqori bo‘lishi kerak, deb hisoblay-
dilar. Ular odam bitta reklamani bir necha marta ko‘rsa, unga javob 
beradi (tovarni sotib oladi) yoki reklamani har ko‘rganda asabiylashadi 
yoki umuman ahamiyat bermaydi, deb hisoblaydilar. 
Axborot vositalarining asosiy turlarini tanlab olish. Media – 
rejalashtirish bo‘yicha mutaxassis reklama tashuvchilarning asosiy 
turlari iste’molchilarni qamrab olishi va ta’sir etishi bo‘yicha 
imkoniyatlarini bilishi zarur. Zarur axborot vositasini tanlab olish to‘rtta 
o‘zgaruvchini hisobga olgan holda bajariladi. Birinchisi – maqsadli 
auditoriyani (boshqalaridan) ustun qo‘yish. Masalan, radio va 
televidiniye o‘smirlar auditoriyasini qamrab olishning eng samarali 
vositasi hisoblanadi. Ikkinchi o‘zgaruvchi – bu tovarning xarakteristikasi 
(tavsifi). Axborotning turli vositasi namoyish etish, ko‘rgazmali 
ko‘rsatish, tushuntirish, tasvirlash, rang berish kabilarda turli 
imkoniyatlarga ega. Uchinchi o‘zgaruvchi-reklama murojaatining 
tavsifi. Yaqin kunlarda narxi pasaytirilgan sotuv kuni ma’lum qilina-

---

356 
digan reklamani radioda, televideniyeda berish yoki gazetaga joylash-
tirish lozim. Texnik ma’lumotlarning sezilarli miqdorini o‘zida aks 
ettirgan reklama murojaatini ixtisoslashtirilgan jurnalda yoki pochta 
tarqatmalarida berish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Va nihoyat, oxirgi 
o‘zgaruvchi-qiymatdir. Televizion reklama gazeta singari sezilarli 
darajada qimmat. Odatda, reklama murojaati qiymati mingta aloqa 
hisobidan hisobga olinadi. 
Reklama tashuvchilar haddan tashqari ko‘pligini hisobga olib, 
media – rejalashtirish bo‘yicha mutaxassis o‘z budjetini axborot 
vositalarining asosiy turlari bo‘yicha taqsimlashdan boshlashi kerak. 
Bunda e’tibor asosan, defitsitga qaratiladi, shu bois, reklama unga darhol 
e’tibor qaratilishi uchun alohida o‘ziga xoslikka ega bo‘lmog‘i lozim. 
Reklama budjeti haqida qaror qabul qilishda iste’molchining egri 
chiziqli reaksiyasi “S” tarzidagi shaklga ega bo‘lishini anglash kerak. 
Dastlabki samara qandaydir bir qancha savdodan sezilarli natija olinsa, 
reklamaning hajmini ko‘paytirib berish lozim, biroq oqibatda savdoning 
o‘sishi nolga teng bo‘lib qolish ehtimoli ham mavjud. Uzoq vaqtlar 
davomida reklamaning yetakchi vositasi televidiniye bo‘lgan. Keyingi 
yillarda tadqiqotchilar telereklamalar samarasi pasayganini, bunga 
axborot dunyosi kuchaygani (roliklar qisqaroq bo‘lib, umumiy soni 
ortadi), reklama bloklari namoyish qilinayotgan paytda kanallarning 
faolroq almashtirilishi (bunga, ayniqsa, yangi-yangi kanallar paydo 
bo‘layotgani juda ham yordam bermoqda) va yangi kabel va yo‘ldosh 
kanallar paydo bo‘lishi munosabati bilan ko‘rsatuvning umumiy qisqa-
rishi ham sabab bo‘lmoqda. 
Tashqi reklama – reklama shakllarining ko‘plab xildagi variantlarini 
o‘z ichiga oluvchi juda katta kategoriya. Iste’molchilar e’tiborini jalb 
etishga urinib, firmalar ijodiy reklamalar yaratadilar va ularni eng 
kutilmagan joylarga joylashtiradilar. Bunday yondashuvning mantiqiy 
jihati shundaki, odamlar bilan ular bo‘ladigan joylarda: ishda, dam olish 
joylarida va albatta, do‘konlarda aloqada bo‘lish kerak. Tashqi reklama-
ning quyidagi turlarini: reklama shitlari (taxtalari), jamoatchilik joylari-
dagi reklamalar, tovarlarni syujet (manzara)larga va xarid joylarida 
(chakana do‘konlarda) joylashtirish orqali reklama qilish kabilarga 
ajratish mumkin.
Axborotlarning muqobil vositalari firmalar uchun qator qiziqarli 
imkoniyatlar beradi. Bugun iste’molchilarda qayerda uni ko‘rishga bir 
necha daqiqa, hatto soniya vaqt bo‘lsa, o‘sha joyga reklama o‘rnatiladi.