Bütün türkl ərin tərcümanı ~ 1 ~ Abid Tahirli

 
 
 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
157
 ~ 
 
Molla Abbas Fransevi il
ə görüş 
 
Mahir romançı İsmayıl Qaspiralının «Molla Abbas Fransevi-
nin  şagirdi»  imzası  ilə  «Tərcüman»da hissə-hissə  dərc etdirdiyi 
(1908 il, 42, 44, 49, 51, 65 v
ə  67-ci nömrələr)  əsərlərindən biri 
«Molla Abbas Fransevi il
ə  görüş»dür.  Əsər «Gül baba ziyarəti», 
«Gül  baba  odası  və  mühüm məsələlər» və  «Rəşid  əfəndi ilə 
müsahib
ə» adlı üç parçadan ibarətdir. Məlum olur ki, Molla Abbas 
Fransevinin  şagirdi  Molla  Abbasın  səyahətlərindən xəbərdardır  və 
onun «Fir
əngistan məktubları»nı,  «Darrürrahat  müsəlmanları»nı 
h
əvəslə,  heyranlıqla  oxumuşdur.  Dərsi, müəllimi, məktəbi unu-
daraq, mütali
ə  etdiyi  əsərlər  şagirdə  o qədər güclü təsir edir ki, o 
Darrürrahat t
əəssüratından ayrıla bilmir. Şagirdin sonrakı təhsili və 
f
əaliyyəti  oxucu  üçün  qaranlıq  qalır.  Oxucu  onunla  bir  də 
Macarıstanın paytaxtı Budapeştdə görüşür. O da səyahətə çıxmışdır. 
Lakin mü
əllimi Molla Abbas kimi  Avropadakı  türk-islam 
«ziyar
ətlərini  aramağa»  yox,  «rahatlıq  tapmayan  ruhunu  dincəlt-
m
ək» üçün üzünü Qərbə  tutmuşdur.  Bununla  belə,  Budapeştə 
g
əlmişkən hələ türklərin Avropanı fəthindən xeyli əvvəl bu yerlərə 
İrandan  gəlmiş  Gül  babanın  türbəsini ziyarət etmək fikrinə  düşür. 
Şagird  Gül  baba  türbəsində  artıq  yaşlaşmış,  saçı-saqqalı  ağarmış 
Molla Abbasa rast g
əlir.  Yaşının  bu  çağına  baxmayaraq,  Molla 
Abbas sağlam və canlıdır, «parlaq gözlərindən zəka fışqırır. Geniş 
alnındakı  dərin cizgilərdən,  dünyanın  acısını,  sinirini  çox  görüb 
keçirdiyi oxunur. Qara cübb
əsi üzərinə tökülən süd kimi ağappaq, 
uzun  saqqal  onu  artıq  həyata  lazım  olan  dəyəri verib mənasız 
qayğılardan  xilas  olmuş  kimi  göstərir». Buna baxmayaraq, ixtiyar 
danışmağa  başlayanda  gözlərinə  yenidən  işıq  gəlir:  «qaşları 

• Abid  Tahirli
 
~ 
158
 ~ 
 
t
ərpəndi,  saqqalı  titrədi.  Görünür  başına,  saqqalına  yağan  qar 
q
əlbindəki yanardağları da hələ tam söndürə bilməyib». 
Şagirdin  müəllimi  Molla  Abbasla  görüşü  maraqlı,  mənalı, 
düşündürücüdür. Molla Abbas türklərin Avropaya yürüşündən, Gül 
baba ziyar
ətinin tarixindən, islam dininin üstün məziyyətlərindən 
böyük h
əvəslə danışır. Şagirdi düşündürən, narahat edən problemlər 
xeyli mür
əkkəb, çox ciddidir: islam dininin və ölkələrinin bu günü 
v
ə  gələcək  taleyi,  islam  dünyası  həqiqətənmi geriləmədə  və 
çökm
əkdədir? İslamın qurtuluşu üçün çarə və dərman varmı? İslam 
dövl
ətlərinin bugünkü vəzifələri hansılardır? 
Şagirdin  suallarına  cavab  vermək müəllim üçün də  asan 
deyil,  o  vaxtın  darlığına  işarə  vuraraq, məsələnin müzakirəsinin 
mür
əkkəb  olduğu  kimi  «uzun, həm də  çətindir»  -  deməklə 
kifay
ətlənməli olur. 
Molla  Abbasın  da  tövsiyəsi ilə  şagirdi  Qərb-Şərq 
münasib
ətlərində «İslam aləmi və türk dünyasının rolunu ən çox və 
ən yaxşı bilənlərdən biri» Rəşid əfəndi ilə görüşür və ona ilk sualını 
verir: Müs
əlmanlar harada olursa olsun, necə yaşayırlarsa yaşasın, 
Avropalılara nisbətən geri qalırlar. Bunun səbəbi nədir? 
R
əşid  əfəndi «Cəhalətdir»  -  deyə  bir sözlə  cavab verir. 
Cavab şagirdi qane etmir: 
-  Niy
ə  islam  dünyası  cahil  qalır,  digər xalqlar oxuyur, 
öyr
ənirlər? 
R
əşid əfəndi şagirdə müraciətlə: - İstəyirsinizmi əsl fikrimi 
söyl
əyim? Lakin qorxuram, bu sizi incitsin. 
Şagird: Lütf edin, əfəndim söyləyin – deyir və əsər burada 
bitir. Doğrudur, əsərin sonunda «ardı var» yazılmışdır. Lakin əsərin 
davamına  nə  qəzetdə, nə  də  əlyazma,  yaxud  kitab  şəklində  heç 
yerd
ə  təsadüf  edilmir.  Bir  sıra  tədqiqatçılar  (məs.:  Ə.Y.Akpinar) 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
159
 ~ 
 
əsərin  sonluğuna  –  «ardı  var»a  istinad  edərək,  əsərin  yarımçıq 
olduğu qənaətinə gəlirlər. Fikrimizcə, əsər yarımçıq deyildir və bu 
mü
əllifin özünəməxsus  bir  üsuludur.  Oxucunu  düşünməyə  vadar 
ed
ən, mövcud vəziyyəti götür-qoy etməyə,  ondan  xilas  olmağa 
çağıran  cavabdır.  Əslində, bundan əvvəlki istər bədii, istər 
publisistik 
əsərlərində  İ.Qaspiralı  bu  sualla  tam  cavab  vermişdir. 
Geriliyin t
ək səbəbi cəhalətdir, cəhalət isə  məktəb, elm olmayan 
yerd
ə bərqərar olur… 
 
Arslan qız 
 
Maarifçi  yazıçı,  naşir,  redaktor  İ.Qaspiralının  maraqlı 
hekay
ələrindən biri «Arslan qız»dır. «Tərcüman» qəzetinin 1893 və 
1895-ci il nömr
ələrində iki dəfə dərc edilmişdir. 
Əsərin məzmunu maraqlı, ideyası ibrətamiz və aktual, süjet 
x
ətti və kompozisiyası sadə, dili zəngin, canlıdır. Qədim türk diyarı 
Kaşqarın  Üçtürfan  şəhəri neçə  müddətdir  ki,  amansız,  qəddar Çin 
qoşunları  tərəfindən mühasirədə  saxlanılır.  Əhali  düşmənə  ciddi 
müqavim
ət  göstərsə  də,  şəhərin  ərzaq,  su,  silah  ehtiyatı 
tük
ənməkdədir. Belə bir şəraitdə şəhər əhalisi və rəhbərliyi düşmənə 
t
əslim olmaq, yaxud ölənədək müqavimət göstərmək barədə  ortaq 
fikr
ə  gələ  bilmir.  Düşmənin təslim olmaq barədə  ultimatumuna 
cavab verm
ək vaxtı isə sürətlə tükənməkdədir. 
Şəhərin mühafizəsinə  cavabdeh  olan  Şeyx  İzzət ata təslim 
olmaq bar
ədə  fikirləşmək belə  istəmir.  «İmanımız  və  qılıncımızdan 
başqa  dostumuz  yoxdur»  -  deyə  şəhər əhalisinə  müraciət edən  Şeyx 
düşmənin ultimatumuna dərhal rədd cavabı verməyi təklif etsə də, bir 
qisim  adam  Kaşqarın  da  mühasirədə  qaldığını,  oradan  yardım 
g
ələcəyinə  ümid etməyin mənasız  olduğunu  deyir  və  çıxış  yolunu 

• Abid  Tahirli
 
~ 
160
 ~ 
 
q
ətliamdansa  düşmənin  şərtlərini qəbul etməkdə  görürlər. Fikir 
ayrılığını görən Şeyx İzzət atanın yeganə övladı ağıllı, igid Gülcamal 
xalqa müraci
ət edir: «Üçturfanımızın məşhər günləridir. Zalım düşmən 
kişi-qadın,  kiçik-böyük bilmir, biz də  bütün gücümüzlə  çarə 
tapmalıyıq.  Kaşqardan  imdad  gələcəyi  bilinmir,  lakin  yardım 
g
əlməyəcəyi də  məlum deyil… Ey dostlar,  başımızı,  vücudumuzu 
düşmən  üçün  qorumaqdansa,  canımızı  şərəflə  fəda etmək daha 
f
ərzdir». Onu dinləyənlər təsirlənir və  bu qənaətə  gəlirlər ki, bütün 
əziyyətlərə baxmayaraq, düşmənə təslim olmaq olmaz: «On dəfə can 
f
əda etmək, bir dəfə çinliyə baş əyməkdən daha yaxşıdır!» Gülcamal 
mühasir
ədən  çıxıb  Kaşqara  xəbər verməyi öz üzərinə  götürür. Çox 
ç
ətinliklə Üçturfandan çıxır və Kaşqara yollanır. 
Kaşqarda  da  vəziyyət  ağırdır.  Burada  da  Çin  işğalının 
reallaşması  təhlükəsi var. Digər tərəfdən isə  Daşdəmir kimi  satqın 
m
əmurlar Çin sərdarından  rüşvət  alır,  doğma  xalqına  xəyanət edir, 
n
əfsinin  qurbanına  çevrilirdi.  Gülcamal  Kaşqarda  vəziyyətin çox 
g
ərgin olduğunu anlayır, çıxış yolunu xalqı mövcud vəziyyətlə tanış 
etm
əkdə,  onun  milli  duyğularını  ayılmaqda  görür.  Bunun üçün isə, 
bütün şəhər əhalisini bir yerə toplamaq, onlara müraciət etmək lazım 
idi. Gülcamal h
əmşəhərlilərinin onun ünvanına qürurla «arslan qız» 
söyl
ədikləri tədbirli,  igid  qız  və  taleyüklü  işi  qadınların  köməyi ilə 
h
əyata keçirməyi qərara alır. Cümə günü – şəhər qadınlarının hamam 
günü  kişi  qiyafəsində  hamama soxulur. Bu dəhşətli xəbər  ildırım 
sür
əti ilə şəhərə yayılır, hamı hamamın qarşısındakı meydana axışır. 
Daşdəmir də  öz dəstəsi ilə  buradadır.  Hövkəli, qəzəbli  xalq  qadın 
hamamına  girən  kişini  edam etmək üçün onun içəridən  çıxmasını 
t
ələb  edir.  İçəridə  isə  Gülcamal  artıq  öz  işini  görmüşdür:  qadınlara 
h
ər  şeyi  anlatmış,  onları  düşmənə  qarşı  səfərbər  etmiş,  rüşvətə 
qurşanmış,  insafsız  məmurların  özbaşınalığından  zinhara  gəlmiş, 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
161
 ~ 
 
g
ələcəyə  ümidlərini  itirmiş  insanların  qəlbində  bir  ümid  çırağı 
yandırmışdır.  Gülcamal  qadın  libasında  xalqın  qarşısına  çıxır  və 
bütün h
əqiqəti söyləyir. «Dinə  və  millətə  xəyanət edən» 
Daşdəmirkimilərin  əməllərindən  bezmiş,  hiddətlənmiş  xalq  «mələk 
kimi göz
əl, ən cəsur döyüşçü kimi baxışı olan silahlı qızı» alqışlarla 
qarşılayırlar.  Gülcamalın  onlara  müraciətlə  dediyi «bu günlər  saçlı-
saçsız,  qadın-kişi  yoxdur,  əsgər  vardır»  -  sözləri  adamları  düşmənə 
qarşı  səfərbər  edir.  Daşdəmir mövqeyindən  uzaqlaşdırılır,  şəhərin 
müdafi
əsi  Süleyman bəyə  həvalə  olunur. Beləliklə,  şəhər  əhalisi 
toplu-tüf
əngli  düşmənə  hücum edir, çinlilər bu qəfil hücumu 
gözl
əmədiklərindən pərən-pərən  düşür,  məğlub  olurlar,  əsir 
düşməmək  üçün  barıt  çəlləklərini  partladıb,  özlərini məhv edirlər. 
Kaşqardan Üçturfana gələn yardımla bu şəhər də xilas olur, düşmən 
mühasir
əsi dağılır, Çin qoşunları geri çəkilir.  
Mü
əllif hekayəni bu sonluqla bitirsə  də,  əsərin  davamı 
olacağını,  Gülcamalın  yeni  hünərləri ilə  oxucunu  tanış  edəcəyi 
bildirilir. Yeri g
əlmişkən qeyd edək ki, tədqiqatçıların  fikrincə, 
mü
əllif sonralar bu mövzuya müraciət etməmişdir.  «Arslan  qız» 
v
ətənpərvərlik ruhunda qələmə  alınmış  hekayədir. Müəllif bir 
t
ərəfdən  Daşdəmirin  timsalında  öz  xalqına,  onun  taleyinə  qarşı 
laqeyd, bigan
ə  rüşvətxor,  satqın,  həris məmurları  ifşa  edir,  digər 
t
ərəfdən Gülcamalın timsalında cəsur, qorxmaz, qəhrəman, tədbirli 
övladlarını  təqdir  edir.  Amansız  qəddar  düşmənin topu, tüfəngi, 
silahı, sursatı var. Gülcamal isə öz xalqını milli özünüdərklə, milli 
qürurla, ali hissl
ərlə  silahlandırmışdı.  Onlarda  oyanan  duyğular 
düşmənin hər  cür  silahından  üstün  olur,  xalq  həm daxilindəki 
satqınlardan, həm də xarici düşmənlərdən xilas olurlar. 
 

• Abid  Tahirli
 
~ 
162
 ~ 
 
 
GÜN DOĞDU 
Yeni zaman v
ə yeni kişilər 
(Milli roman) 
 
C
əhalət cəmiyyəti  başdan-ayağa  hərəkətsiz,  halsız,  durğun 
v
əziyyətə salsa da, böyük optimist İ.Qaspiralı təhsil, maarif yolu ilə 
t
ərəqqiyə  nail  olunacağına  ümidini  üzməmişdi.  Bəlkə  də  gələcəyə 
qeyri-
adi,  inanılmaz  inam  hissi  İ.Qaspiralını  digərlərindən 
f
ərqləndirən, onun fövqəladə  insan  kimi  formalaşmasına təsir 
göst
ərən  başlıca  amil  idi…  1905-ci ildə  qələmə  aldığı  və  «Qart 
Ağay» imzası ilə «Tərcüman»da (92, 93, 103, 106 və 1906-cı ilin 2, 
6,  10-cu nömr
ələrində) dərc etdirdiyi «Gün doğdu» əsəri də belə bir 
inamın  məhsulu kimi ərsəyə  gəlmişdi.  Əsər müəllifin oxucuya 
müraci
əti ilə başlayır. O, şair olmadığını, ifadə və ibarələrində xeyli 
qüsurlara rast g
əlinəcəyini, qəhrəmanlarının «hal və əhvalının» bər-
b
əzəksiz çatdıracağını söyləyir və bütün bunlara görə üzrxahlıq edir. 
«Olduqca sad
ə  yazacağam,  imkanım  çərçivəsində  bacardığımı 
verm
əyə çalışacağam» - deyən müəllif eyni zamanda gördüklərini, 
eşitdiklərini  doğru  yazacağına  söz  verir.  Əlbəttə,  oxucu  istedadlı 
yazıçı  İ.Qaspiralının  qələminin gücünə, sənətkarlıq  qüdrətinə 
b
ələddir. Bu, sadəcə,  yazıçının  təvazökarlığına  dəlalət edir, digər 
t
ərəfdən,  görünür,  yazıçı  üslub,  forma  rəngarəngliyi, oxucuda 
mövzuya maraq oyatmaq namin
ə bu vasitəyə əl atmışdır. Əsər boyu 
rast g
əlinən bədii təsvir və ifadə vasitələri – epitet, təşbeh, metafora, 
mübaliğə, kinayə  və  sairdən  gen-bol istifadə  olunmuşdur:  «Sizi 
daim  düşündürən, məşğul  edən  yatmış,  bəlkə  də  can  vermiş  ölü 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
163
 ~ 
 
Şərqdə bir o qədər düşünəcək bir şey görmürəm», «Könül dəlidir, 
axar ged
ər, zəbt olunmaz», «Leyla xanım on səkkiz yaşlarında, ay 
üzlü, mavi gözlü, uzun, qara sa
çlı, boylu, incə əndamlı, gözəl bir qız 
idi… Baxışlar bir-birinə rast gəldi. İki tərəfin gözlərindən püskürən 
m
əhəbbət atəşi  və  sevinc  əlavə  sözə, kəlama ehtiyac qoymurdu. 
Heyran-
heyran  baxışlarda  dil  ilə  tərifi mümkün olmayan hallar 
b
əyan edilirdi», «Nə etməli, nədən başlamalı, sönmüş qəlbləri nə ilə 
alovlandırmalı,  kor  olmuş  gözü  necə  sağaltmalı,  qəflət səhrasında 
s
ərilib,  yatıb  qalmış  qoca  bir  milləti necə  oyatmalı,  necə  ayağa 
qaldırmalı…  kimi  suallar  ilə  xeyli zaman məşğul  oldu»,  «Molla 
görs
ə, pul verər, əmir görsə, əlin öpər», «Qısası, millətin varlığını 
çis v
ə duman bürümüş, dünyadan, aləmin hərəkət və tərəqqisindən 
bix
əbər idi. Millətin vücudu canı çıxmamış ölünü xatırladırdı. Hər 
k
əs ayrılıqda, hamı bir yerdə qəflət yuxusunda xor-ha-xor yatırdı», 
«N
ə  etməli, millət  yatmışsa,  nə  ilə  oyatmalı,  xəstə  isə  hansı 
d
ərmanla  sağaltmalı,  yaralı  isə  yarasını  nə  ilə  sarımalı, 
sehirl
ənmişsə, cadunu nə  ilə  pozmalı,  millətin vücudunu necə 
h
ərəkətə  gətirməli?» Bu cümlələri oxuyarkən  İ.Qaspiralının 
s
ənətkarlıq qüdrətindən, əsərinin dil, üslub, bədii məziyyətlərindən 
b
əhs etmək fikri arxa plana keçir: görünən kəndə  nə  bələdçi? 
C
əhalət içərisində boğulan cəmiyyətin gələcək taleyi səni daha çox 
düşündürür. Eyni zamanda fikirləşirsən ki, bu sətirləri yazan qələm 
n
ə qədər güclüdür ki, yanmır, bu mənzərəni gəzən göz necə işıqlıdır 
ki, nurunu itirmir, bu h
əqiqəti dərk edən, anlayan zəka nə  qədər 
enerjili, ehtiraslıdır ki, sönmür, bu yükü, əzabı çəkən ürək nə qədər 
dözümlüdür  ki,  partlamır?!  Məsələ  və  bəla  burasındadır  ki, 
üstünd
ən 100 il ötməsinə  baxmayaraq, ciddi mahiyyət, məzmun 
d
əyişikliyi baş verməmişdir… 

• Abid  Tahirli
 
~ 
164
 ~ 
 
Böyük xalq xadimi v
ə  yazıçısı  İ.Qaspiralının  qəhrəmanı 
Danyal öz h
əmcinslərindən ağlı, düşüncəsi və qayğıları ilə fərqlənir. 
Onu b
əşər  oğlunun  «beşiyi,  din  və  mədəniyyətlərin  ocağı»  qoca 
Şərqin mövcud xəstə  durumu çox narahat edir, vəziyyətdən  çıxış 
üçün çar
ə axtarır. Onu nə xristian qızının sevgisi, nə atası Əli bəyin 
mülkl
əri çəkir. O, ona eşq elan edən xanıma deyir: - Mən sizə bir 
d
əfə  demişdim  ki,  özüm  üçün  ömür  etməyəcəyəm, millətim üçün 
yaşayacağam.  …indi  millətim  bir  haldadır  ki,  bütün  fikir,  ağıl, 
m
əhəbbət, himmət ona sərf edilməlidir. Vücudum millətə fəda». 
Mahir söz  ustası  İ.Qaspiralı  həm öz, həm də  qəhrəmanının 
dilind
ən millətin cəhalət bataqlığında boğularaq can verdiyini bəyan 
edir, eyni zamanda bu m
ənzərəni ayrı-ayrı misallar təqdim etməklə 
göz önünd
ə canlandırır. Moskvada 1880-ci ildə Rusiya Etnoqrafiya 
C
əmiyyətinin təşkil  etdiyi  sərgi  bu  baxımdan  ibrətamizdir. 
Rusiyanın  hər yerindən, hətta xarici ölkələrdən sərgidə  çox sayda 
eksponat  nümayiş  etdirilir.  Türklər də  istisna deyil: özbək,  qırğız, 
başqırt,  tatar,  yakut,  Azərbaycan,  kumık,  çərkəz. Zahirən türklərin 
şöbəsi «parlaq və  ilginc» görünsə  də, rənbərəng libaslar, kilimlər, 
xalçalar,  min  bir  naxışlı  keçələr,  növbənöv  kımız  qabları,  bər-
b
əzəkli silahlar, xəncərlər, paltarlar, rəngli  işləmə  qaloşlar…  ilk 
baxışda  diqqəti çəksə  də,  «başqa  millətlərin  şöbələri ilə  müqayisə 
edildikd
ə» çox kasad və  kasıb  görünür.  «Məsələn,  Polşa  və  Litva 
şöbələrində göstərilən bir maşın bizim yüz ustanın əl işindən daha 
ziyad
ə  iş  gördüyü  və  fayda verdiyi dərhal bilinir. Sərgi «cümlə 
mill
ətlərdən geridə  qaldığımızı»  nümayiş  etdirdi.  Hələ  bu 
harasıdır?! Müəllif dərin təəssüf hissi ilə bildirir ki, burada eyni türk 
qövmünd
ən olanlar bir-biri ilə görüşmür, fikir mübadiləsi aparmır, 
sanki bir-birl
ərini görmür, tanımırlar: «Sərgi münasibəti ilə 40 ildə 
bir yer
ə  təsadüfən  yığışmış  din  və  dil  qardaşları,  bu  fürsətdən 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
165
 ~ 
 
istifad
ə  edib  danışmaq,  anlaşmaq,  birləşmək fikrindən çox uzaq 
idil
ər». Bu da  dərdin  hamısı  deyil.  Sərgidən  sonra  iştirakçıların 
gec
ə, otel həyatı başlayır: onlar içki məclislərində, qumarxanalarda 
rus fahişələrinə sanki pul xərcləmək yarışına girirlər. Lakin yaxşı ki, 
onların  sırasında  Yaqub  bəy  adlı  səxavətli və  ağıllıları  da  var. 
Yaqub b
əyin təşkil etdiyi məclisə Danyal bəyin də gəlişi gözlənilir. 
Daha sonra mü
əllif Danyal bəyin tərcümeyi-halından, təlim-
t
ərbiyəsindən, dünyagörüşündən, millətə xidmət etmək planlarından 
geniş, təfsilatı ilə bəhs edir. Danyal bəy qəti əmindir ki, millət qəflət 
yuxusundan  ayılırsa,  ayağa  qalxaraq,  digər millətlər kimi irəli 
ged
əcəkdir. 
T
əəssüf ki, müəllif  əsəri  tamamlamır  və  Yaqub bəyin 
m
əclisi, Danyal bəyin  orada  iştirakı  və  məclisin taleyi oxucuya 
mü
əmmalı  qalır.  Bununla  belə  yarımçıq  əsərin özü oxucuda bir 
inam, ümid yaradır ki, Danyal bəy kimi qətiyyətli, istəkli, enerjili, 
ağıllı qəhrəman öz qövmünün tərəqqisinə töhfə verəcəkdir. 
 
 
İvan və Süleyman 
 
Qüdr
ətli sənətkar İsmayıl Qaspiralının süjet etibarı ilə sadə, 
m
əzmunca  maraqlı,  təsirli və  ibrətamiz hekayələrindən biri də 
«T
ərcüman qəzetinin 1897-ci il 20 aprel, 31 avqust tarixli 
nömr
ələrində imzasız dərc edilmiş «İvan və Süleyman» əsəridir. 
Süleymanla  İvan  yaşıddır.  Səkkiz  yaşında  Süleyman 
m
ədrəsəyə, İvan rus məktəbinə verilir. İlk 4 illik təhsil müddətində 
«İvan  yazıb-oxumağı,  hesabı  öyrəndi,  İncili  anlamaya  müqtədir 
oldu, m
əktub yazmağı, dəftər tutmağı bildi. Süleyman isə bir il ərəb 
əlifbasını, sonrakı 3 il Quranı xətm etməyi öyrəndi». 

• Abid  Tahirli
 
~ 
166
 ~ 
 
Anası Həlimə Süleymana, İvanın anası Mariya da öz oğluna 
ba
xıb  qürurlanırdılar.  Fransız  tacir  müsyö  Bardo  Misirdə  ticarətlə 
m
əşğul  olurdu,  tez-tez də  bu  şəhərə  mal gətirir,  mal  aparırdı. 
Növb
əti səfərlərin birində müsyö Bardoya İvanla Süleymanı təqdim 
edirl
ər. Müsyo Bardo onlara Misirdə işləməyi təklif edir. 
Mariya «Burda olan c
ənabi-haqq Misirdə  də  var»  -  deyə 
İvanı müsyö ilə qərib ölkəyə yola salır. Həlimə isə «Qisməti verən 
c
ənabi-haqq verəcəksə, burda da verər»  -  deyərək  Süleymanın 
Misir
ə getməsinə razılıq vermir. İki il sonra İvan anasına Misirdən 
pul gönd
ərməyə, o isə həmin pullarla mal-qara almağa, təsərrüfatını 
genişləndirməyə, bəxtiyarlıq içində yaşamağa başlayır. 
Süleyman is
ə qəhvəçi kimi bir qarın çörək uğrunda çalışır. 
Oğlunu evləndirmək arzusunda olan Həlimə xəstələnib, vəfat edir. 
İvan  Misirdə  ticarətlə  məşğul  olur,  eyni  zamanda  ingilis,  ərəb, 
fransız  dillərini də  mükəmməl öyrənir. Süleyman isə  İvana  baxıb 
düşünürdü ki, mən də Misirə getsəydim, bir ağ gün görərdim. İvan 
da h
ərdən  öz  şəhərlərinə  gələrdi. Səfərlərinin birində  Süleymana 
onunla getm
əyi təklif  edir.  Süleyman  artıq evlənmişdi.  Xanımı  ilə 
m
əsləhətləşdi.  Xanımı  qəti etiraz etdi, beləliklə,  Süleymanın 
ümidl
əri  daşa  dəydi. Qəhvəçi kimi saç-saqqal  ağartdı,  saqqalının 
ağlığına hörmət edib, ona «Qəhvəçi Süleyman ağa» deyirdilər. İvan 
is
ə artıq şan-şöhrət, var-dövlət sahibi kimi nüfuz qazanmışdı. 
Maarifp
ərvər  yazıçı  İ.Qaspiralı  bu  hekayəsində  də  öz 
idellarına,  prinsiplərinə  sadiqdir: məktəb xilas edəcəkdir. Məktəb, 
yoxsa c
əhalət məhv edəcəkdir. Hekayədə təsvir olunan Süleymanla 
İvanın  məktəbəqədər həyatı,  düşüncəsi,  qayğıları  eynidir.  Məktəb 
h
əyatı,  mühiti  qısa  müddət  ərzində  onların  dünyagörüşündə, 
t
ərbiyəsində,  ətraflarındakı  insanlara  münasibətində  ciddi 
d
əyişikliklərə səbəb olur. Bu proses məktəbdən sonrakı həyatlarında 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
167
 ~ 
 
da d
ərin  iz  buraxır  və  onların taleyini müəyyənləşdirir.  İvan 
açıqgözlü, ayıq, bacarıqlı tacir kimi yetişir, təhsilini artırır, bir neçə 
dil
ə yiyələnir, anasına diqqət, qayğı göstərir. Süleyman cəmiyyətdə 
sıxılır, kasıbdır, xəstə anasına dərman ala bilmir, bir sözlə, mənasız 
h
əyat sürür.  İ.Qaspiralı  oxucusuna  «sən dünyəvi biliklərə  yiyələn, 
bel
ə  etsən, gələcəyin parlaq olar, valideynlərinə, mənsub  olduğun 
mill
ətə xidmət edə bilərsən» - demir, daha təsirli vasitədən istifadə 
edir, İvanın və Süleymanın timsalında təhsilin nəyə qadir olduğunu 
açıq-aşkar göstərir, nəticəni oxucu özü çıxarmalıdır… 
 
 

• Abid  Tahirli
 
~ 
168
 ~ 
 
 
İ.QASPİRALI  İRSİNDƏN  
İNCİLƏR 
 
• 
Alına yazılanı göz görəcəkdir («Firəngistan məktubları»). 
•  Mill
ətə  xidmət etmək istəyirsən,  əlindən gələn  işlə  başla 
(«Fir
əngistan məktubları»). 
• 
Ərəbcə, tatarca, rusca – hansı dildə olursa-olsun – oxumalı, 
bilik v
ə mərifətə sahib olmalısan (30 iyul 1886-cı ildə Tiflisdə onun 
şərəfinə təşkil olunmuş toplantıdakı çıxışından). 
• 
Oxumalıyıq,  təlim keçməliyik, öyrənməliyik («Sərgidə 
m
ən nə gördüm»). 
• Dünyada kama
lsız və hünərsiz yaşamaq mümkün deyildir 
(«S
ərgidə mən nə gördüm»). 
•  Rahat, m
əsud olmaq tərəqqi etmək istəyirsənsə, 
maarifl
ənməlisən («Sərgidə mən nə gördüm»). 
• 
Öpüşmək xəta deyildir. Ər və arvad bir-biri üçün nemətdir. 
Lakin pünhan yerd
ə, hamının gözü qabağında yox. Gül ilə bülbül, 
ya gec
ə  yarısı,  ya  səhər tezdən  sevişərlər. Səs  uzağa  getsə  də, 
m
əhəbbət, sevinc gizli olar («Firəngistan məktubları»). 
• 
Kim  susayıb,  su  tapar,  amma  içməz?! Kim gül görər, 
amma baxmaq ist
əməz?! («Firəngistan məktubları»). 
•  S
əyahət etmək məktəbdə  dərs  almağa  bərabərdir 
(«Fir
əngistan məktubları»). 
• Dünyada doyulmayan v
ə doyulmayacaq bir şey varsa, o da 
elm v
ə mərifətdir («Firəngistan məktubları»). 
• Elm v
ə mərifət nur və altundur («Firəngistan məktubları»). 

•