İslam Devletinin İlk Kuruluş ve Kurumsallaşma Süreci Mehmet ŞİMŞİR ÖZ

Kâtiplerin Mevcudiyeti ve Çokluğu; Hz. Peygamber kendisine gelen vahyi hemen kâtiplerine 
yazdırıyordu. Bunların içerisinde Ali b. Ebu Talib, Osman b. Affan, Übey b. Ka’b, Zeyd b.Sâbit, Eban b. 
Ebu Saîd, vs. (Taberî, trz.: III/173; Ya’kûbî, trz.: II/80; Cehşiyârî, 1980: 12-13) şahıslar vardı. Bu şekilde 
Hz. Peygamber için yazan kâtiplerin sayısının 40’a ulaştığı aktarılmaktadır (Taberî, trz.: III/173). Bu 
kâtiplerin hepsi O’nun için sadece vahiy kâtipliği yapmamışlardır. Bunlardan bazıları O’nun şahsi 
yazışmalarını yaparken, diğer bazıları ise diğer devletlerle olan yazışma ve ahitnameleri kaleme 
almışlardır.
*******
Örneğin Halid b. Sa’d b. Âs ve Muâviye b. Ebu Süfyan devlet işleri ile alakalı olarak, 
devlet başkanlığı ile ilgili gereksinimleri anında O’nun kâtipliğini yapmışlardır (Kalkaşendî, 1987: I/89-91). 
Bu bağlamda Subhu’l-Â’şâ sahibi Kalkaşendî, devlet işleriyle ilgili yazışma ve ahitnamelerde kâtiplik yapan 
özel kimselerden bahseder, İslam’da ilk va’z edilen dîvânın “Divân-ı Resâil” olduğunu söyler ve devamla; 
“Nebi (a.s.) ashaptan emir ve seriye komutanlarına mektup yazar, onlar da kendilerine yazarlardı. 
Rasulullah yakın ülke krallarına mektuplar yazarak onları İslam’a davet etti, onlara elçilerini mektuplarıyla 
gönderdi. Amr b. Hazm’ı Yemen’e gönderdiğinde ona bir ahitname yazmıştı. Temim ed-Dârî ve 
kardeşlerine Şam bölgesinde verdiği iktâ belgesini, Hudeybiye yılında Kureyş ile arasındaki anlaşmaya dair 
metni yazmıştı” (Kalkaşendî, 1987: I/89-91) rivayetini aktarır. Ayrıca Zeyd b. Sâbit, bu tür devlet 
yazışmalarında diğer dillerden tercüme görevini yerine getirmiştir. O; “Rasulullah (a.s.) ‘Bana mektuplar 
geliyor. Onları herkesin okumasını istemiyorum. İbranice/Süryânice yazıyı öğrenebilir misin?’ buyurdu. 
Ben de ‘evet’ dedim. Ve on yedi günde İbraniceyi/Süryâniceyi öğrendim” demiştir (Tirmizî, İstizân, 22; 
Ebu Dâvud, İlim, 2; Ahmed b. Hanbel, trz.: V/13; İbnü’l-Esîr, 1869: II/277; İbn Hacer el-Askalânî, 1978: 
XXVII/216). Yine bu maddeye örnek olarak, Zübeyr b. Avvam ve Cüheym b. Salt’ın beytü’l-mal’e gelen 
sadaka mallarını yazdıkları (Kalkaşendî, 1987: I/89-91; Hammâş, 1990: 26-27), Muaykıb b. Ebu Fâtıma’nın 
ganimetleri yazarak kaydettiği (Cehşiyârî, 1980: 12), Huzeyfe b. Yemân’ın hurma ağaçlarının miktarlarını 
tahmin edip yazdığı (Kalkaşendî, 1987: I/91), Muğîre b. Şu’be ve Hüseyn b. Nümeyr’in de borçlar ve 
muameleleri yazdıkları (Kalkaşendî, 1987: I/91) bilinmektedir. Bu bilgilere dayanarak ve bu işlemleri bir 
tedvin hareketi olarak gören Kettânî de dîvânların Hz. Peygamber zamanında kullanıma başladığını kabul 
etmek gerekeceğini vurgulamış, burada zikrettiğimiz isimlerden başka, Hz. Peygamber’in mektuplarını ve 
verdiği iktâları yazan değişik kimselerden bahsetmiş ve özel bir başlıkta görüşümüzü delillendirecek birçok 
rivayeti derlemiştir (Kettânî, 1990: II/158). Yine, Muhammed Hamidullah’ın Hz. Peygamber’in altı orijinal 
mektubunu, kâtipleri ve sistemleriyle kaç yılında yazıldığını ortaya çıkarması da konumuz açısından oldukça 
önemlidir (Hamidullah, 1990). Bu kadar kâtibin bulunuşu, vahyin yanında gereksinim duyulduğunda özel 
konular için kâtiplerin oluşu, mektuplaşmalar, valilerle yazışmalar, ahitname ve iktâ belgeleri vb.
†††††††
bize 
Hz. Peygamber tarafından düzenli bir sistemin oluşturulmaya çalışıldığını yani yazışmalarda ve idarî işlerde 
teliflerde bulunulduğunu göstermektedir.