AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi z. M. BÜnyadov adına ŞƏRQŞÜnasliq institutu

1
 
Türkmənçay müqaviləsi imzalanandan sonra illər 
boyu mühacirət davam etdi. Səid Nəfisi yazır: "Türk-
mənçay müqaviləsi nəticəsində ölkədə sakitlik yaran-
mış,  ən azı Qacarlar dövləti intəhasız dərd-sərlərdən 
azad olmuşdu. Müqavilənin icrası zamanı qarşıya çıx-
mış maneələr və ixtilaflar sonradan aradan götürüldü. 
Məsələn, 17 il iki dövlət - İran və Rusiya arasında 
problem yaratmış didərginlər və qaçqınlar haqqındakı 
XIV maddə, nəhayət, 1844-cü ilin iyun ayının 3-də 
(hicri-qəməri tarixi ilə 1260-cı ilin cəmadiülaxir ayının 
28-də)  İranın baş naziri Hacı Mirzə  Ağasi və Rusiya-
nın səlahiyyətli nümayəndəsi A.Medem tərəfindən 
Tehranda təfsir edilərək, müqavilədəki ixtilafın aradan 
qaldırılması üçün aşağıdakı  sənəd imzalandı: "Rusiya 
və  İranın qonşu vilayətlərinin sakinlərinin bir-birinə 
mühacirəti zamanı baş verən intizamsızlığa və çoxüz-
lülüyə son qoymaq üçün müqavilə bağlamış iki dövlə-
tin nümayəndələri öz dövlətlərinin icazəsi və razılığı 
ilə aşağıdakı müqaviləni imzaladılar: 
Birinci maddə: Bundan sonra hər iki dövlətin 
təbəələri öz dövlətlərinin buraxılış vərəqəsi və mötəbər 
icazənaməsi olmadan bu ölkədən o biri ölkəyə keçə 
bilməzlər. 
İkinci maddə: Hər kəs ki, hər iki dövlətə tabe olsa 
və üçüncü dövlətin  ərazisinə getsə, buraxılış  vərəqəsi 
olsa da saxlanacaq, onun bütün geyimi, silahı (yanında 
olandan başqa) daha yaxındakı sərhəd məntəqəsinin iş-
çilərinə  və yaxud da səlahiyyətli nümayəndəyə, vəzi-
fəli şəxsə, öz dövlətinin konsuluna veriləcək. 
                                                 
1
 Bax: Əli Əkbər Bina. Tarix-e siyasi və diplomasi-ye İran. II cild, 
səh.153 

 
 
96
Üçüncü maddə: Hər iki dövlətin təbəəsinin müha-
cirət üçün öz dövlətindən icazə almaq barədəki  ərizə-
sinə  başqaları tərəfindən müdaxilə olmadan baxılacaq. 
Dördüncü maddə:  Əgər iki dövlətin kargüzarları 
aralarındakı dostluqdan istifadə edərək bir-birindən bir 
neçə ailə üçün buraxılış vərəqəsi istəsələr və bu qanuna 
zidd olmasa, ondan imtina etməyəcəklər”.
1
 
Bu müqavilədən sonra da bütün problemlər həll 
olunmadı. Arazın o tayında yaşayan və rusların haki-
miyyətinə dözməyən müsəlmanların  İrana mühacirəti 
və ermənilərin  İrandan Rusiya ərazisinə köçü davam 
etdi. Qarapapaqların  şimaldan cənuba köçü də bu 
qəbildəndir. Hicri-qəməri tarixi ilə 1267-68-ci illərdə 
Rusiyanın səlahiyyətli nümayəndəsi tərəfindən  İranın 
xarici işlər nazirinə göndərilmiş sənədlərdə də Qarapa-
paq camaatının İrana köçü haqqında danışılır:  "Hökm-
dara yaxın olan ləyaqətli və  şərafətli cənabın  şəfqətli 
dostluq köməyinə ümidlə  İrəvanın Göyçə torpağında 
məskunlaşmış Qarapapaq tayfasından bir neçə ailənin 
köçməsinə icazə  məsələsi ilə bağlı  məlumat gəlib 
çatdı. Dostsevən yüksək cəlallı  cənabın o şərhinin 
tərcüməsindən anlaşdı ki, şövkətli və cəlallı cənabın öz 
xidmətindən göndərdiyi məktubda canişinə aid bir 
sifarişnaməsi vardır. Bu barədə müəzzəmullah cənabın 
dostsevənə  məktubu çatarsa, əlbəttə, o cənabla 
mehribanlıq izharı ilə razılaşılacaq, çünki məsələ onun 
ixtiyarında olduğu üçün zəhmət tələb etmir. 
Yazıldı 1267-ci ilin zilhiccə ayının 19-da. 
Cəlalınıza və  ləyaqətinizə dostların böyük hörmət 
izharı ilə... 
                                                 
1
 Səid Nəfisi. Tarix-e ectemai-ye siyasi-ye İran. II cild, səh.193 

 
 
97
Qarapapaq tayfasına məxsus bir neçə ailənin 
İrəvandan köçməsi barədə dövlət başçısı əlahəzrət pad-
şahın göstərişi ilə dostsevən knyaz Zanovun diqqətinə 
bir xahiş çatdırıldı. Rus sərhədçilərinin məlumatla-
rından aydın oldu ki, İrana gəlmək arzusunda olan və 
dövlət başçısının müəyyənləşdirdiyi bir neçə ailə qəra-
rını  dəyişib. Lakin öz qərarında israr edən və adları 
göndərilmiş siyahıda olan digər 17-yə yaxın ailə müəy-
yən olunaraq padişahın Rusiyaya müraciəti nəticəsində 
köçmək icazəsi aldı. O cənabın bu izn və icazəsindən 
rus dövlətinin müqavilənin  şərtlərinə uyğun olaraq 
adları çəkilən şəxslərin qayıtmasının nə zaman və necə 
reallaşacağı aydın olur. Belə ki, erməni Yusif xan 
mühacirət üçün xahişnaməni Rusiya məmləkətinə 
çatdırmalıdır. Köçmək istəyən şəxs tələbnamə yazmalı 
və çar sarayından bu barədə göstəriş gəldikdən dərhal 
sonra  İran dövlət başçısı iki dövlət arasında qayıdış 
yerini müəyyənləşdirməlidir.  
3 şaban 1268-ci il"
1
 
İrəvan, Aleksandropol, Naxçıvan, Hurbayəzid 
bölgələrinin təşkilinə dair rus imperatorunun 1849-cu 
il tarixli fərmanı ilə İrəvan vilayəti meydana gəldi. Bu 
vilayət  şimaldan Tiflis, şərqdən Yelizavetpol [Gəncə] 
vilayəti, qərbdən Türkiyə, cənubdan  İran dövləti ilə 
həmsərhəd idi. Bu vilayətin  ərazisi 27.830 kv.km, 
əhalisi 829.550 nəfər idi. İrəvan vilayətinin əhalisi ta-
xılçılıq, heyvandarlıq, ipəkqurdu yetişdirmək, tütün-
çülük, üzümçülüklə... məşğul idi. Vilayətdə hərbi inzi-
bati işlər hərbi komandantlığın nəzarəti altında idi. O, 
hərbi məsələlərdə hərbi nazirə tabe idi. Vilayət işlərin-
də isə Qafqaz canişininin göstərişlərini yerinə yetirirdi. 
                                                 
1
 Əsnadi əz rəvabet-e İran ba məntəqe-ye Qəfqaz, səh.429-31 

 
 
98
1879-cu ilin oktyabrın birində İrəvan vilayətində şəhər 
şuraları təsis olundu.
1
 
Qafqaz ölkələrinin o zamankı bölgüsü barədə 
Seyid Həsən Tağızadə yazır: "Nəhəng Rusiyanın bir 
əyaləti olan Qafqazın mərkəzi hökuməti Gürcüstanın 
paytaxtı Tiflis şəhəri idi. Çar sarayının səlahiyyətli nü-
mayəndəsi, rusların öz sözü ilə desək, "namestnik" 
adlanan hakim və baş rus general-qubernatorunun qə-
rargahı Tiflis şəhərində yerləşirdi. Gürcüstan, Bakı, 
İrəvan və digər bir neçə əyalət general-qubernatora ta-
be idi. Yuxarıda qeyd etdiyimiz əyalətlər "quberniya" 
adlanırdı  və onların da başında "qubernator" adlanan 
vali dayanırdı. O, Osmanlı əyalətlərindəki vilayət vali-
sinə bərabər idi (İrəvan əyalət qubernatoru kimi). Hər 
vilayət bir neçə nisbətən böyük vilayətə bölünürdü ki, 
rusca buna "uyezd" deyilirdi. O, Osmanlı vilayətinin 
bölgüsündəki "sancağ"a bənzəyirdi. Osmanlıların "mü-
təsərrof"una bənzəyən "uyezd" hakiminə "naçalnik" 
deyilirdi. 
Məsələn,  İrəvanın  əyalət vilayətlərindən biri 
(uyezd) Naxçıvan idi. O, İrəvan valisinə tabe idi və 
mərkəzi adı çəkilən Naxçıvan şəhəri idi. Hər vilayət və 
yaxud "uyezd" də "uçastka" adlanan (Osmanlı dövlə-
tindəki qəzaya bənzər) kiçik vilayətə bölünürdü və 
onun da başında "pristav" dayanırdı (osmanlıların 
qaim-məqamı kimi). Naxçıvan böyük vilayətinə tabe 
olan kiçik vilayətlərdən biri Araz çayının yaxınlığında, 
Ələmdar və    Gər-Gər nahiyəsi ilə üzbəüzdə yerləşən 
Ordubad qəsəbəsi idi ki, təxminən Mərənd və yaxud 
Şəbüstər boyda olardı. 
                                                 
1
 Bax: Azərbaycan Ensiklopediyası. İrəvan quberiniyası bölməsi 

 
 
99
Kiçik vilayətlər və yaxud "uçastka"lar da bölüklərə 
bölünürdü ki, hər bölüyə və ya mahala da "çast" deyir-
dilər. Kəndlərin bir hissəsini  əhatə edən bölük bütöv-
lükdə "uçastka"ya tabe idi. "Çast" Osmanlı vilayətinin 
bölgüsündəki nahiyəyə oxşayırdı  və  hər "çast"ın 
rəhbərliyində "qlavar" dayanırdı ki, bu da Osmanlıdakı 
müdirə bərabər idi. Məsələn, erməni olan İklis (Əkvalis) 
bölüyündə yüksək və  aşağı  təbəqə var idi və  hər biri 
"qlavar" adlı hakimə malik olan "dəstə"nin bölüyü 
Ordubada tabe idi. Hər nahiyə də kəndləri əhatə edirdi. 
Məsələn, ondan iyirmiyə  qədər kəndin kəndxudasına 
"katta" deyirdilər və Dəstə nahiyəsinin kəndlərindən biri 
olan Vənənd kəndi atamın doğulduğu yer idi". 
 
İrəvan Nəsrəddin şah dövründə 
 
Hicri-qəməri tarixi ilə 
1265-ci ildə, Nəsrəddin  şahın 
hakimiyyətinin ikinci ilində II 
Aleksandr Qafqazdakı  işləri 
qaydaya salmaq üçün İrəvana 
gəlir. Mirzə Tağıxanın məslə-
həti ilə şah baş adyutant Əziz 
xana tapşırıq verir ki, İrəvana 
gedib Qacarlar dövlətinin hə-
diyyələrini  II Aleksandra çat-
dırsınlar. Etimadüs-səltənət 
Məhəmməd Həsən xan bu-
nunla bağlı yazır: "...İlin əsas 
hadisəsindən biri də rus 
dövlətinin həzrət vəliəhdinin 
qarşılanması üçün baş adyutant Əziz xanın  İrəvana 
getməsidir. O günlərdə rus dövlətinin vəliəhdi, mər-

 
 
100
hum Nikolayın oğlu və hal-hazırda imperator olan 
əlahəzrət II Aleksandr Qafqazda və Gürcüstanda qay-
da-qanun yaratmaq üçün İrəvana gəlmişdi. Məlum ol-
duğu kimi, bu iki dövlət arasında bir zaman mühari-
bələr getmişdi. Ordu əmiri Səvabdid Mirzə Tağı xan 
sonralar ordunun baş komandanı vəzifəsinə təyin edil-
mişdi. Baş adyutant Əziz xana şah sarayından göstəriş 
gəldi ki, əbədi dostluq nümunəsi olaraq qiymətli daş-
qaşlarla və almaslarla bəzədilmiş bir portret və asiman 
rəngli həmayil həzrət vəliəhdə  hədiyyə aparılsın. Döv-
lət səfirinin birinci müavini, ordu xəzinədarı  İsmayıl 
xan ordu əmirinin Gürcüstan general-qubernatoru üçün 
nəzərdə tutduğu hədiyyələri dəvələrə yüklədi. Əziz xan 
şah sarayından Zəncana gəldi, bir neçə gün orada 
molla Məhəmməd  Əlinin dəstəsi ilə mübarizə apardı. 
Sonra Araz çayının sahilinə endi və rus sərhədçiləri 
tərəfindən ona yüksək qonaqpərvərlik göstərildi, onu 
qəbul etmək üçün hər cür şərait yaradıldı. Oradan isə 
vəliəhdin gəlməsinə  səkkiz gün qalmış  İrəvana yola 
düşdü və  gəlib həmin vilayətə çatdı. Sabahısı gün 
səfirliyin birinci müavini İsmayıl xan Tiflisə yollandı. 
O, ordu əmirinin hədiyyələrini Gürcüstan general-
qubernatoruna çatdırıb, altı gündən sonra geri qayıtdı. 
Səkkizinci gün Əziz xan vəliəhdlə görüşdü. O, İrəvana 
gəlib çatandan iki saat sonra eşik ağasını  və xüsusi 
adyutantını faytonla Əziz xanın yanına göndərdi. Əziz 
xan səfirliyin  əməkdaşları ilə birgə çarın hüzuruna 
gəlib, həmayili və Humayunun portretini ona təhvil 
verdi.  Əlahəzrət  şahənşahın səmimi dostluq, ittifaq 
tərəfdarı olduğunu bildirdi. Vəliəhd hədiyyələri qəbul 
edib, əvəzində Əziz xana və səfirliyin hər bir əməkda-
şına xüsusi iltifat göstərərək, onlara qiymətli hədiyyə-

 
 
101
lər verdi.  Vəliəhd cavabında onun da böyük məhəbbət 
və minnətdarlığının şahənşaha çatdırılmasını istədi.
1
  
Hicri-qəməri tarixi ilə 1291-ci ildə (miladi tarixi ilə 
1875-ci ildə)  vəliəhd Müzəfərəddin Mirzə  də Xuda-
fərində İrəvan hakimi ilə görüşdü. Təbrizdən göndəril-
miş  aşağıdakı teleqraf xəbərində  də  İrəvan hakiminin 
öz heyəti ilə birgə  Xudafərində    vəliəhdlə (Müzəf-
fərəddin Mirzə) görüşündən danışılır: "Təbriz... Ordu 
qəzetində cənab sahibdivanın yazdığına görə, ayın 17-
də [zilqəddə] Xudafərin körpüsündə  İrəvan hakimi  
Rusiyanın 8 nəfər hörmətli mənsəb sahibi ilə birgə 
İranın ali dövlət nümayəndəsi - zamanın vəliəhdi ilə 
görüşmüşdür... Onlar üç gün həmin yerdə qalaraq,  əla-
həzrətin qonağı olublar".
2
 
Bu illərin diqqətçəkən hadisələrindən biri də 
Nəsrəddin  şahın Avropa səfəri zamanı  (hicri-qəməri 
1306-cı ilin şaban ayının 12-dən 1307-ci ilin səfər 
ayının 24-nə  qədər)  İrəvandan keçməsidir.  Şah öz 
“Səfərnamə”sində bu vilayəti görməsini belə  təsvir 
edir: "Culfada aşağıdakı şəxslər şahla görüşə gəlmişdi: 
İrəvan hakimi general Litvinan Şalikov, İrəvan jandar-
meriyası Burşakov, polkovnik Fon Derton və  İrəvan 
əyalətinin mühəndisbaşısı, digər çoxlu sayda böyük 
sahibmənsəblər...  
Bundan  əlavə, Ordubad üləmaları da şahın hü-
zuruna gəlmişdilər: Vaiz Hacı Mirmufid, tayfa başçısı 
Hacı Mirhaşım, müdərris Ağa Mir Yəhya, Ağa Mir 
Yusif, nəccar Ağa Mirsadıq və digər rəhbər şəxslər...  
                                                 
1
 Bax:  Etimadüs-səltənə. Mirat-ül Bildan. Doktor Hüseyn 
Nəvainin redaktəsi  ilə, I cild, səh.987 
2
 "İran" qəzeti. 241-ci say, seşənbə günü. 1291-ci il zilqəddə 
ayının 26-sı, 1875-ci il yanvarın 5-i. Məhəmməd Hafizzadənin 
"Araz tarixin keçidlərində" əsərindəki hekayətdən, səh.193 

 
 
102
Ramazan ayının 12-si, bazar ertəsi günü: 
Bu gün gərək İrəvana gedim, səhər yuxudan qalxıb 
geyinməliyəm. Bir saat yarım keçəndən sonra atlara 
minmək üçün bayıra çıxdıq...  
Burada müsəlmanların vəziyyəti barədə  qısaca 
danışmaq lazım gəlir. Təəssübkeş və həyəcanlı üləmalar 
təsəvvürəgəlməz dərəcədə  İrana,  şaha və  İran həyatına 
meyilli idilər. Bütün bunlar son dərəcə  təəccüblü 
görünürdü. Onlar ruslara o qədər nifrət edirdilər ki, əgər 
deyilsəydi ki, bu kənddəki bütün rusları  qırın, dərhal 
qırardılar. Heç kəsdən qorxuları yox idi. Kazaklar onları 
döyürdü, qarşısını aldıq. Onlar kötək yesələr də, başları 
partlasa da, torpaq yesələr də, heç nə veclərinə deyildi. 
Camaat aşurə günündəki kimi heç nəyə məhəl qoymur, 
heç bir yaranın qeydinə qalmırdı. Xülasə, vəziyyətləri o 
qədər əcaib idi ki, yazmaq mümkün deyil.  
Nəhayət, atı sürdük, üç fərsəng gedib, Sədərək ça-
parxanasına çatdıq. Burada atları  əvəz edərək təzədən 
yola düşdük. Dəvəliyə çatıb, orada nahar elədik. 
Dəvəli müsəlmanları da başqalarının gördükləri işləri 
görürdü. Bundan əlavə, Dəvəli Ağrı dağla üzbəüzdə 
yerləşir. Ağrı dağın qəribə əzəməti var. Uzaqdan onun 
ətrafına qədər düzənlikdir. Bu düzənliyin ortasında 
xudavəndi-aləm başı asimana çatan iki dağ  xəlq edib. 
Onlardan biri hündür, digəri kiçikdir. Birinin adı böyük 
Ağrı dağ, o birisininki kiçik Ağrı dağdır. Bu dağların 
hər ikisi Arazın o biri tayındadır. Böyük Ağrı dağ çox 
uca və yüksəkdir, kiçik Ağrı dağ isə bir o qədər də 
hündür deyil, amma çox xoşagələn və konusvari gör-
kəmi var. Başdan-ayağa qara bürünüb. Bu iki dağın 
arasında boyundakı xala bənzəyən bir dərə var. Bu tə-
rəfdən və o biri tərəfdən yüksələn, qara bürünmüş bu 
iki dağ ana və övlada bənzəyir. Böyük dağ ana, kiçik 

 
 
103
dağ övladdır. Böyük və kiçik Ağrı dağ üç dövlətin - 
Rusiya, İran, Osmanlının sərhədində yerləşir və hər üç 
dövlətin səlahiyyətindədir. Hər üç dövlətin təbəələrinin 
mal-qarası  və özləri bu yerlədə  gəzib-dolaşır. Kiçik 
Ağrının xeyli hissəsi  İrana məxsusdur. Tehranın 10 
fərsəngliyində yerləşən məşhur Dəmavənd dağı böyük 
Ağrıya oxşayır və biri Tehranda, biri isə burada olmaq-
la onlar iki qardaş  təəssüratı yaradırlar. Çox qəribədir 
ki, bu böyüklükdə iki dağın ətəyində su və çeşmə çox 
azdır.  Ətrafı çox qurudur, böyük Ağrının  ətəyində, 
qarların altında Ağa Xork adlı ruslara məxsus bir kənd 
var. Ora Hacı İbrahim Xəlilin oğlu Yusifin mülküdür. 
25-dən artıq evi olmaz və cəmi bir çeşməsi var. Kiçik 
Ağrı dağının ətəyində məşhur Sərdar bulağı var.  
Nahar yeyib Dəvəlini keçdikdən sonra böyük və 
gilli bir çay qarşımıza çıxdı. Onun adı Vedi çayıdır. 
Vedi çayı Vedibasar adlı böyük bir mahalı su ilə təmin 
edir. Vedibasar sözü də elə bu çayın adından götürül-
müşdür. Vedi çayı sağ tərəfdə Arıca adlanan dağlardan 
axıb gəlir... Bu dağlarda bol qar olur. İndi aprel ayı 
olmasına baxmayaraq, qar hələ əriməyib, elə bil təzəcə 
yağıb. On yuva gedəndən sonra bir kəndi keçib 
Qəmərli bölüyünə çatdıq. Bu bölüklərin suyu Ağrı 
dağdan gəlir.  Burada Məhəmmədqulu xanın (onun ba-
bası Ağa Məhəmməd xan dövründə hakim və tanınmış 
şəxs olmuş Mirməhəmməd xan Ziyadlı Qacar, atası 
Hüseynqulu xan Sərdar idi) nəvəsi Məhcəli xanın oğlu, 
Qəmərlidə  də böyük mülk sahibi olan Abbasqulu xan 
İrəvani görüşə gəlmiş adamlar arasında idi.  
Bu kəndlərin əksəriyyətində erməni və müsəlman-
lar çoxluq təşkil edirdi. Karnibasardan keçdik. Orada 
Karnibasar adlı bir çay axır və bu mahalı su ilə təchiz 
edir. Karnibasardan keçib, Ağhəmzəliyə  gəlib çıxdıq. 

 
 
104
Burada atları  dəyişməli idik, amma dəyişə bilmədik. 
İrəvana doğru sürdük. 
Qəbraqdan  İrəvana qədər bütün yolboyu kəndlər 
idi. Buralarda boş yer yox idi. Əkin yerləri çaylar va-
sitəsilə suvarıldığından kəndlər abad görünürdü. Gü-
nün batmasına bir saat yarım qalmış  İrəvan  şəhərinə 
çatdıq. Bizi qarşılamağa xeyli adam gəlmişdi. Pənah 
xan İrəvani adlı bəstəboy, kök, 46-47 yaşlı və İrəvanda 
çox hörməti olan bir kişi  İrəvan süvarilərini bizimlə 
görüşə gətirmişdi, onun əlində İran bayrağı da var idi. 
Xanla bir qədər söhbət edib, şəhərə daxil olduq. 
İrəvan şəhəri dərənin içində yerləşir. Burada ilk dəfə 
ağ akasiyanın gülünü gördük. Dünən keçdiyimiz 
bölüklərdə isə iydə (lox) gülü çox idi. Həmin güllər 
faytonumuzu və  fəzanı  ətrə bürümüşdü. Dəvəli və 
Qəmərli arasında Rusiyanın rəiyyəti olan Kürdək əyaləti 
yerləşir. Türnükənddə, Əzizanlıda, Gümrüdə, Buralanda 
bürdqanlılar yaşayır. Onlar özləri min evdən ibarət ol-
duqlarını desələr də, başçıları 500 ev olduqlarını bildir-
di. Buralar onların qışlaqlarıdır, yaylaqları isə Akrıcada, 
Saraclı yüksəkliyində Araza qovuşan Qarasu çayının 
kənarında yerləşir. Bunların birinin başçısı  Fətəli ağa, 
digərinin başçısı  Fətəli ağanın xoşagəlimli, suyuşirin 
gənc oğlu idi. Rusların məhəlləsində Avropa standartla-
rına uyğun evlər, binalar tikilmişdi. Bütövlükdə 18 min 
əhalisi vardır.  İki gözəl plakat hazırlanmışdı  və bizim 
adlarımızı yazmışdılar.  İrəvanın başçılardan, döyüşçü-
lərdən, vəzifə sahiblərindən ibarət bütün əhalisi, istər 
müsəlman, istər rus olsun,  İrəvana tam hazır vəziyyətdə 
gəlmişdilər. Üç yüz-dörd yüz erməni  əsgəri də (ermə-
nilərdən təzəcə əsgər yığırdılar və onların komandirləri 
ruslar idi) sıraya düzülmüşdü. Bizi qarşılamağa gələnlə-
rə çatıb, atdan düşdüm. Ev sahibi, əminüs-sültan və di-

 
 
105
gərləri də gəlib çatdılar. Gəlib otağın qapısında dayan-
dıq, bütün sahibmənsəblərə  və camaata minnətdarlıq 
etdik. Əsgərlər də bizim qarşımızdan keçdilər və bundan 
sonra hökumət binasına daxil olduq. Bina çox gözəl idi. 
Bu bizim əvvəl gördüyümüz bina idi, amma çox yaxşı 
təmir olunmuşdu, xeyli gözəlləşmişdi.  Şam etdik və 
şamdan sonra da ev sahibi və  vəzifə sahibləri gəldilər. 
Atəşfəşanlıq başlamışdı. Bayıra çıxdıq. Bütün pilləkən-
lərin üstündə adamlar dayanmışdı. Onlar atəşfəşanlıq 
edirdilər. Camaatın əksəriyyəti fransız, erməni və digər 
qadınlardan ibarət idi. Kişilər ayaq üstə idilər. 
Atəşfəşanlıq və qonaqpərvərlik gəldiyimiz gündən son 
gecəyədək davam etdi. Buranın bütün evlərində Təbriz 
xalçası  və  Təbriz kilimləri var idi. Hətta otaqların pər-
dələri də xalçadan idi. 
Bu iki gündə gördüyümüz bütün kəndlərdə mal-qo-
yun sürülərinin otlaması üçün heç yerdə görmədiyimiz 
çoxlu çəmənlik və otlaqlar var idi. Burada müxtəlif 
növ qaramal, çoxlu yük eşşəyi, madyan, camış gördük. 
İnəklər, camış balası, dəvə bir yerdə otlayırdı. 
Buranın mötəbər generallarından biri bizi qarşıla-
mağa gələn Kemişov idi... Bizim gəlişimizdən sonra 
hava tutuldu, qısa ildırım və göy gurultusundan sonra 
gur yağış yağdı. Xeyli müddət idi ki, İrəvana yağış 
yağmırdı, camaat bunu bizim  ayağımızın sayalı olması 
ilə əlaqələndirdi. 
Ramazan ayının 13-ü, çərşənbə axşamı günü: 
Bu gün Dilicana getməliyik. Yolun uzunluğu 14 
fərsəngdir. Sübh namazına 1 saat qalmış yuxudan 
oyandıq. Hacı Heydər saqqalını təraş eləyib gəldi... Biz 
də əvvəlki qayda üzrə faytonlara oturduq və yola düş-
dük. Maşallah,  Əziz sultanımızın da üzü və əhvalı əla 
idi. Bu yol haqqında əvvəlki səfərimizdə müfəssəl yaz-

 
 
106
mışdım. Bu səfərdə yalnız təzə bir şey görəcəyimiz 
halda yazacağam.  Əvvəlki səfərimizdə gördüyüm İrə-
van çox bərbad vəziyyətdə idi, amma indi çox abadlaş-
mışdı. Çox yaraşıqlı evlər, çoxsaylı məscid və mədrə-
sələr tikilmişdi. Küçələrdən çox sürətlə keçib, İrəvan 
şəhərinin yaxşı göründüyü bir yüksəkliyə çatdıq və 
sonuncu dəfə Ağrı dağını görüb, oradan  ötüb keçdik.
1
  
Nəsrəddin  şah Avropadan geri qayıdarkən xüsusi 
həkimi fransalı Fövriyyə də onunla olub. O, yol qeyd-
lərində  İrəvan  şəhərini belə xatırlayıb: "Biz səfərə  çı-
xanlar öz fayton yoldaşlarımızla Ararat, Nuh və onun 
gəmisindən danışdığımız zaman gözlərimizin qarşısın-
dan bu quru və hündür yerlər üçün qeyri-adi görünən 
gözəl vahələr keçir. Bir hissəsi böyük meyvə  ağacları 
və barsız ağaclar arxasında qalan, aralarından yüz 
minlərlə xüsusi parıltıya malik şəffaf arxlar axan evlər 
görünür.  Ola bilsin ki, bu, şair Pirdəvinin təsvir etdiyi 
həmin yerdir: "Bu yerdəki körpə  ağaclar birbaşa ali 
əcdadımız  Nuhun əkdiyi lətif qönçələrdəndir".   
Həzrəti Nuh bu otun şirəsindən içdi və bununla da 
həmin qiymətli ot əbədiyyət qazanıb bizim günlərə qə-
dər yaşadı. Gərək onun oğlu Samın səsinə minnətdar 
olaq. Bu cür fikirlərlə İrəvan şəhərinə çatdıq və ovcu-
muzun içindəki şəhər sıx bağlar içərisində olduğundan 
oraya daxil olanadək onu görə bilməmişdik. 
Saat yeddiyə yaxın idi, Araratın zirvəsi bütün əzə-
məti ilə görünürdü. Günəşin son şüaları dağın başında 
oynadığından və dağın aşağı hissəsinə kölgə düşdü-
yündən xüsusi mənzərə yaranmışdı. Göyçəgöl dərya-
çasının yanından yol aşağı enməyə başladı. Biz min 
                                                 
1
 Bax: Nəsrəddin şahın Avropaya üçüncü səfəri ilə bağlı xatirələri. 
İran Milli Arxivinin sənədləri (I cild), səh.108 

 
 
107
metrlik yüksəklikdə olsaq da,  4200 metr yüksəkliyə 
malik olan Ararat yenə bizi heyran etməkdəydi.  
11 sentyabr - hicri qəməri 1307-ci ilin məhərrəm 
ayının 15-i. 
Şah Eçmiədzinin böyük xəlifəsi ilə görüşmək istə-
yirdi. Eçmiədzin Ermənistanın 17 kilometrliyindədir. 
Biz saat on tamamda hərəkət etməyə başladıq. Çünki 
şah günorta vaxtı erməni keşişi ilə görüşməli idi. Yerli 
könüllü  əsgərlərin hamısına hərbi mühafizə  məqsədi 
ilə əlahəzrətlə birgə hərəkət etmək tapşırığı verilmişdi.  
Briqada generalı Bekolmışov bu qrupa rəhbərlik etməli 
olan Gürcüstan çarının nəvəsini mənə təqdim etdi. 
Bu hərbi qrup fəxri qarovul vəzifəsini yerinə 
yetirməkdən başqa, həm də bizim təhlükəsizliyimizi 
qoruyurdu. Çünki yollarda qaçaq və yolkəsənlər var 
idi. Tatar və qeyri-millətlərdən olan bu adamlar çox 
təhlükəli idilər. Yolkəsənlərdən birinin adı Kərəm idi. 
O, bu yerlərdə çox məşhurdur və rus hərbçilərinə qarşı 
mübarizə aparır. 
Kərəm rus hərbçiləri ilə son döyüşlərin birində ya-
ralanmış və Maku hakimi Teymur ağanın yanına qaç-
mışdır. Ruslar onu ələ keçirmək üçün Teymur ağaya nə 
qədər təkid etsələr də, Teymur ağa onu təhvil vermir. 
Kərəm daha çox İrəvan hakimi ilə düşmənçik edir, tez-
tez ona məktub göndərərək özünü onun yadına salır, 
vəziyyəti barədə  məlumat verir və bildirir ki, yaxşıla-
şan kimi onun (yəni İrəvan hakiminin) hüzuruna gəlib,  
başına bir güllə sıxacaq və intiqamını alacaq. 
Səhər saat 10-da biz faytona mindik, Zəngi körpü-
sündən keçib, şəhərdən çıxdıq. Körpüyə gedən yolun 
üstündə İrəvan sərdarlarının qəsri ucalır, onun qonşulu-
ğundakı  məhəllə hündür və boz divarlarla əhatə 
olunurdu. 

 
 
108
...Getdiyimiz yolla saat 4 radələrində  İrəvana qayıt-
dıq, hava qaralana qədər şəhərin görməli yerlərini gəzdik. 
Əvvəlcə  sərdarlar qəsrinin qarşısında dayandıq. Hər 
yerdə müsəlman mədəniyyətinin izləri görünürdü və indi 
dağılmış qəsr həmin mədəniyyətin ən gözəl nümunələrin-
dən biri idi.  Minalı və açıq mavi rəngli kaşılarla bəzədil-
miş zal, geniş qapılar, müxtəlif rəngli şüşələri olan açılan 
pəncərələr, divara, sütünlara, tavana vurulmuş kiçik 
aynaların ətraflarında zərgərcəsinə işlənmiş ornamentlər, 
gül və buta şəkilləri bu gün İrəvanda sərdarlar qəsrinin 
abadlıq dövrünün şahidi hesab oluna bilər. 
Onun indiki mənzərəsi də diqqətdən kənar qala 
bilməz. Tağlı  şəkildə tikilmiş köhnə körpü ilə  Zəngi 
çayı ayağımızın altından axır. Bir qədər uzaqda şəhər 
bağları, ondan o tərəfdə isə geniş çöllər görünür. Ara-
ratın zirvəsi də üfüqdən aydın nəzərə çarpır.  Şəhərin 
qədim tikilisi məsciddir, adı çəkilən qəsr kimi onlar da 
xarabazarlığa çevrilib. Yalnız onun günbəzi nisbətən 
salamat qalmışdır. Məscidin daxili və xarici parlaq 
rəngli kaşılardandır. Həmin kaşılardan bəziləri qopub 
və onların sınıqları hər tərəfə səpələnib. 
Şəhərdə daha yaxşı qalmış başqa bir məscid də 
gördük, müsəlmanlar orada namaz qılır. Onun inşaat 
üslubu da əvvəlki məscidin inşaat üslubuna oxşayır. 
Əvvəlki qayda üzrə burada da rəngbərəng kaşılardan 
istifadə olunub. Lakin bu məsciddə tünd mavi rəng 
digər rənglərdən çoxdur. Onların üzərində qızılı rənglə 
Quran ayələri yazılıb.      
İrəvan bazarı Tiflis bazarına oxşayır. Yəqin ki, qa-
baqda görəcəyimiz  digər bazarlar da belə olacaq. Ti-
kintilərin quruluşu və satış qaydaları gördüklərimizdən 
çox da fərqlənməyəcək.  
Hava qaranlaşdığından gəzintini dayandırıb, bir o 
qədər də çox adam olmayan meydan yolundan şəhərin 

 
 
109
yeni məhəlləsindəki, yəni rus məhəlləsindəki iqamət-
gahımıza qayıtdıq. Beləliklə, çox şeylərin  şahidi 
olduğumuz gündüz gəzintisinə son verdik".