AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi z. M. BÜnyadov adına ŞƏRQŞÜnasliq institutu



Yüklə 8,69 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/14
tarix31.01.2017
ölçüsü8,69 Mb.
#7108
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14

 
 
 
 
 (Rəssam Mirzə Qədim İrəvani) 
 
 
 
  
 
 
 
 (Rəssam general-mayor Qriqori Qaqarin) 
 
Azərbaycan Ensiklopediyasında Hüseynəli xanın 
miladi tarixi ilə 1783-cü ildə  vəfat etdiyi göstərilir: 
"Kartli-Kaxeti hakimiyyəti Rusiyanın himayəsi altına 
keçdiyinə görə 1783-cü ildən İrəvan xanlığının da Ru-
Ayaq üstə dayanmış 
oğlan portreti 
Oturmuş qadın 
portreti 
İrəvanda karvansara 
Sərdabad qalası uğrunda döyüş 
səhnəsi 

 
 
70
siyaya meyli gücləndi. Osmanlı imperiyası Qafqazda 
Rusiyanın siyasətinin güclənməsindən narahat idi. Bu-
na görə İrəvanın yeni hakimi Qulaməli xanı Gürcüstan 
əleyhinə qaldırmağa çalışırdı. Ancaq tezliklə Qulaməli 
xan II İraklinin tərəfdarlarının əli ilə qətlə yetirildi və 
onun yerinə Əli Məhəmmədxan gəldi". 
Məhəmməd xan Qacar İrəvani  İrəvanın sonrakı 
hakimi oldu. Qacar tarixinin müəllifi hicri-qəməri ta-
rixi ilə 1201-ci il hadisəsindən danışarkən onu Urmiya 
bəylərbəyi Məhəmmədqulu xanın sadiq müttəfiqi kimi 
təqdim etmişdir. Həmin ildə Xoy hakimi Hüseynqulu 
xan Donbolinin xərac verməkdən boyun qaçırması 
Məhəmmədqulu xanı  qəzəbləndirdi. O, Azərbaycan 
əmirlərini, o cümlədən Məhəmməd xan İrəvanini 
çağırıb, Xoy və Səlmas üzərinə hücuma apardı.
1
 
 
 
İrəvan Ağa Məhəmməd xan Qacar dövründə 
 
Ağa Məhəmməd xan Qacar Lütfəli xan Zəndi 
hakimiyyətdən saldıqdan sonra diqqətini Azərbaycan 
vilayətlərinə yönəltdi. Burada bir neçə il idi ki, xanlar 
mərkəzi hakimiyyətə  tabe deyildilər. Ağa Məhəmməd 
xan atasının bu torpaqlara uğursuz hücumlarını qələbə 
ilə başa çatdırmaq və  bu barlı-bəhərli bölgənin iqtisadi 
və ticari üstünlüyündən istifadə etmək istəyirdi. Onun 
hərb maşınının xərcləri dəhşətli dərəcədə çox idi. Artıq 
onu daxili qarət və soyğunçuluq hesabına ödəmək 
mümkün deyildi. Buna görə də o, Azərbaycanın qızıla 
bərabər torpaqlarını ələ keçirməyə çalışırdı.
2
 
                                                 
1
 Bax:  Əlipur Səfər. Qacar dövründə Qafqazın yerli hökumətləri, 
səh.92 
2
 Bax: Pənahi Simnani. Ağa Məhəmməd Qacar, səh.184 

 
 
71
Ağa Məhəmməd Kirmanı  fəth edəndən sonra 
qoşunun baharda Tehranın ətrafında toplanması barədə 
göstəriş verdi. Oraya təqribən 60 min insan gəldi. 
Novruzdan 53 gün sonra (şəmsi təqvimi ilə 1174-cü 
ilin (miladi tarixi ilə 1795-ci il) ordibehişt ayının 23-
də) o, Tehrandan çıxdı. Son ana qədər Ağa Məhəmməd 
xanın haraya yollanacağını heç kəs bilmirdi. 
Qacar ordunu üç hissəyə böldü: bir hissəni sağ 
tərəfdən Muğana,  Şirvana, Dağıstana göndərdi.  İkinci 
hissəni sol tərəfdən  İrəvan istiqamətinə yolladı. Özü 
isə onların arasında Qarabağın möhkəm qalalarından 
hesab olunan Şuşa qalasına doğru irəlilədi. Süleyman 
xan Araz çayı üzərində körpü saldırdı  və oradan 
keçdilər.
1
  35 günlük mühasirədən sonra İrəvan qalası 
Ağa Məhəmməd Qacarın ixtiyarına keçdi.
2
 
Ağa Məhəmməd xan 
Qacar bu səfərdə Gürcüstana 
hücum etdi və 15 nəfəri  əsir 
edib özü ilə apardı. 1796-cı 
ildə Rusiya qoşunları general 
Zubovun komandanlığı altın-
da hücum əməliyyatlarına 
başladı. Bu zaman Xorasan 
bölgəsində cari işlərlə  məş-
ğul olan Ağa Məhəmməd 
xan Azərbaycan hakimlərin-
dən, o cümlədən  İrəvan bəy-
lərbəyi Məhəmməd xandan, 
Təbriz və Xoy bəylərbəyi 
Hüseynəli xan Donbolidən 
və digərlərindən məktublar 
                                                 
1
 Bax: Səid Nəfisi. Tarix-e ectemai-ye siyasi-ye İran. I cild, səh.66 
2
 Bax: Azərbaycan Ensiklopediyası  

 
 
72
aldı. Həmin məktublarda da bu barədə yazılmışdı: 
“Rusiya imperatriçası Tiflisdə qətlə yetirilmiş bir qrup 
rus  əsgərinin intiqamını almaq üçün kifayət qədər 
yaxşı silahlanmış  və toplarla təchiz edilmiş 80 minlik 
ordunu bölgəyə göndərib. Başqa bir dəstə isə Dərbəndi 
mühasirəyə alıb. Bundan əlavə, Bakı  və Talış bölgəsi 
ruslara təslim edilib, Şirvan və Gəncə camaatı da əmrə 
tabe edilib. Adı çəkilən bölgədə vəziyyət qarışıq, əhali 
isə pərişandır. Gərək tezliklə bir əlac fikirləşəsiniz, əks 
halda, bütün nizam-intizam pozulacaq”.
1
 
Ağa Məhəmməd xan tərəfindən  İrəvan hakimliyi 
vəzifəsi saxlanılmış və Məhəmməd xan Qacar İrəvani 
də Azərbaycanın  əksər yerli əmirləri kimi dinclik 
xatirinə  Ağa Məhəmməd xanın dostluq həlqəsinə 
qoşulmuşdu. Amma fürsət düşsəydi, başqa bir hami 
tapıb, ondan kömək istəyərdi. O, hicri-qəməri tarixi ilə 
1209-1211-ci illərdə Osmanlı dövlətinə tərəf üz çevirdi 
və Osmanlı sultanı III Süleymana və  Ərzurum valisi 
Yusif paşaya yazdığı  məktubda Ağa Məhəmmədin 
yenidən qoşun çəkməsi barədə  məlumat verərək, ona 
kömək  əli uzadılmasını, Osmanlı dövlətinin hima-
yəsinə qəbul edilməsini xahiş etdi.
2
 
Ağa Məhəmməd xan Qacar İrəvan xanını zindana 
salıb, idarəçilik işlərini  Əliqulu xana tapşırdı. Ağa 
Məhəmmədin qətlindən sonra 1797-ci ildə  Əliqulu 
xanı  İrəvandan qovdular. Həmin ilin sonlarında Fətəli 
şah Məhəmməd xanı zindandan azad edib, yenidən 
İrəvanın hakimi təyin etdi.
3
 
                                                 
1
 Xanək Eşqi. Siyasət-e nezami-ye Rusiye dər İran (1790-1810-cu 
illər), səh.42 
2
 Bax:  Əlipur Səfər. Hokumətha-ye məhəlli-ye Qəfqaz dər  əsr-e 
Qacar, səh.92 
3
Bax:  Azərbaycan Ensiklopediyası  

 
 
73
XIX əsrin astanasında İrəvanın iqtisadi 
durumuna bir nəzər  
 
Çarlz  İsəvi özünün mükəmməl "İranın iqtisadi 
tarixi - Qacariyyə dövrü (hicri-qəməri 1215-1332-ci 
illər)"  əsərində XIX əsrin birinci yarısında  İrəvanın 
iqtisadi vəziyyəti barədə qiymətli məlumatlar vermiş-
dir. O, İrəvanın sənətkar və  xırda tacirlərinin təşkilati 
vəziyyəti barədə yazır: "Sənətkarlar kütləsi ustalardan 
ibarət idi. Ustalar kustar sənaye məhsullarının isteh-
salında çox mühüm yer tuturdular. Gəlirləri hər peşə 
üzrə ustaların sayına uyğun olurdu. Ustalar öz peşələri 
ilə bağlı olmayan əmtəə istehsal etmək hüququna da 
malik idilər. Peşə üzrə hər hansı inhisarçılığa yol veril-
mirdi və sənətkarlar onların üzvlərindən hər hansı biri-
nin başqa işə keçməsinin qarşısını ala bilməzdilər. La-
kin rəqabətdən qorunmaq üçün hər bir usta öz istehsal 
etdiyi məhsulu yalnız müəyyən bir yerdə satırdı  və 
müştəriləri aldatmaq hüququ yox idi. O, mal satarkən 
kimdənsə qabağa keçə, ya öz malını tərifləyə, başqala-
rının malını pisləyə bilməzdi. Ödədikləri icarə haqları 
onları daxilən birləşdirirdi və əgər bir usta keyfiyyətsiz 
mal düzəltsəydi, müştərini aldatsaydı və s. onun dükanı 
mıxlanar, həmin dükan başqasına verilərdi. 
Yalnız ustaların haqqı var idi ki, özlərinə  şagird 
götürüb, peşələrini onlara öyrətsinlər və onları usta 
olmağa hazırlasınlar. Ustaların yanında işləyən 
şagirdlərin sayı sabit deyildi. Adətən, hər ustanın bir və 
ya iki şagirdi olurdu. XIX əsrin birinci 30 illiyyində 
İrəvan  şəhərində ustalarla şagirdlər arasındakı nisbət 
təqribən aşağıdakı kimi idi:  
       
                            

 
 
74
 
ustaların 
sayı 
şagirdlərin 
sayı 
Çəkməçi 
10 15 
Dulusçu 11 
19 
Bənna 
25 70 
Dəmirçi 
20 45 
Nalbənd 12 
10 
Dərzi 
18 20 
Pinəçi 60 
150 
Gümüş mütəxəssisi 
6 21 
Metal ustası 
40 3 
Dülgər və taxta ustası 
49 150 
Yəhər ustası 
8 19 
 
Yegizarovun dediyinə görə, İrəvan sənətkarları 722 
nəfər usta və 667 nəfər  şagirddən ibarət idi. Birbaşa 
olmasa da, hər ustaya bir şagird düşürdü,  əlbəttə, 
elələri də var idi ki, ümumiyyətlə,  şagirdi yox idi. 
Çörəkçilərin və misgərlərin  şagirdi olmadığı halda, 
dülgərlərin, pinəçilərin, bənnaların hər birinin 4 şagirdi 
var idi. Ölkənin bütün şəhərlərində şagirdlərlə ustaların 
sayı  fərqli idi. Sənətkarlıqla  əlaqəsi olmayan ustaların 
şagirdlərinin sayı  məhdud idi. İrəvan, Naxçıvan, Or-
dubad  şagirdlərinin və ustalarının sayı  aşağıdakı kimi 
idi: İrəvanda 143 usta, 43 şagird, Naxçıvanda 109 usta, 
41 şagird, Ordubadda 140 usta və 128 şagird var idi. 
...Ustalar lazım olan halda özlərinə  fəhlə götürür-
dülər. Məsələn,  İrəvanda 6 nəfər taxıl tacirinin şagirdi 
yox idi, amma taxılı daşımaq, yükləmək işinə 24 nəfər 
fəhlə cəlb etmişdi. Çörəkçilərin də şagirdi yox idi, lakin 
bu sahədə çalışan 18 nəfər usta 50 nəfər fəhlə  işə 
götürmüşdü. Bu şəhərdəki 52 nəfər baqaliyyə tacirinin 
nə şagirdi, nə də fəhləsi var idi. Amma 10 nəfər ayaqqa-

 
 
75
bı ustasının yanında beş fəhlə və 15 şagird çalışırdı. 11 
nəfər dulusçu 23 ixtisaslı fəhlə və 19 şagird işə cəlb et-
mişdi. 25 nəfər usta-bənna bu qayda ilə öz əlinin altında 
18 fəhlə və 70 şagird işlədirdi. 7 nəfər dəri ustasının 30 
fəhləsi olduğu halda, bir nəfər də şagirdi yox idi. 6 gü-
müş ustasının 8 fəhləsi və 21 şagirdi, 8 sərracın (yəhər 
ustasının) 12 fəhləsi və 19 şagirdi, 49 dülgərin 90 fəh-
ləsi və 150 şagirdi var idi. Dəmirçilər, misgərlər (dəmir 
lövhə düzəldənlər), nalbəndlər,  şam düzəldənlər, metal 
ustaları, iptoxuyanlar, nəleyndüzəldənlər (mollalar üçün 
çustabənzər ayaqqabı), yun parça ustaları, hətta bir nəfər 
fəhlə belə saxlamırdılar. Hər peşənin sərmayə qoyuluşu 
məhdud və az idi. Peşə ustaları yalnız bir və ya iki 
şagirdlə işləyirdilər. Çox iş və fəhlə tələb edən sənətlər 
sənətkarlıq mərtəbəsi sırasında olmayıb, kapitalist 
emalatxanaları istehsalının göstəricisi sayıla bilərdi".
1
  
Əhməd Əşrəf də bu sahə ilə bağlı məlumat verir. O 
yazır: "İrəvanda, demək olar ki, hər ustanın bir şagirdi 
var idi. XIX əsrin əvvəllərində bu şəhərdə 722 usta və 
667  şagird çalışırdı.  Şagirdlik yaşı adətən 12 yaşdan 
başlanır və  həmin  şagird 10 ilə ustalıq məqamına 
çatırdı. Ustalar öz şagirdlərinə dini işləri və  sənətin 
sirlərini öyrədirdilər.  Şagird öz ustasından yemək və 
paltar alırdı, lakin onun əməkhaqqı almaq hüququ yox 
idi, yalnız  şagirdlik pulu alırdı. Ustadlıq məqamına 
yüksəlmiş  şagirdin belinə xüsusi kəmər bağlanır və 
onun  əməkhaqqı artırılırdı. Bəzi hallarda sənətkarlar 
günəmuzd fəhlələrdən istifadə edirdilər. Bəzi sənət-
karlar isə işə yalnız günəmuzd fəhlə götürür, başqaları 
isə həm günəmuzd fəhlə, həm də şagird saxlayırdı".
2
 
                                                 
1
 Çarlz  İsəvi.Tarix-e eqtesadi-ye İran. Tərcümə edən:Yəqub Ajand, 
səh.146 və 218 
2
 Əhməd Əşrəf. Məvane-ye tarixi-ye roşd-e sərmayedari dər İran, 
doure-ye Qacariyye, səh.32 

 
 
76
Çarlz  İsəvi kitabının digər bir bölməsində yazır: 
"İrəvanda pambıq  əkini geniş yayılmışdı.  İstehsal 
olunan məhsulun bir hissəsi Türkiyəyə, bir hissəsi isə 
Tiflisə daşınırdı. Ancaq məhsulun Trabzona çatıb-
çatmaması haqqında əlimizdə məlumat yoxdur".
1
 
İrəvan  İpək yolunun üstündə olduğundan müsafir-
lər və tacirlər  buradan keçirdi. Buna görə  də o, mü-
hüm şəhərə çevrilirdi. Kembric Universitetinin profes-
soru Pyotr Avri yazır: "Ağa Məhəmməd xan Qacar  
İrəvan, Xoy, Rəşt, Qəzvin kimi şəhərləri xarici 
ticarətin əsas dayaqları səviyyəsinə qaldırdı. İrəvan və 
Xoy  şəhərləri Qara dəniz vasitəsilə Qafqaz və 
Osmanlının ticarət mərkəzləri sırasında idilər".
2
 
Çalz İsəvi "Xalçaçılıq" bölməsində bu sənət barədə 
şərh verdikdən sonra, onun ixracı haqqında yazır: 
"Təbriz mühüm xalçaçılıq mərkəzi idi. Trabzon və İrə-
van yolu ilə Təbriz xalçaları xarici ölkələrə çıxarılırdı”.
3
 
İrəvan  əmtəə ixracatının  əsas yolu olduğu kimi, 
Avropa mallarının idxalı sahəsində  də  mərkəzi xətt 
hesab olunurdu. Adını  çəkdiyimiz müəllif bu barədə 
yazır: "Rəqabətin digər səbəbi Avropa mallarının 
Qafqazdan gömrük haqqı olmadan keçməsi idi. Mallar 
Qara dəniz vasitəsilə Potidən Batuma daşınır, oradan 
İrəvana, İrəvandan isə Təbrizə aparılırdı".
4
 
 
                                                 
1
 Çarlz  İsəvi.Tarix-e eqtesadi-ye İran. Tərcümə edən:Yəqub Ajand, 
səh.218, 448 
2
 Pyotr Avri. Tarix-e moaser-e İran. I cild, tərcümə edən: 
Məhəmməd Rəfi Mehrabadi, səh.154 
3
 Çarlz  İsəvi.Tarix-e eqtesadi-ye İran. Tərcümə edən:Yəqub Ajand, 
səh.218, 448 
4
 Yenə orada, səh.218, 448 

 
 
77
İrəvan İran-Rusiya müharibələrində 
 
İran-Rusiya müharibələrinin hər iki mərhələsində 
İrəvanın azərbaycanlı əhalisi çar ordusuna qarşı rəşadət 
və  cəsarətlə vuruşmuşdur. Onların igidlik və  qəh-
rəmanlığını Azərbaycan tarixinin qızıl səhifələrindən 
saymaq olar. 
“Məftun” təxəllüslü  Əbdürrəzaq Dünbüli “Sulta-
niy-yə” əsərində rusların hücumları qarşısında İrəvanın 
müsəlman  əhalisinin göstərdiyi qəhrəmanlığı  və 
şücaəti şərh edərək yazır: 
 
Bütün ruslar qan və torpaq içində  
Nizələrin başı sinələri param-parça edib. 
İti qılınclardan bədənlər  
Kəsik-kəsik, doğram-doğram. 
Qəlpələr dolu kimi yağdı. 
Baş, sinə, ayaq, papaq töküldü xəndəyə. 
Xəncər kəsib-doğramaqdan par-par yanırdı,  
Qalanın divarından qan su kimi axırdı. 
Həmin döyüşdə qılıncların doğradığı  
Meyidlərlə xəndək və arxlar dolmuşdu. 
1
 
 
Bu müharibələrin birinci mərhələsində  İrəvan ha-
kimi Məhəmməd xan Qovanlu Qacar ruslarla razılığa 
gəlsə də, şəhərin müsəlman əhalisi  düşmən qarşısında 
mətanətlə dayandı. Hicri-qəməri tarixi ilə 1228-ci ildə 
(miladi tarixi ilə 1813-cü ildə)  ədalətsiz Gülüstan 
müqaviləsinin bağlanması ilə döyüşlərin birinci mərhə-
ləsi başa çatdı. Bu biabırçı müqaviləyə görə, Arazın o 
                                                 
1
 Hidayətullah Behbudi. Ədəbiyyat dər cəngha-ye  İran və rus,  
səh. 14 

 
 
78
tayındakı vilayətlərin çoxu zorla Rusiya imperiyasına 
birləşdirildi.  İrəvan və Naxçıvan  şəhərləri Qacarlar 
dövlətinin əlində qaldı. Bu iki şəhər strateji baxımdan 
son dərəcə  əhəmiyyətli idi. Nəsrəddin  şahın xüsusi 
həkimi fransız Fövriyyə,  İrəvan və Naxçıvanı Fran-
sanın Elzas və Lurnu şəhərləri ilə müqayisə etmişdir.
1
  
Gülüstan müqaviləsi bağlandığı vaxtdan ta İran-
Rusiya müharibələrinin ikinci dövrünə  qədərki 13 il 
ərzində  cəbhələrdə sakitlik bərqərar oldu və  İranla 
Rusiya arasında zahirən sülh hökm sürdü. Amma bu 
müqavilədən doğan təhqir və məğlubiyyət acısı cəmiy-
yəti sarsıtmış,  xalqın qəlbində kin və nifrət yaratmışdı. 
Azərbaycan  əhalisinin bu dövrdəki ümumi narazılığı 
Gülüstan müqaviləsinə qarşı ictimai etirazların bariz 
nümunəsidir. XIII əsrin birinci yarısının (hicri) ədib və 
tarixçisi  Əbdürrəzaq Dünbüli hicri-qəməri tarixi ilə 
1229-cu ilin hadisələrini  şərh edərkən yazırdı: "...İki 
min nəfər  İrəvan sakini könüllü şəkildə cihada qalxıb 
silahlanmış, bir neçə alim, çalmalı ərbab, zöhd və təq-
va əhli kəfən geyinib, qələbə qılıncı qurşamışdılar...".
2
 
Qəhrəman  İrəvan camaatı  təpədən-dırnağacan 
nifrət ruhunda köklənmişdi. Onlar irəvanlı  sərkərdə 
Hüseyn xanın və onun qardaşı Həsən xan Sarı Aslanın 
komandanlığı altında silaha sarılaraq düşmənlə ölüm-
dirim mübarizəsinə qalxdılar. Səid Nəfisinin yazdığına 
görə, "Hicri-qəməri tarixi ilə 1241-ci ilin zilhiccə ayın-
da (miladi tarixi ilə 1826-cı ilin iyun ayında) başlamış 
ikinci müharibədə ilk olaraq İrəvan sərkərdəsi Hüseyn 
xan beş min nəfərlik ordu ilə Gülüstan müqaviləsindən 
                                                 
1
 Doktor Fövriyyə. Se sal dər dərbar-e İran. Tərcümə edən: Abbas 
İqbal, səh.147 
2
 Hidayətullah Behbudi. Ədəbiyyat dər cəngha-ye  İran və rus, 
səh.59 

 
 
79
sonra yaranmış  sərhəddən keçib Rusiya tərəfindən 
işğal olunmuş əraziyə daxil olmuşdur".
1
 
Müharibələrin ikinci mərhələsinin  əvvəllərində 
Yermolovun komandanlığı altındakı Rusiya orduları-
nın ardıcıl məğlubiyyəti çar I Nikolayı qorxuya saldı. 
O, vəziyyətdən çıxmaq üçün general Paskeviçi əvvəlcə 
tam səlahiyyətlə Yermolova yardımçı göndərdi, sonra 
isə ordu komandanlığını ona həvalə etdi. General 
Paskeviç çox təcrübəli idi. O, ilk döyüşlərdən qarşı 
tərəfin zəif nöqtələrini aşkar edir və növbəti səfərlərdə 
qələbə qazanmağa başlayır. Qələbə xəbəri çarı sevindi-
rir  və o, Paskeviçə yazdığı  məktubda ona razılığını 
bildirməklə yanaşı,  İrəvan  şəhərinin müsəlman  əha-
lisinin müqavimətindən narahatlığını bildirir: "Prins 
Menşikovun  İrəvan barədə göndərdiyi məlumatlardan 
aydın olur ki, İrəvanda olduqca ciddi müqavimətlə 
rastlaşacağınızı gözləməlisiniz, onun mühasirəsindən 
çəkinməməlisiniz və buna hazır olmalısınız.
2
 
 Sonrakı hadisələr göstərdi ki, çarın qorxusu əbəs 
deyilmiş. Təbii ki, bu müharibənin bütün təfərrüatını 
burada əks etdirmək mümkün deyil.  İrəvan əhalisinin 
müqavimətini təşkil etmək üçün ziyalılar (alim və 
yazarlar)  şəhərin  əhalisi içərisində çox ciddi təbliğata 
başladılar. 
İran-rus müharibələrinin ilk mərhələsində  İrəvan 
hakimi Məhəmməd xan Qovanlu Qacar rus sərkərdəsi 
Sisyanovdan kömək istəmişdi. Lakin Səid Nəfisinin 
yazdığına görə, "o, görəndə ki, ruslar irəliləyə bilmir, 
qacarların tərəfini tutmaq istədi. Məhəmməd xan vəziri 
Mirzə  Şəfiyə  İrəvan qalasına getmək barədə göstəriş 
verdi. O getdi və sülh bağlamaq qərara alındı... Mə-
                                                 
1
 Səid Nəfisi. Tarix-e ectemai-ye siyasi-ye İran. I cild, səh.123 
2
 Səid Nəfisi. Tarix-e ectemai-ye siyasi-ye İran. II cild, səh.130 

 
 
80
həmməd xan Qacarın hərəkətləri barədə məlumat Sis-
yanova çatan kimi o, hiyləyə əl atdı. Xəbərdarlıq etmə-
dən Dərkə yolundan İran ordularının üzərinə hücuma 
keçdi, yenidən döyüş başlandı. Bu arada İran ordusu-
nun tərkibində olan Şəmsəddinli və Qazax süvariləri-
nin bir qismi qiyama qalxdı  və  əhalini qarət etməyə 
başladı.  İran ordusunun komandanlığı  vəziyyəti belə 
görüncə geri çəkildi. Qarşısında maneə görməyən Sis-
yanov İrəvana daxil oldu və şəhər məscidini qərargaha 
çevirib, oradan  topları istehkamlara yönəltdi; onunla 
Məhəmməd xan Qacar arasında qızğın döyüş başladı. 
Şəhərin müsəlman  əhalisi bu qeyri-bərabər döyüş-
də bütün vasitələrlə  işğalçılara nifrətini göstərdi. Bu 
dövrü tədqiq edən Jan Yunir yazır: "İrəvan  şəhərinin 
came məscidi qərb tərəfdə idi. Ayrı-ayrı  məzhəblərin 
nümayəndələrinin qarışıq yaşadığı bütün şərq  şəhərlə-
rində came məscidi  müsəlmanların çoxluq təşkil etdiyi 
ərazidə tikilirdi. Şəhərin qərbində  də demək olar ki, 
əhalinin hamısı müsəlman idi. 
Dalov  İrəvanın qərbinə daxil olandan sonra söz 
verdi ki, müsəlmanlara dini nöqteyi-nəzərdən problem 
yaratmayacaq və  hər bir müsəlman öz şəri borcunu 
sərbəst yerinə yetirə biləcək. Torpaqlarının Dalov 
tərəfindən işğal edilməsindən qəzəblənən yerli əhali 
heyıflərını azan vermək yolu ilə  çıxırdılar. Səhər tez-
dən, günorta vaxtı və qürub çağı İrəvan kişilərinin bö-
yük əksəriyyəti şəhərin qərbində azan verir və  şərq tə-
rəfdəki müsəlmanlar da onlara qoşulurdu.  Əlahəzrətin 
(şəhərin hakimi və Abbas Mirzə  nəzərdə tutulur) bu 
məsələdən xəbəri yox idi. Çünki o, İrəvan mühasirəyə 
alınmazdan və Dalov şəhərə girməzdən qabaq oradan 
getmişdi. Bir də eşitdi ki, şəhərin qərbində və şərqində 
insanlar azan verməyə başlayıb, heyrətləndi. Əlahəzrət 

 
 
81
gördü ki, heç kim onlara mane olmur. Dalovun 
keşikçiləri sanki onları  eşitmir. O da azanın ahəngini 
tutmağa başladı, lakin azan vermək  əvəzinə üzünü 
şəhərin qərbinə tutub Məhəmməd xana müraciətlə dedi 
ki, Abbas Mirzə ona kömək göndərir. Sabah gecə 
həmin qüvvə hücuma keçəcək. Abbas Mirzə əlavə etdi 
ki,  keşikçibaşı Məhəmmədhüseyn xanın komandanlığı 
ilə onun əsgərləri hücuma başlarkən o da həmlə etsin. 
İrəvan döyüşü müsəlmanların rus ordusu ilə mü-
haribəsində unudulmaz səhifələrdən biri olub. Həmin 
gecə İrəvanın müdafiəçiləri çar zabit və əsgərlərini çox 
ağır hala saldılar. Müsəlman ölkələrində müqəddəs 
yerlərin bəst yeri olduğunu bilən ruslar qaçıb  şəhər 
məscidinə doluşaraq aman istədilər.  Şəhərin müdafiə-
çiləri səhərə qədər döyüşdülər. Şəhərin keçid və yolları 
rus  əsgərlərinin meyitləri ilə örtülmüşdü, bütün arxlar 
ərğuvan kimi qızarmış, sanki torpağın üstünü lalələrlə 
rəngləmişdilər. Dalov müharibənin davam edəcəyi 
təqdirdə sonuncu əsgərinin də  məhv olacağını görüb 
geri çəkildi".
1
 
Bütün bu döyüşlərdə ermənilərə etimad göstəril-
mədi, çünki onlar  ruslarla yaxınlaşmağa fürsət ax-
tarırdılar. Səid Nəfisi bu barədə yazır: "Həmin günün 
səhəri  şəhərin hakimi Məhəmməd xan Qacar dedi ki, 
qalanın keşikçiləri ermənilərdir, qorxuram ki, onlar öz 
dindaşları ilə birləşsinlər və qalanı təslim etsinlər. Fətəli 
şah bir qrup əsgər göndərdi ki, gedib qalanı tutsunlar".
2
 
Müharibələrin ikinci dövründə ermənilər ruslarla 
yaxın  əməkdaşlıq etdilər. Bu xəyanətlərin bəzilərini 
qeyd etmək yernə düşər. Səid Həfisi yazır: "Hicri-qə-
                                                 
1
 Jan Yunir. Delavəran-e qomnam-e İran dər cəngha-ye  İran və 
Rusiye. Tərcümə edən: Zəbihulla Mənsuri, səh.588 
2
Səid Nəfisi. Tarix-e ectemai-ye siyasi-ye İran. I cild. səh.244  

 
 
82
məri tarixi ilə 1242-ci ilin ramazan ayında (1828-ci ilin 
25 aprelində) Benkedarov bir gecə  əvvəl  şah ordu-
sunun tərk etdiyi Eçmiədzin kilsəsini maneəsiz işğal 
etdi. Orada dörd yüz nəfərlik  şah qornizonu var idi. 
Onlar köçəndə azuqə və erməni keşişlərini də özləri ilə 
aparmışdılar. Bir qrup müsəlman süvarisi İrəvan sərda-
rı Hüseyn xanın qardaşı  Həsən xan Sarı Aslanın ko-
mandanlığı ilə  Sərdarabad, Eçmiədzin və  İrəvan ara-
sındakı çöldə ordu düşərgəsi qurmuşdu. Sərdarabad 
Hüseyn xan Sərdar tərəfindən İrəvan yolunun üstündə 
qurulmuş qala idi və onun işğalı  İrəvanın itirilməsi 
demək idi. İrəvan  şəhərinin zəbt edilməsi isə  şah 
ordusuna ən ağır zərbə ola bilərdi. 
Ermənilərin katolikosu Nerses rus orduları ilə bir-
likdə Eçmiədzinə daxil oldu. Onun çox böyük nüfuzu 
vardı. O, ermənilərin bir qrupunu silahlandırdı, azuqə 
topladı  və  şah ordusunun vəziyyəti barədə  məlumat 
əldə etdi".
Yüklə 8,69 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin