Bütün türkl ərin tərcümanı ~ 1 ~ Abid Tahirli

Abid  Tahirli
 
~ 
56
 ~ 
 
onun Nobel mükafatına namizədliyi irəli sürülür. Dünyanın bir çox 
ölk
əsində, o cümlədən Rusiyada çox  sayda jurnal və  qəzetlər bu 
ideyanı  dəstəkləsələr də, onu həyata keçirmək  mümkün  olmadı. 
Sovet dövründ
ə  türk  xalqının  böyük  maarifçisi  pantürkizm  və 
panislamizmd
ə ittiham edildi, adı tarixdən silindi. Əslində, elə indi 
d
ə  böyük  maarifçinin  şərəfli  adının  bərpası  bir  çoxlarının  xoşuna 
g
əlmir… Sovet dövründə  onun məzarı  dağıdılmış,  yerlə  yeksan 
edilmişdir,  yalnız  1999-cu  ilin  martında  Krım  tatarları  onun 
xatir
əsinə qəbirüstü daş ucaltmışlar.  
Türk  tatar  dünyasında  İsmayıl  Qaspiralı  ən  tanınmış 
simalardan biridir. Bu insan qeyri-adi z
əkası,  novator  düşüncəsi, 
tük
ənməz enerjisi ilə  XIX  əsrin sonu XX əsrin  əvvəllərində  türk-
tatar  dünyasının  yenilikçi  bayraqdarı  olmuşdur».  («İsmayıl  bəy 
Qaspiralı» əsərindən). 
 
 
T.Polkanova: 
«Öz  xalqının  maariflənməsinə  Krım  tatarları 
İ.Qaspiralı  və  Krım  qəraimi  İ.Kazas  böyük  töhfə  vermişdir.  Onlar 
arasında  dostluq  əlaqəsinin  olduğu  yaxşı  məlumdur.  İ.Kazas  – 
«T
ərcüman»ın çox illik senzoru bütün illər ərzində qəzetdə bir sözə 
bel
ə  toxunmamış  ki,  bu  da  dəfələrlə  rəhbərliyin  iradına  səbəb 
olmuşdur.  Çox  az  adama  məlumdur  ki,  İ.Qaspiralınin ünsiyyət 
dair
əsinə  qəraim türklərinin digər böyük xadimi Səray  Şapşal  da 
daxil  olmuşdur…  Onlar  Baxçasarayda  türk  mədəniyyəti muzeyi 
yaratmaq bar
ədə ortaq fikrə gəlmişlər». («İ.Qaspiralı və S.Şapşal» 
əsərindən). 
 
R
əmzi  İlyasov:  KMR  Ali  Radasının  millətlərarası 
münasib
ətlər üzrə  daimi  Komissiyasının  sədri,  Krım  tatar  xalqları 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
57
 ~ 
 
M
əclisi sədrinin müavini: «İ.Qaspiralı bütün türk dünyası və bəşər 
sivilizasiyasının sərvətidir…». 
 
 
Şairə  F.Süleymaniyə:  «İ.Qaspiralı  müsəlman  qadınlarını 
c
əhalət  bataqlığından  çıxardı  və  onları  işıqlı  və  aydın  yola 
istiqam
ətləndirdi» («Süyüm Bikə» jurnalı, 1914). 
 
 
İlahiyyatçı  alim  Musa  Biqiyev:  «Əgər bilsəm ki, bizim 
hörm
ətli müəllimimiz dirilər və bundan sonra heç olmazsa, daha 15-
20 il mill
ətimizə  xidmət edə  bilər, mən fikirləşmədən həyatımı 
qurban ver
ər, onun yerinə  qəbirə  uzanardım».  («Mülahizələr» 
əsərindən, 1914). 
 
 
Yazıçı Əzizə Cəfərzadə: «Nəsib bəyin (Nəsib bəy Yusifbəyli 
n
əzərdə tutulur – T.A.) gənclik illərində Baxçasarayda tanış olduğu 
tatarların  maarifpərvər  ziyalısı  İsmayıl  bəy  Qaspiralı  «Tərcüman» 
adlı  bütün  türk  dünyasını  birliyə  dəvət  ideallı  bir  qəzet çap 
etdirirdi». («Əqidə bəxtəvərləri» məqaləsindən). 
 
 
Öm
ər Unal:  «Dildə, fikirdə,  işdə  birlik»  çağırışına  ən çox 
s
əs verən və  ardından  böyük  bir  yanğı  ilə  Qaspiralıdan  gələn səsi 
ölk
əsinə yönəltmiş olan kişilər şübhəsiz ki, Mustafa Kamal Atatürk 
v
ə  Kamalist yolu ilə  irəliləyən  aydınlarımızdır.  Bu  aydınlarımızın 
başında da dəyərli müəllimimiz Nəcib Hablemitoğlu gəlməkdədir». 

• Abid  Tahirli
 
~ 
58
 ~ 
 
(«İsmayıl Qaspiralının ayaq izləri ilə gedərkən «Dildə, fikirdə, işdə 
birlik» çağırışına səs vermək» məqaləsindən). 
 
 
Dos.dr.İsmayıl  Türkoğlu:  «O dönəmdə  İstanbulda  təhsil 
alan  Kazan  aydınlarından  Fatih  Kərimi  İstanbulda  «Tərcüman»ın 
çox  yaxşı  izlənildiyini, ictimai yerlərdə  –  masa  başına  toplanmış 
xalqın  «Tərcüman»  oxuduğunu,  küçələrdə  qəzet  satıcılarının 
«T
ərcüman» gəldi»  -  deyərək  bağırdığını  yazırdı».  («İsmayıl  bəy 
Qaspiralı» sənədli filmində çıxışından. TRT-2, 7-14-21 aprel 2004). 
 
 
Prof.dr.Beka
li 
Kasımov 
(Daşkənd Universiteti): 
«T
ərcüman»ın özü bir reforma idi. 
…İndi  bu  vəziyyət  (İ.Qaspiralı  irsinə  yasaq  qoyulması 
n
əzərdə tutulur – T.A.) kommunistlərin hökm sürdüyü Çində davam 
etm
əkdədir. Məsələn,  Uyğur  türk  xalqının  maarif  tarixi  haqqında 
yazılan  kitablarda  İ.Qaspiralının  adı  belə  çəkilmir. Sanki belə  bir 
adam tarixd
ə heç olmamışdır. Bu düzgün münasibət deyil. SSRİ-də 
is
ə  perestroykadan  sonra  İ.Qaspiralıya  münasibət dəyişməyə 
başladı».  («İsmayıl  bəy  Qaspiralı»  sənədli filmində  çıxışından. 
TRT-2, 7-14-21 aprel 2004). 
 
 
Dos.dr.Zühal Yüks
əl  (Krım  Mühəndislik və  Pedaqoji 
Universiteti): 
«İsmayıl  bəy  ərəb və  farsca söz və  terminləri ilə 
yüklü  olan  Osmanlı  ədəbi dilinin ifrat çətinliyini tez-tez təhlil və 
t
ənqid edirdi. Onun türkcəsi  xalq  danışıq  dili  əsasında  inşa 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
59
 ~ 
 
edilmişdi»  («İsmayıl  bəy  Qaspiralı»  sənədli filmində  çıxışından. 
TRT-2, 7-14-21 aprel 2004). 
 
Doç.dr.Hakan Kırımlı (Bilkənt Universiteti): «Qaspiralının 
h
ər mövzuda dəyişmək  «parolu»  olan  «birlik»  bu  anlayışın  əhatə 
dair
əsini Rusiya sərhədləri  daxilindəki  dindaş  və  soydaşları  ilə 
m
əhdudlaşdırmırdı»  («İsmayıl  bəy  Qaspiralı»  sənədli filmində 
çıxışından. TRT-2, 7-14-21 aprel 2004). 
 
 
Prof.dr.Kamil V
əli Nərimanoğlu (Bakı Avrasiya Araşdırma 
M
ərkəzi  başqanı):  «İsmayıl  Qaspiralı  yalnız  Krım  tatarlarının, 
Krım  türklərinin  deyil,  bütün  türk  dünyasının  iftixar,  şərəf 
qaynağıdır.  Xüsusi  ilə  Azərbaycanda,  bütün  Qafqazda  İsmayıl 
Qaspiralını  çox  sevirlər. Onun həm  şəxsi həyatı,  həm də  ictimai, 
f
əlsəfi,  ədəbi, mətbu fəaliyyəti Azərbaycanla,  Qafqazla  sıx  bağlı 
olmuşdur»  («İsmayıl  bəy  Qaspiralı»  sənədli filmində  çıxışından. 
TRT-2, 7-14-21 aprel 2004). 
 
 
Doç.dr.  İbrahim  Maraş  (Ankara  Universiteti,  İlahiyyat 
fakült
əsi):  «İsmayıl  Qaspiralı  tatar,  hətta bütün Rusiya 
müs
əlmanlarının, Rusiya türklərinin milli oyanış hərəkatının rəhbəri 
idi. Lakin onun, bu h
ərəkatın qarşısında çox ciddi bir maneə vardı. 
Bu mane
ə  o dövrün… qədimçiliyi  idi»  («İsmayıl  bəy  Qaspiralı» 
s
ənədli filmində çıxışından. TRT-2, 7-14-21 aprel 2004). 
 
 

• Abid  Tahirli
 
~ 
60
 ~ 
 
Prof.dr. Yavuz Akpinar  (Ege Universiteti):  «Qaspir
alının 
reformalarını islam dünyasının türk olmayan qisminə «ixrac etmək» 
istiqam
ətində son bir təşəbbüsü də oldu. 1912-ci ilə doğru dünyada 
ən çox müsəlman  əhaliyə  sahib ölkə  olan Hindistanda «Üsuli-
c
ədid»i  tanıtmaq  və  tətbiq etmək qərarına  gəldi».  («İsmayıl  bəy 
Qaspiralı» sənədli filmində çıxışından. TRT-2, 7-14-21 aprel 2004). 
«T
ərcüman» qəzeti təkbaşına  İsmayıl  bəyin 1883-cü ildən, 
yaxud 1905-ci ild
ən sonra çap etdiyi bütün nəşrlərdən, kitablardan 
daha  böyük  iş  görmüş,  türk  dünyasında  heç  bir  qəzetlə  müqayisə 
edilm
əyəcək qədər xidmət göstərmiş,  şərəfli bir tarixə  sahib 
olmuşdur». («İsmayıl Qaspiralının fəaliyyətlərinə ümumi bir nəzər» 
m
əqaləsindən). 
 
 
Prof.dr. X
əlil  İnalcık  (Bilkənd Universiteti):  «Türk 
dünyasının  qurtuluş  yolunu  modernləşmədə, modern elmin və 
texnologiyanın mənimsənilməsində görən böyük mütəfəkkir, böyük 
türk  lideri  olaraq  İsmayıl  Qaspiralını  görürəm. Türkçülük əslində 
onun «T
ərcüman» qəzeti ilə, onun təlqinləri ilə  başlamışdır 
(«İsmayıl bəy Qaspiralı» sənədli filmində çıxışından. TRT-2, 7-14-
21 aprel 2004). 
 
 
Prof.dr. Turan Yazgan 
(Türk Dünyası Araşdırmaları Vakfı 
başqanı): «Məncə, İsmayıl Qaspiralı türk tarixinin yetişdirdiyi, türk 
mill
ətinin gələcəyinin təsbit edilməsində  ən  doğru  idealları  irəli 
sürmüş  çox  böyük  bir  mədəniyyət, siyasət  xadimi və  düşüncə 
sahibidir».  («İsmayıl  bəy  Qaspiralı»  sənədli filmində  çıxışından. 
TRT-2, 7-14-21 aprel 2004). 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
61
 ~ 
 
Doç.dr.  Timur  Kocaoğlu  (Koç Universiteti):  «Qaspiralının 
çox böyük xidm
ətləri var, lakin ən  əhəmiyyətlisi bu gün bizim 
Qaspiralı  bəyi  xatırlamamıza  əsas verən, həm də  «Tərcüman» 
q
əzetidir».  («İsmayıl  bəy  Qaspiralı»  sənədli filmində  çıxışından. 
TRT-2, 7-14-21 aprel 2004). 
 
 
Süleyman D
əmirəl  (Türkiyə  Cümhuriyyətinin 9-cu 
Cümhurbaşqanı):  «Dildə, fikirdə,  işdə  birlik»  -  abidə  adam deyə 
bil
əcəyimiz Qaspiralı  tərəfindən təsbit  edilmişdir».  («İsmayıl  bəy 
Qaspiralı» sənədli filmində çıxışından. TRT-2, 7-14-21 aprel 2004). 
 
 
Prof.dr.  Şükrü  Elçin:  «Bütün həyatı  boyunca,  xüsusi  ilə 
m
əşhur  «Tərcüman» qəzetində  «Dildə, fikirdə,  işdə  birlik» 
prinsipini ortaya q
oymaqla  xalqının  mədəni bir səviyyəyə  çatması 
üçün 35 ilini heç bir mükafat gözl
əmədən, sevə-sevə xərcləyən, fikir 
v
ə  mücadilə  adamı,  qəzetçi,  yazıçı,  şair  İsmayıl  Qaspiralı  yeni 
n
əsillərin örnək olacağı bir şəxsiyyətdir». («İsmayıl Qaspiralı: təhsil 
v
ə maarif problemləri» məqaləsindən). 
 
 
Süleyman K
ələmci: «Texniki kəşflər, müharibələr, Osmanlı 
imperatorluğunda  aparılan  islahatlar,  müstəmləkəsi  Avropa,  qadın 
haqları… və s. kimi bir çox mövzulara müraciət edən «Tərcüman» 
dil birliyin
ə  nail  olmaq  üçün  aşağıdakı  vəzifələrin həyata 
keçirilm
əsini vacib hesab edir və bunun üçün çalışırdı: 
- 
türk  dilini  mümkün  olduğu  qədər yad dillərdən və  onun 
qaydalarından təmizləmək; 

• Abid  Tahirli
 
~ 
62
 ~ 
 
-  h
ər  şivədə  ifrat məhəlli olmayan kəlmələri ümumi türk 
dilin
ə uyğunlaşdıraraq istifadə etmək; 
-  oxuyub yazanlar t
ərəfindən anlaşılmayan ərəbcə və farsca 
sözl
ərdən xilas olmaq; 
- türkl
ər üçün ortaq bir yazı dili müəyyənləşdirmək; 
- m
əktəblərdə müasir təhsil qaydalarını tətbiq etmək. 
… «T
ərcüman» qəzetinin (1883-1918)  tam  bir  kolleksiyası 
dünyanın  heç  bir  kitabxanasında  yoxdur.  Ən  çox  ilə  sayına  sahib 
kitabxana Sankt-
Peterburqdakı Rusiya Milli Kitabxanasıdır. 
…Türkl
ərin  bütün  olduğuna  inanaraq  onlara  tatar,  Azeri, 
başqırt, özbək kimi isimlər verilməsinin doğru olmadığını anlayır və 
bütün bu isiml
ərin  sadəcə  bölmək,  parçalamaq,  dağıtmaq  məqsədi 
il
ə  ortaya  atıldığını  bilirdi.  Əslində,  Kaşqarlı  Mahmud  «Divani 
lüğat-it türk» adlı əsərində türk dilinin çeşidli qollarının bir-birindən 
f
ərqli səs özəlliklərini aydın göstərmişdir». («Qaspiralı İsmayıl bəy» 
m
əqaləsindən). 
 
 
Yrd.doç.dr.  Əhməd Toksoy:  «…türk milləti  Qaspiralının 
işarət etdiyi «Dildə, fikirdə,  işdə  birlik» hədəfini gerçəkləşdirəndə 
onun da ruhu şad olacaq və adı hörmətlə anılmış olacaqdır». («XX 
yüz il
ə girərkən türk dünyası və İsmayıl Qaspiralı» məqaləsindən). 
 
 
Qaspiralışünas  Mustafa  Tokər  (Səlcuq Universiteti):  «Bu 
gün d
ə aktual və canlı olan «dildə birlik» fikrini ortaya atan İsmayıl 
Qaspiralını… bir daha xatırlamaq şübhəsiz ki, tək bir dillə danışıb 
yazmaq h
əyəcanını  duyan  hər kəs üçün ödənməsi  vacib bir vəfa 
borcudur.  Onun  açdığı  cığır  bir  sıra  daxili  və  xarici  düşmənlər 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
63
 ~ 
 
t
ərəfindən  əngəllənməsəydi, elə  təxmin  edirik  ki,  bu  gün  uğurla 
n
əticələnəcəkdi. Türk milləti üçün xeyirli olan hər  işin,  nədənsə 
daxili v
ə  xarici bədxahları  olmuşdur,  bundan  sonra  da  olacaqdır. 
Bizim  borcumuz,  İsmayıl  Qaspiralı  əzmi və  səbrini göstərərək bu 
oyunun  qurucularını  elmin  və  ağlın  yardımı  ilə  bitərəf etməkdir». 
(«İsmayıl Qaspiralı» əsərindən). 
 
 
Adas  Yakubaskas  (Yakub  oğlu):  «İsmayıl  Qaspiralı  Polşa 
v
ə Litvadakı tatarların həyatı ilə çox maraqlanmışdır». (Ağməscid, 
mart  1991,  İ.Qaspiralının  yubileyi  münasibəti ilə  keçirilən 
toplantıdakı çıxışından). 
 
 
Prof.dr. Tuncer Gül
ənsoy:  «…İ.Qaspiralı  yalnız  Krım 
türkünün deyil, bütün dünya türkl
ərinin səadəti və əbədi qurtuluşu 
üçün çalışmışdır. 
…İsmayıl  Qaspiralı  hələ  sağ  ikən çox gənc olan Mustafa 
Kamalın  onun  fikirlərindən  yararlanmadığını  söyləmək olmaz. 
Atatürkün g
ənc Türkiyə  Cümhuriyyətinin təməlini qoyarkən irəli 
sürdüyü «dil v
ə tarix tezislərinin» əsasında İ.Qaspiralı fikirlərindən 
yararlandığı  aşkar  görünür.  Bu  mövzu  mütləq  elmi  araşdırmaya 
möhtacdır.  Bundan  başqa  Atatürkə  ilham  qaynağı  olan  Ziya 
Göyalpın  da  «türkləşmək,  islamlaşmaq,  müasirləşmək»  düşüncəsi 
v
ə  eyni  adlı  əsərinin də  Qaspiralı  fikirlərindən  qidalandığı 
inkaredilm
əzdir. Bu problemin də müqayisəli şəkildə araşdırılması 
aktualdır».  («İsmayıl  Qaspiralı  və  Anadolu türklüyü» 
m
əqaləsindən). 
 

• Abid  Tahirli
 
~ 
64
 ~ 
 
Krım  mədəniyyət  xadimi,  yazıçı,  publisist,  tədqiqatçı 
Osman Nuri-
Asan  Aqçoqraqlı:  «Sözündən, fikrindən dönmək 
bilm
əyən  Qaspiralı  qəzet buraxmaq üçün çarələr  axtarırdı.  Çarə 
tapıldı. 1882-ci il ərzində «Tonğuç», «Şəfəq», «Qəmər», «Günəş», 
«Yıldız»  kimi  12  risalə  çıxardı.  Təbii ki, bu risalələrin  adları 
müxt
əlif olsa da, içi jurnal və ya qəzet olduğundan şübhə etməyən 
əski Rusiya  senzur idarəsi bunlara mane olurdu. Qaspiralı  ona 
badalaq vuran düşmənin ta ürəyinə, mərkəzinə (Peterburq nəzərdə 
tutulur – T.A.) getdi. N
ə necə də olsa da, rus və tatarca olmaq şərti 
il
ə  «Tərcüman»  adlı  həftəlik bir qəzet  çıxarmağa  ruxsət  aldı». 
(«Qart mü
əllim və  yazıçılarımızdan  İsmayıl  Qaspiralı»  əsərindən 
(1925). 
 
 
İ.Qaspiralının  nəvəsi  İnci  Ertəm:  «İsmayıl  Qaspiralının 
n
əvələrindən  biri  olmağıma  rəğmən qənaətimcə  əsil nəvələri onun 
«Dild
ə, fikirdə,  işdə  birlik»  əməlini mənimsəyib bu yolda 
yorulmadan ç
alışanlardır. Onlar necə də xoşbəxtdirlər». (Ağməscid, 
mart  1991.  İ.Qaspiralının  yubileyinə  həsr  olunmuş  toplantıdakı 
çıxışından). 
 
 
Doç.dok. Giray Saynur Bozqurt: 
«Qaspiralı  Rusiya 
imperiyasındakı türklər arasında birliyin simvolu və onların mümtaz 
şəxsiyyəti olduğu kimi ümumtürk-müsəlman hərəkatı fəaliyyəti ilə 
m
əşğul  olan  türk  ziyalılarının  əksəriyyəti də  ya onun tələbələri, 
yaxud  onun  sisteminin  yetişdirmələri  idi».  («Qaspiralı  və  Rusiya 
müs
əlmanlarının kimlik mücadiləsi» doktorluq işindən). 
 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
65
 ~ 
 
Prof.dr. M
ustafa Kafalı: «…Krımda doğulub Krımda vəfat 
ed
ən və  Krımda  dəfn  olunan  İsmayıl  Qaspiralı  Türkiyə  də  daxil 
olmaqla  bütün  türk  dünyasında  ən  çox  tanınan  və  bilinən kimsə 
olmaq v
əsfini  qorumaqdadır.  Onun  bu  ölçüdə  tanınması  və 
bilinm
əsinin  ən böyük səbəbi yəqin  ki,  çoxşaxəli fəaliyyəti ilə 
bağlıdır. Çünki İsmayıl Qaspiralı düşünən bir kimsə olduğu qədər, 
bir m
əfkurə adamı, məfkurə adamı olduğu qədər öndər bir maarifçi, 
maarifçi  olduğu  qədər  idealist,  idealist  olduğu  qədər qəzetçi və 
naşirdir. Bütün bunların üstündə bir dava adamı və həyatı boyunca 
yorulmadan  inancı  yolunda  mücadilə  verən kimsədir. Bütün bu 
keyfiyy
ətləri özündə birləşdirmiş İ.Qaspiralı istər öz nəslinin, istər 
özünd
ən sonra gələn bir çox dəyərli  insanın  fövqündə  duran, 
tanınan bir insan kimi təzahür etməkdədir». («İsmayıl Qaspiralının 
naşirliyi və qəzetçiliyi» məqaləsindən). 
 
 
Prof.dr. Mehmet Saray: 
«Qaspiralı İsmayıl bəyin türkcənin 
bütün türk dünyasının istifadə edə biləcəyi dil halına gəlməsi üçün 
verdiyi bu s
əssiz və əsil mücadilə son dərəcə uğurlu olmuşdur. Belə 
ki, «T
ərcüman» qəzetində  istifadə  etdiyi sadə  türkcə  qəzetin 
yayıldığı hər yerdə, xüsusilə Kazanda, Şərqi və Qərbi Türkistanda, 
Az
ərbaycanda,  Balkanlarda,  Osmanlı  Türkiyəsində  yaşayan  bütün 
türkl
ər tərəfindən  anlaşılan  bir  dil  halına  gəlmişdir.  Ziya  Göyalp 
«Türkçülüyün 
əsasları»  adlı  əsərində  bu  mövzuda  yazır: 
«T
ərcüman» qəzetini  Şimal  türkləri  olduğu  qədər  Şərq türkləri ilə 
Q
ərb türkləri də anlardı. Bütün türklərin eyni dildə birləşmələrinin 
mümkün olduğuna bu qəzetin vücudu canlı bir dəlildir». 
…Bu gün… gerç
əkləşməsini çox arzu etdiyimiz dil və 
m
ədəni birlik ideyasının həyata keçməsi üçün, Qaspiralının ruhunun 

• Abid  Tahirli
 
~ 
66
 ~ 
 
şad olması üçün bütün türklərin görəcəyi tək bir iş qalmışdır. O da, 
türklüyün keçirdiyi t
əcrübələrdən  faydalanaraq,  latın  əlifbası 
t
əməlində bir əlifba hazırlamaqdır». («Qaspiralının türk dünyasında 
verdiyi dil v
ə kültür mücadiləsi» məqaləsindən). 
 
 
Sabri  Osmanoviç  İzidinoviç:  «Az  qala  yarım  əsr boyunca 
övladından – Krım tatar xalqından ayrılan Krım adası (bu səbəbdən 
d
ə bəzi şirinlikləri qeyb olsa da) gözəl, əfsanəvi, dünya hüzurunda 
başqa bir diyara bənzəməyən vətənimiz Allahın hikməti ilə, bizim 
milli qürurumuz, muazzam müt
əfəkkir, ictimai və  maarif  ərbabı, 
m
əşhur  təzimatçı,  müsəlmanların  tərəqqisini,  onların  heysiyyətini 
v
ə  mədəniyyətini yüksəldən…  böyük  insanın  –  İsmayıl  Mirzə 
Mustafaoğlu Qaspiralının da Vətənidir.  
…İsmayıl Mirzə babamızın həqiqi nəvələri sayıla bilməmiz 
üçün bizl
ər evdə  olsun,  işdə  olsun,  camaatçılıqda  olsun,  rahat 
dön
əmlərdə  belə  hər  addımımızı,  hərəkətimizi, niyyətimizi, 
üsullarımızı  xalqımızın  şan  və  etibarını  itirməməsi nöqteyi-
n
əzərindən etməliyik  («İsmayıl  Qaspiralı  və  Krım  türkləri» 
m
əqaləsindən). 
 
 
Polşadakı  Krım  tatarlarının  lideri,  prof.Selim  Hazbiyeviç: 
«Yusif Akçura v
ə  Ziya Göyalp kimi «Pantürkizm» nəzəriy-
y
əçilərindən və müdafiəçilərindən biri olan İsmayıl Qaspiralının bir 
çox t
ələbəsi  vardı.  Çələbixan və  Cəfər  Seyd  Əhmədin də  olduğu 
t
ələbələri arasında eyni zamanda Polşa, Litva və tatar türklərindən 
d
ə  çox  sayda  insan  vardı.  …Rusiyada  əsir edilmiş  müsəlman-türk 
xalqının  hürriyyət və  istiqlal mücadiləsində  iştirak  etmiş  bir  çox 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
67
 ~ 
 
Polşa,  Litva  tatar  türklərindən bəzilərini  xatırlayıram.  Məsələn, 
Krım  hökuməti bürosu idarəçisi və  Azərbaycan hökuməti bürosu 
idar
əçisi olan Arslan Nayman Mirzə  Kırğın,  onun  qardaşı  və 
Az
ərbaycan hökuməti  ədalət naziri Nayman Mirzə  Kırğın,  Krım 
Demokratik Cümhuriyy
əti ədalət naziri İsgəndər Əhmədoğlu, Krım 
tatar hökum
ətinin mətbu  orqanı  olan  «Krım»  qəzetinin  baş 
redaktoru  Əliəsgər  Miharoğlu,  Krım  tatar  hökuməti  Başkanı,  eyni 
zamanda Az
ərbaycan  Ordusu  Komutanı  və  Müsavat  Partiyasının 
üzvü  Marsey  Süleyman  Sulkeoğlu»  («İsmayıl  bəy  Qaspiralı: 
Pantürkizm v
ə Polşa ilə münasibəti» məqaləsindən). 
 
 
Volkan Ekiz: 
«Adına  istər post-modern, istər  bilgi  çağı 
deyin, ist
ərsə  başqa  ifadə  tapın,  amma  modernlikdən  sonrakı 
dön
əmin giriş ərəfəsində olduğumuz və keçid dönəmini yaşadığımız 
mütl
əqdir.  Bu  şəraitə  İsmayıl  Qaspiralı  ideyaları  ilə  adaptasiya 
olunan türkçülük öz strategiyası və hədəfini müəyyənləşdirməlidir. 
Bu yeni dövr üçün b
əlkə Qaspiralının irəli sürdüyü simvol kifayət 
etm
əyəcək, bəlkə də başqa bir simvol yetərli olacaq, lakin o simvol 
tapılmalıdır.  Türkçülük  modern  dönəmdə  çağdaş  olduğu  kimi 
modern  sonrası  da  çağdaş  qalmalıdır»  («Alternativ  bir  «Dildə, 
fikird
ə, işdə birlik» axtarışı» məqaləsindən). 
 
 
Qaspiralının  qızı,  Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 
qurucularından,  liderlərindən Nəsib bəy Yusifbəylinin həyat 
yoldaşı,  «Aləmi-nisvan»  jurnalının  redaktoru  Şəfiqə  xanım 
Qaspiralı:  «Rəhmətlik  atam  biz  övladlarını  daim  oxumağa  təşviq 
ed
ərdi. Oxuyacağımız kitabları seçərək satın alar, xüsusi ilə klassik 

• Abid  Tahirli
 
~ 
68
 ~ 
 
əsərlərə  üstünlük verər və  dərgilərə  də  abunə  olardı.  Seçdiyi 
əsərlərin hamısı mənalı, millətsevərlik duyğusu təlqin edən olardı» 
(Atamdan xatir
ələr. «Əməl» jurnalı, № 12, sentyabr 1962). 
 
 
Ədib mühərrir, böyük xalq xadimi  Məhəmməd Fatih 
K
ərimi: «Yuxarıda bəyan edilmiş vəziyyətdə olan bir millət (ətalət, 
c
əhalət, mövhumat içində  boğulan  millət nəzərdə  tutulur  –  T.A.) 
üçün q
əzet təsis etməkdə  məqsəd  mal  toplamaq,  şöhrət qazanmaq 
v
ə  sairə  kimi  şəxsi və  nəfsi  arzular  olmadığını,  millət, vətən 
sevgisin
ə, …ümumiyyətlə  insaniyyətə  xidmət və  cəhalət vərəminə 
mübt
əla olan çarəsizlərə şəfa verə bilmək üçün fövqəladə bir qeyrət 
göst
ərdiyini insaf sahibi olan hər kəs təsdiq etməlidir. Çünki o vaxt 
mill
ət qarşısında yeni mətbuat ərbabının ölüyuyan bir molla, yaxud 
m
əscid süpürücü, bir müəzzin qədər də  hörmət və  etibarı yox  idi. 
H
əm də qəzet buraxmağa və müxtəlif ləhcələrdə yazılmış risalələrə 
gör
ə  pul sərf edib günaha batmaqdan (!) fövqəladə  dərəcədə 
qorxurdular. O halda «T
ərcüman» qəzetinin sahibi nə  üçün təsis 
etdi?  Heç  şübhəsiz, cəhalət  qaranlığında  məhv olan milləti maarif 
nuru il
ə  aydınlatmaq  və  çürüməyə  başlayan  əzalarını  mədəniyyət 
ziyası  ilə  sağaltmaq  üçün.  Buna  əsla  şübhə  yoxdur. Qəlbi qeyrət, 
h
əmiyyət və mətanət dolu İ.Qaspiralı bütün çətinliklərə sinə gələrək 
işə təşəbbüs etdi. 
…X
əstənin təbiətini bilib dərman verən təbib kimi millətin 
idrak d
ərəcəsinə və ehtiyacına görə ona xitab edərək böyük səbirlə 
onu yavaş-yavaş salamat sahilinə, yəni maarif və mədəniyyətə sövq 
etm
əsi «Tərcüman»ın ən böyük xidməti və təqdirəlayiq məharətidir.  
…Mill
ət özünün cahil, elm və  maarifə  möhtac  olduğunu, 
maarif v
ə  mədəniyyətdən kənar həyatın  mümkün  olmadığını 

•