AZƏrbaycan diLİ VƏ tariXİ ―Tarixi olduğu kimi qəbul etmək, dərk etmək
§ 10. ÇARĠZMĠN AZƏRBAYCAN FEODALLARI ĠLƏ
Yüklə 11,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 10. ÇARĠZMĠN AZƏRBAYCAN FEODALLARI ĠLƏ
ĠTTĠFAQININ MÖHKƏMLƏNDĠRĠLMƏSĠ
XIX yüzilliyin 40-cı illərinin əvvəllərində Azərbaycanda yaranmış şərait mütləqiyyətə, bu ölkədə elə bir möhkəm sosial zəmin yaratmaq zərurətini diktə edirdi ki, həmin zəminə arxalanaraq əhalinin "istismar olunan hissəsini, ilk növbədə kəndliləri əzmək və cilovlamaq mümkün olsun. Çarizmin sosial dayağı ancaq yerli feodallar ola bilərdi. Dağlıların xalq- azadlıq mübarizəsini boğmaq siyasəti də, Türkiyə ilə hərbi toqquşma təhlükəsi ilə bağlı olaraq öz arxasını möhkəmləndirmək istəyi də çar hökumətini yerli feodallarla ittifaq bağlamağa sövq edirdi. Beləliklə, yaranmış şərait çarizmi yerli feodallara qarşı siyasətini dəyişməyə vadar edirdi. 1842-ci ildə Tiflisdə ağaların şəxsi hüquqları və onların həyata keçirilməsi yolları barədə məsələlərin işlənib hazırlanması ilə məşğul olan komitə işə başladı. Komitənin qarşısında ağaların şəxsində elə bir "ali müsəlman silki" yaratmaq vəzifəsi qoyulurdu ki, "hökumət bu silkin vasitəsilə öz niyyətlərilə müvafiq surətdə xalqa təsir göstərə bilsin" [118]. 1843-cü ildə bu komitəni iki yeni komitə əvəz etdi: bunlardan biri "ali müsəlman silkini" - rəsmi sənədlərdə Azərbaycan bəyləri belə adlandırılırdı - müəyyənləşdirməklə; digəri isə 1841-ci i] reskripti ilə ağaların torpaqları müsadirə edildiyi üçün ayrıca olaraq ağalar məsələsi ilə məşğul olurdu. Bu komitənin işi şəxsən çarın özü tərəfindən istiqamətləndirilirdi. Onların öz işlərində rəhbər tutmalı olduqlan başlıca əsasları da çarın özü müəyyənləşdirmişdi. Qəti surətdə aydınlaşdı ki, çarizm Azərbaycanda öz hökmranlığını möhkəmləndirmək və bu ölkədə özünə sosial dayaq yaratmaq məqsədilə yerli feodalların mənafeyini öz himayəsi altına götürmək qərarına gəlmişdir. Bəylərin torpaq hüquqlarını və onların kəndlilərlə qarşılıqlı münasibətlərini müəyyənləşdirilməli olan başlıca əsaslar aşağıdakılardan ibarət idi: 1. Torpaqlar nəsli mülkiyyət hüququnda bəylərin ixtiyarına verilməli idi; ağalar da həmin əsaslar üzrə torpaqla təmin edilməli idilər. 2.
etməli idilər. 3.
Feodallara kəndlilər üzərində polis və məhdud məhkəmə hüquqları verilməli idi [119]. Azərbaycan bəylərinin torpaq hüquqları və onların kəndlilərlə qarşılıqlı münasibəti məsələsi M.S.Vorontsovun canişinliyi dövründə həll edildi. Qafqaza yola düşmək ərəfəsində Vorontsovu çarın I özü qəbul etdi və o, I Nikolaydan çarizmin aqrar siyasətinin başlıca istiqamətini müəyyənləşdirən göstərişlər aldı. Yeni aqrar qanunların hazırlanması üzrə bütün işlər Zaqafqaziya diyarı mülki idarəsinin rəisi, mütləqiyyət siyasətinin qızğın icraçısı general P.A.Ladinskinin əllərində cəmlənmişdi. 1846-cı ilin əvvəllərində general Ladinski Azərbaycan bəylərinin torpaq hüquqları haqqında "Əsasnamə"nin layihəsini və bu layihə barədə ətraflı izahatı Vorontsova təqdim etdi. Bunlarda belə bir fikir aydın şəkildə ifadə olunurdu ki, tiyul torpaqlarının ləğvi haqqındakı qərar səhv olmuşdu[120]. "Əsasnamə" dəfələrlə ciddi müzakirələrə məruz qaldı. Bu müzakirələrdə Vorontsov, Ladinski və canişin tərəfindən dəvət olunmuş Qarabağ və Şəki bəyləri iştirak edirdilər, Sonuncular "Əsasnamə"nin bu müşavirələrdə işlənib hazırlanmış son layihəsindən tamamilə razı qaldılar. Çar müstəmləkəçilərinin işləyib hazırladığı "Əsasnamə" layihəsi Azərbaycan feodallarının torpaq üzərindəki hüquqlarını təsdiq etdi. Qafqaz Komitəsi layihənin əsas müddəalarını bəyənərək, məlum əsaslar üzrə bəylərin taleyinin möhkəm şəkildə qurulmasını "həm... bu silkin sakitləşdirilməsi, həm də ən başlıcası isə bəylər vasitəsilə hökumətin əlinə xalq kütlələrini asanlıqla idarə etmək üsulları vermək" məqsədi ilə faydalı və zəruri saydı. Bununla yanaşı, Qafqaz Komitəsi layihəni daha ətraflı müzakirə etməyi qərara aldı [121]. I Nikolay 1846-cı il dekabrın 6-da canişin adına reskripti imzaladı [122]. Reskript fcodalların həm irsi mülk torpaqları, həm də "müsəlman əyalətlərinin Rusiyaya birləşdirilməsi zamanı onların nəsillərinin malik olduqları və indi mübahisəsiz şəkildə onların ixtiyarında olan" len torpaqları - tiyullar üzərində tam nəsli mülkiyyət hüququnu təsdiq edirdi [123]. 1841-ci ildə müzakirə edilmiş, çarın "xüsusi" mərhəməti şəklində geri qaytarılan torpaqlar üzərində ağaların və 1840-cı ildən sonra onlardan alınmış mülklər üzərində bəylərin hüququ təsdiq olunurdu. Çar Rusiyasınm zadəgan mülkədarları kimi, Azərbaycan feodalları da öz torpaqlarından imperiyanın ümumi qanunları əsasında istifadə etmək "satmaq, bağışlamaq, irsən vermək və başqa üsullarla özəlləşdirmək" hüququ aldılar. Çar
hökuməti bütün imperiyada olduğu kimi, feodalların silki hüquqlarının qayğısına qalaraq qeyd edirdi ki, hüquqi sövdələşmə əsasında Azərbaycan feodalları nümayəndəsinin əlində olan malikanə o şəxsin əlinə keçə bilər ki, ya Zaqafqaziya diyarı ali müsəlman silkinə mənsub olmalı, ya da imperiyanın ümumi qanunlarına görə məskun mülklərə sahiblik etmək üçün zəruri olan keyfiyyətlərə malik olmalıdır" [124]. Reskript torpaq sahibkarlarına öz torpaqlarından sərbəst surətdə istifadə etmək hüququ verərək torpağın əmtəəyə çevrilməsi üçün müəyyən şərait yaratsa da, feodal torpaq mülkiyyəti hələlik kapitalist torpaq mülkiyyətinə çevrilmədi. Çünki torpağın özəlləşdirilməsi hüququ onunla məhdudlaşırdı ki, torpaq ancaq hakim feodal sinfin əlinə keçə bilsin. Reskript torpaq üzərində feodallarm xüsusi mülkiyyət hüququnu möhkəmləndirərək və feodalların torpaq fondunun toxunulmazlığını təmin edərək tiyuldar bəylərin öz mülkiyyətçilik hüquqlarının tanınması uğrunda apardıqları uzun- müddətli mübarizəsinə bir növ yekun vururdu. Tiyul və mülk torpaqlarının feodal torpaq mülkiyyətinin eyni kateqoriyası şəklində qovuşması bu mülkiyyətin inkişafında Azərbaycan feodallarının torpaq hüquqlarının güclənməsi ilə əlaqədar olan yeni mərhələ idi. Bu güclənmə ilk növbədə tiyulların mülklərlə eyniləşdirilməsi faktının özündə ifadə olunurdu. Lakin ən başlıcası ondan ibarət idi ki, reskript keçmiş tiyuldarların torpaq üzərindəki mülkiyyətçilik hüquqlarınm miqyasını kəskin surətdə genişləndirdi. Əgər əvvəllər bu hüquq əslində asılı feodal kəndlilərindən renta almaq hüququ ilə məhdudlaşırdısa, indi keçmiş tiyuldarlar torpaq mülkiyyətçilərinə çevrilərək, bu torpaqlardan istədikləri kimi istifadə etmək hüququ aldılar. Kəndlilərin əsrlərdən bəri istifadə etdiyi torpaqlar tamamilə feodallarm sərəncamına keçdi. Reskriptin xüsusi maddəsi artıq Azorbaycanın Rusiya tərəfindən istilasından sonra çar hökumətindən tiyul hüququna əsasən torpaq sahələri almış feodalların mülkiyyətçilik hüququna həsr olunmuşdu. Canişinə təklif olunurdu ki, müvəqqəti və ömürlük istifadə üçün torpaq verilmiş bu şəxslərin xidmətlərini nəzərə alaraq, tor- pağın bu şəxslərdən kimlərin nəsli sahibliyində təsdiq edilməsi, kimlərin isə müvəqqəti istifadəsində saxlanılması barədə çara təqdimat versin. Artıq varislərə keçmiş torpaqlar isə əgər onların alınması barədə heç bir sərəncam verilməmişdirsə, - varislərin nəsli mülkiyyəti kimi təsdiq olunurdu. Reskriptin maddələrindən biri torpağa sahibkarlıq üstündə xəzinə ilə feodallar arasında baş verə biləcək mübahisələrdə dövlət mənafeyinin qorunmasına xidmət edirdi. Xəzinəyə mənsub olmuş xeyli torpaq mülkü heç də həmişə dəqiq mərzlənməməsi nəticəsində feodallar tərəfindən ələ keçirilirdi. Belə mübahisələrə ümumi əsaslar üzrə məhkəmə orqanlarında baxılmalıydı. Hökumətin fikrincə, reskript feodalların torpaq üzərindəki hüquqlarını qanuniləşdirərək və gücləndirərək Azərbaycanda feodal münasibətlərini möhkəmləndirməli idi, belə ki, feodal münasibətlərinin əsasını torpaq üzərində feodal mülkiyyəti təşkil edirdi.
Xüsusi sahibkar kəndliləri formal olaraq dövlət kəndliləri dərəcəsinə şamil edildilər və müxtəlif adların (rəiyyət, rəncbər, nökər və s.) yerinə ümumi ad - "mülkədar tabelisi" adını aldılar. Kəndlilər "torpaqdan... istifadə müqabilində haqq" kimi mülkədarların xeyrinə müxtəlif mükəlləfıyyətləri yerinə yetirməli idilər və torpaq mülkiyyətçiləri polis nəzarəti altına verilirdilər. Bununla bərabər, feodalların kəndlilərə sahib olmaq hüququ təsdiq olunmurdu. Reskriptdə "sahibkar kəndliləri" ifadəsi işlədilmirdi, feodalın xeyrinə mükəlləfiyyətlər isə torpaqdan istifadənin müqabilindəki haqq kimi təqdim edilirdi. Lakin bu mükəlləfıyyətlərin məcmusu mahiyyətcə torpaq rentasından başqa bir şey deyildi. Çar hökuməti feodalların torpaq üzərində mülkiyyət və kəndlilərin feodal istismarı hüquqlarını təsdiq edərək, sədaqətlə xidmət göstərməyi, hər şeydən əvvəl kəndli hərəkatına qarşı amansız mübarizə aparmağı tələb edirdi. Çar reskriptində deyilirdi: "Biz buna möhkəm əminik ki, Zaqafqaziya diyarının... ali müsəlman silki... onun üzərinə qoyulacaq vəzifələrin cani-dildən və ciddi-cəhdlə yerinə yetirilməsinə... həmişə hazır olacaqdır" [125]. Reskriptdə şərh olunan və torpaq sahibkarları ilə kəndlilərin qarşılıqlı münasibətlərini müəyyənləşdirən prinsiplər 1847-ci il 20 aprel və 28 dekabr tarixli "Kəndli əsasnamələri"ndə konkretləşdirildi. Bu əsasnamələrdən birincisi Şamaxı və Dərbənd quberniyalarınm bəy kəndlilərinə, yəni Şamaxı, Şuşa, Nuxa, Lənkəran, Bakı, Quba və Dərbənd qəzalannm xüsusi sahibkar kəndlilərinə, ikincisi isə Tiflis quberniyasının Yelizavetpol qəzasındakı Qazax və Şəmşəddil nahiyələri ağalarının torpaqlarında yaşayan kəndlilərə aid idi. 1847-ci il 20 aprel "Əsasnaməsi"ndə torpaq mülkiyyətçiləri ilə kəndlilərin qarşılıqlı münasibətlərini müəyyənləşdirən, sahibkar kəndlilərinin iqtisadi və hüquqi vəziyyətinə aid bir sıra müxtəlif məsələlərə toxunulurdu. "Əsasnamə" torpaq mülkiyyətçilərinin üzərinə 15 yaşından yuxarı kişi cinsindən olan hər bir kəndlini taxılçılıq, maldarlıq və bostançılıq üçün yararlı olan 5 desyatinlik pay torpağı ilə təmin etmək vəzifəsi qoyurdu. Kəndlini torpaqla təmin etmək vəzifəsini irəli sürən qanunverici, hər şeydən əvvəl xəzinənin və dövlət təhlükəsizliyinin mənafelərini müdafiə etməyi, sahibkarlar və dövlət üçün torpaq rentasiyasının toplanmasını təmin etməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu. Sahibkar kəndliləri isə islahata qədər ki, dövrdə olduğu kimi 5 desyatindən az torpaq sahələrindən istifadə edirdilər. "Əsasnamə" bu tələbin sahibkarlar tərəfindən yerinə yetirilməsini təmin edəcək heç bir tədbir nəzərdə tutmurdu. Mükəlləfiyyətlərin həcmi pay torpağının sahəsindən asılı olaraq müəyyənləşdirilmədiyindən, kəndlinin pay torpağının artırılmasına və "Əsasnamə"də nəzərdə tutulmuş ölçülərə çatdırmağa sahibkarın heç bir marağı yox idi, belə ki, torpağı icarəyə vermək sahibkar üçün daha əlverişli idi. Bütün bunlar "Əsasnamə"nin bu maddəsini qabaqcadan uğursuzluğa məhkum edir, ona deklarativ xarakter verirdi. "Əsasnamə"nin əsas maddələrindən biri kəndlilərin mükəlləfiyyətləri məsələsi idi. Qanun kəndli mükəlləfiyyətlərinin müxtəlif növlərini, onların ödənilməsi və yerinə yetirilməsi üsullarını ətraflı surətdə şərh edirdi.
alətləri, toxum) hesabına becərilməsi şərti ilə istənilən kənd təsərrüfatı bitkisi məhsulunun sahibkarın xeyrinə ayrılan 1/ 10 hissəsi əsas məhsulla toplanan mükəlləfiyyət idi. "Əsasnamə" rəiyyətləri çoxdan bəri mövcud olmuş bir sıra digər məhsulla toplanan mükəlləfiyyətlərdən azad edərək və ya onları malcəhətin ümumi miqyasına daxil edərək, bu sahəyə nizamlayıcı əsas tətbiq edir və kəndlilərdən alınan natural məhsulla toplanan vergiləri müəyyən dərəcədə azaldırdı. Kəndlilər öz pay torpaqlannı sahibkarların iş heyvanı, alətləri və toxumundan istifadə edərək becərdikləri təqdirdə, onlar məhsulun 1/ 5 -dən çox olmayan hissəsini sahibkara verməli idilər. Bu maddə feodal asılı kəndlilərinin rənc-bərlər (əkərlər) və nökərlər kimi əvvəlki zümrələri, habelə var-yoxdan çıxmış rəiyyətlər ücün nəzərdə tutulmuşdur. "Əsasnamə"yə görə, torpaq mülkiyyətçiləri onlara pay torpağı ayırmalı idi-lər. Torpaq alan, lakin istehsal vasitələri olmayan bu kəndlilər "kömək" üçün feodala müraciət etməli olurdular. "Əsasnamə" kəndlilər üzərinə məhsul yığımından sonra üç gün ərzində sahibkarın payını ayırmaq, feodal malikanənin hüdudlarında yaşayırsa, bu payı növbəti üç gün, məhsul yığılan yerdən 50 verstdən uzaqda yaşadığı təqdirdə 15 gün ərzində ona çatdırmaq vəzifəsini qoyurdu. "Əsasnamə" məhsulla ödənilən vergi ilə yanaşı, kəndlilərin bəyin xeyrinə işləyib-ödəmə rentasını yerinə yetirmələrini nəzərdə tuturdu. "Əsasnamə" hər kəndli ailəsi üzərinə sahibkarın tələbi ilə öz iş eyvanı və alətlərilə ildə 18 gün ərzində onun təsərriifatında işləmək üçün bir işçi vemək təhəddüdü qoyurdu. Mükəlləfiyyətin bu növü, yəni biyar Azərbaycanda çoxdan bəri mövcud idi. Onun müddəti Azərbaycanın heç bir qəzasında dəqiq müəyyən edilməmişdisə də heç yerdə kəndlilərin feodalın xeyrinə işlədikləri günlərin sayı ―Əsasnamə"də göstərilmiş rəqəmin heç yarısına da çatmırdı. "Əsasnamə" biyarın həcmini iki dəfədən çox artırdı və bununla da, əvvəlcə mövcud olmuş mükəlləfiyyəti daha ağır və məşəqqətli etdi. Hər ailədən işçi verməklə yanaşı, kəndlilər ildə bir-iki gün bütün kənd cəmiyyəti ilə, elliklə sahibkar üçün işləyərək (əvrəz), feodalın göstərişinə görə, kənd təsərrüfatı və ya suvarma işlərini yerinə yetirməyə borclu idilər. Əvrəz nəticəsində yığılmış məhsul büsbütün feodalın xeyrinə gedirdi. "Əsasnamə"yə görə kəndlilər elliklə sahibkar malikanələrində arxlar və yollar çəkməli, köhnə tikililəri təmir etməli idilər. Bununla da "Əsasnamə" feodallara, lazım gəldikdə, müftə işçi qüvvəsindən istifadə etməklə, özləri üçün xeyirli olan yol və suvarma işlərini genişləndinnək imkanı verirdi. Əkinçiliklə və oturaq maldarlıqla məşğul olan kəndlilər mal-qaranın sahibkar torpağında otarılmasının müqabilində məbləği müəyyənləşdirilməmiş xüsusi pul vergisi - çöpbaşı ödəməli idilər, Çöpbaşı
"yerli adətlərə görə müəyyənləşdirilməmiş" qaydalar üzrə alınırdı. Bu da torpaq sahibkatları tərəfindən özbaşmalıqlar üçün şərait yaradırdı. "Əsasnamə"nin üç maddəsi müstəsna surətdə maldarlıqla məşğul olan kəndlilərin mükəlləfiyyətlərini müəyyənləşdirirdi. Bu kəndlilər sahibkara, adətlərə görə, çöpbaşı verməyə və hər ailə gümüş pulla 4 man. məbləğində pul vergisi ödəməyə borclu idilər. "Əsasnamə"yə görə, kəndlilər feodala nökərlər də (hər 10 həyət dən 1 kişi və hər 15 həyətdən 1 qadın) verməli idilər. Qanun feodala kişi nökərlərindən həm çöl, həm də ev işlərində istifadə etməyə icazə verirdi. "Kəndli əsasnamələri"nin nəşrinə qədər də feodallar kəndliləri kişi nökərləri verməyə, lakin "Əsasnamə"də nəzərdə tutulduğundan xeyli az miqdarda, məcbur edirdilər. Əvvəllər kəndlilər heç vaxt qadın nökərlər vermirdilər. Çar müstəmləkəçilərinin özlərindən uydurduqları bu mükəlləfiyyət Azərbaycan xalqının çoxəsrlik ənənələrinə hörmətsizlik idi və elə dərin hiddət doğurdu tezliklə ləğv edildi. "Əsasnamə" sahibkarlara onların torpaqlarında yaşayan kəndlilər üzərində polis və məhdud məhkəmə hakimiyyəti verirdi. "Əsasnamə"yə görə, torpaq mülkiyyətçiləri onların torpaqlarında yaşayan kəndlilərin "farağatlığına, ədəb- ərkanına və əxlaqına" nəzarət etməli idi. Feodal həmçinin kəndlilər arasındakı çəkişmələr üzrə çıxarılmış (bu çəkişmələri kəndlilər içərisindən seçilmiş adamlar həll edirdilər) cinayət cəzası tələb etməyən qərarları təsdiqləyirdi. Polis və məhdud məhkəmə hakimiyyətinin feodalın şəxsində birləşdirilməsi onun kəndlilər üzərində hakimiyyətini gücləndirirdi. O hər hansı bir qanun pozuntusuna görə, istənilən kəndlini məsuliyyətə cəlb edə bilərdi. Kəndlilərin şəxsiyyəti üzərində feodala belə hakimiyyətin verilməsi, kəndlilər tərəfindən mükəlləfiyyətlərin yerinə yetirilməsi zamanı sahibkarların özbaşınalıqları üçün geniş imkanlar açırdı. Bütün bunlardan əlavə, "Əsasnamə" kəndlilər tərəfindən seçilən kətxudaların təsdiq olunmasını da sahibkarların nəzarətinə verirdi. "Əsasnamə" kəndlilərin "şəxsən azad və digər sahibkarın yanına keçmək hüququna malik olmalarını" etiraf edirdi. Lakin bu hüquq birincisi, kəndlilər tərəfindən adambaşına ən azı 5 desyatin torpaq satın alınmasından, ikincisi, kəndlinin həm tərk etdiyi, həm də onu qəbul edən kənd cəmiyyətlərinin, habelə torpağında bu keçmənin baş verdiyi feodalın razılığından asılı vəziyyətdə qoyulurdu. Bütün hallarda, bunlardan əlavə, kəndlilərin öz mükəlləfiyyətlərini tamamilə yerinə yetirmələri və "diyarın baş rəisinin", yəni canişinin özünün icazəsi tələb olunurdu. Keçmiş xanlar və onların qohumlarımn torpaqlarında yaşayan kəndlilərin, habelə xan nökərlərinin başqa yerə keçməsi daha artıq dərəcədə çətinləşdirildi. 15 il keçəndən sonra da Bakı qubernatoru qeyd edirdi ki, 1847-ci ildən etibarən kəndlilərin bəy torpaqlarından xəzinə torpaqlarına keçmə-si halları məhdud xarakter daşıyır [126]. Çar müstəmləkəçiləri ağır mükəlləfiyyətlər yükünü kəndlilər üzərinə yıxaraq, zorakı və əsarətçi dövlət aparatını feodalların mənafeyinin mühafizəsinə səfərbər etdilər. "Əsasnamə" yerli hakimiyyət orqanları qarşısında kəndlilərin
feodalların xeyrinə mükəlləfiyyətləri müntəzəm yerinə yetirmələri və onlara tabc olmalarına nəzarət etmək vəzifəsini qoyurdu. Hakimiyyət orqanları sahibkar-lardan şikayət alındığı təqdirdə onlara "...yardım və kömək" göstərməyə borclu idilər. "Əsasnamə" feodallara öz mülklərində polis qayda-qanunlarını qorumaq və kəndli çıxışlarını silah gücünə boğaraq vəzifəsini həvalə edirdi. Ağalar və kəndlilər arasındakı münasibətləri müəyyənləşdirən 1847-ci il 28 dekabr ―Əsasnamə‖si də eynilə belə prinsiplərə əsaslanırdı. 1838-ci ildə Rusiya quberniyalarının töycü verən kəndlilərinin idarə olunması sahəsində islahat keçirildi [127]. Bu islahat tezliklə Cənubi Qafqaz diyarına da şamil edildi. Zaqafqaziya diyarında dövlət əmlaklarının idarə olunması haqqında 1841 -ci il 5 yanvar tarixli qanun 1838-ci il islahatının başlıca prinsiplərinə əsaslanırdısa da, bu qanunlar arasında mühüm fərqlər də var idi [128]. Daxili Rusiya quberniyaları ilə müqayisədə Cənubi Qafqazda dövlət kəndinin idarə olunması xeyli sadələşdirilmişdi. 1841-ci il qanununun ən mühüm fərqi ondan ibarət idi ki, dövlət əmlakı nazirliyinin orqanları daxili quberniyalardakına nisbətən Cənubi Qafqazda xeyli məhdud hüquqlara malik idi. 1841-ci il qanununa görə, Gürcüstan-İmeretiya quberniyası və Xəzər vilayətində iki dövlət əmlakı palatası yaradıldı. Dövlət kəndinə aid olan mühüm məsələlərin həlli palataların əlindən alındı və diyarın baş rəisinin ixtiyarına verildi. 1838-ci il qanunu ilə quberniyalarda yaradılmış, geniş hüquqlar verilmiş dairə rəisləri vəzifəsinin yerində 1841-ci il qanunu Zaqafqaziyada qəza qəyyumları (popeçitel) vəzifəsi tətbiq edərək, onların üzərinə məhdud, ikinci dərəcəli vəzifələr qoydu. Dövlət kəndlilərinin idarə olunması üzrə bütün başlıca və əsas səlahiyyətlər qəza rəislərinin ixtiyarına verilirdi. Qanunun 61-ci maddəsində deyilirdi: "Qəza rəisinin hakimiyyəti azad kəndlilərin (dövlət kəndlilərinin -Red.) idarə olunması üzrə bütün fəaliyyət dairəsini əhatə edir və bu baxımdan həmin idarənin həm polis, hom də sərəncamverici və təsərrüfatçılıq hissələri qəza rəisinin şəxsində birləşir" [129]. 1838-ci il qanununa edilmiş mühüm düzəlişlər, görünür ki, qa- nunvericinin qəzadakı hakimiyyəti bütün dolğunluğu ilə bir vəzifəli şəxsin- qəza rəisinin əlində cəmləşdirmək istəyi ilə izah olunurdu. Belə vəziyyət istismar olunan əhali kütlələrini tabeçilikdə saxlamaq və müstəmləkəçilik siyasətini müvəffəqiyyətlə yerinə yetirmək üçün ən əlvcrişli şərait yaratmalı idi.
III FƏSĠL MƏDƏNĠYYƏT § 1. XALQ MAARĠFĠNĠN VƏZĠYYƏTĠ Şimali Azərbaycan Rusiya tərəfindən işğal edildikdən sonra çar hökuməti ölkədə öz siyasi və iqtisadi mövqelərinin möhkəmlənməsinə yardım etməyə qadir olan məmurlar ordusu hazırlamağı təmin edən yeni xalq təhsili sisteminin tətbiq edilməsi zərurəti ilə də qarşılaşdı. Çarizmin Azərbaycandakı məktəb siyasəti ona məxsus bütün mənfi xüsusiyyətləri ilə birlikdə Rusiyanın milli müstəmləkə siyasətinin bir hissəsi idi. Bununla belə o, obyektiv olaraq, gələcəkdə Azərbaycan əhalisinin yeni, mütərəqqi yolla təhsil alması üçün zəmin hazırladı. Bu dövr Azərbaycan xalqının maarifçilik tarixində ibtidai rus məktəblərinin təşkili ilə yanaşı, ənənəvi təhsil formalarının inkişafı ilə xarakterizə olunur. Şimali Azərbaycanm işğalından sonra da ibtidai təhsil bütövlükdə müsəlman ruhanilərinin ixtiyarında olan, buna görə də dini dünyagörüşünün mənbəyinə çevrilən məktəblərdə - mollaxanalarda cəmləşmişdi. Bir çox məktəblər çoxillik tarixə malik idi. Məsələn, Şuşadakı İbrahim xan məscidi nəzdində əsası 1801-ci ildə qoyulmuş məktəb XIX yüzilliyin ikinci yarısında da fəaliyyət gös-tərmişdi [1]. Əldə olan məlumatlara görə, 1842-ci ildə Bakı, Quba, Qarabağ, Şəki, Şirvan və Talış qəzalarında məscidlərin nəzdində 502 məktəb, onların isə 534 müəllimi və 5242 şagirdi var idi [2]. Məscidlərin nəzdində olmayan məktəblərin sayı xüsusilə çox idi, onlar demək olar ki, hər bir kənddə var idi. Məktəblərdə zümrə məhdudiyyəti olmadan müxtəlif yaşlı oğlanlar oxuyurdular. Bəzi hallarda qızlar üçün məktəblərə də təsadüf olunurdu. Yüzilliyin 30-cu illərindo Bakının qala hissəsindəki iki məktəbdə qadın mollaların başçılığı altında varlı ailələrdən 25 qız oxuyurdu [3]. Məktəblərdə təhsil haqqı valideynlərin vəziyyətindən asılı olaraq, ayda 10- 20 qəpikdən 1-2 manata qədər [4], yaxud natura ilə ödənilirdi. Məktəblər heç bir sanitar-gigiyenik tələblərə cavab vermirdi, müəyyən olunmuş proqram və təhsil müddəti yox idi, tədris ərəb əlifbasının mənimsənilməsindən və duaların əzbərlənməsindan başlanır, bundan sonra isə təhsilin başlıca obyekti olan ―Quran‖ tədris edilirdi. Bunun ardınca savadlı olmağın əsas əlamətlərindən hesab edilən ərəb və fars dillərində mətnlərin oxunması başlanırdı. Fars dili ədəbi dil hesab edilir, ondan şəxsi və işgüzar yazışmalarda da istifadə olunurdu. Məktəblərdə ən geniş yayılmış tədris vəsaiti Sədinin ―Gülüstan‖ və ―Bustan‖ Nizaminin ―Leyli və Məcnun‖u, Hafizin ―Divan‖ı və ―Tarixi-Nadir‖ [5] (İran şahı Nadirin döyüş qəhrəmanlıqlarını tərənnüm edən əsər), dini məzmunda müxtəlif kitablar idi. Adları çəkilən əsərlərin dili çox qəliz olduğu üçün uşaqların onları qavra- masında çətinlik törənirdi. Kitabların oxunmasına müəllim tərəfindən tərtib edilən fars
Azərbaycan dili lüğətinin köməyilə başlayırdılar. Şagirdlər hər gün müəyyən qədər söz əzbərləməli idilər. Məktəblərin əksəriyyətində ana dilinə və ədəbiyyata lazımi diqqət verilmirdi. M.F.Axundovun ilk əsərləri çap olunana qədər doğma Azərbaycan dilindo noşr olunmuş kitablar da yox idi [6]. Moktəblərdə ruhani şəxslərlo yanaşı, dünyəvi fənlərdən dərs deyən müəllimlər də çalışırdılar. Onlardan nisbətən daha savadlıları öz şagirdlərinə Şərq dillərindən və ədəbiyyatından yüksək biliklər verirdilər. Azərbaycan mədəniyyətinin bir çox görkəmli xadimləri o cümlədən gözəl şair Mirzə Şəfı Vazehdən dərs alan M.F.Axundov ilk təhsili belə məktəblərdə almışdılar. Məktəblər dini xarakter daşıdıqlarından həyatdan uzaq düşmüşdülər. Onlardan yalnız bəzilərində valideynlərin təkidi ilə hesabın əsasları, işgüzar kağız və məktubların tərtib edilməsi öyrədilirdi. Ərəb əlifbasının mənimsəməyin çətinliyi, xüsusilə hecalara bölmə metodu ilə tədrisin törətdiyi çətinliklər, praktiki bilik verməyən Proqrama marağın olmaması, əzbərçilik, şagirdləri tərbiyə etmək vasitəsi kimi tətbiq edilən cismani cəza sistemi - bütün bunlar birlikdə məktəbə getməyi uşaqlar üçün uzunmüddətli əzaba çevirirdi ki, buna da hər şagird dözə bilmirdi. Əlifbanın öyrədilməsinə 5-6 il vaxt sərf olunması məktəblərdə tədrisin keyfiyyətinin necə olmasını göstərir. Təxmini məlumatlara görə, Qafqazdakı məktəblər məktəbyaşlı uşaqların ancaq onda birini əhatə edirdi [7]. Proqramların və tədrisin xüsusiyyətləri ilə əlaqədar bunlarrı özləri də tam savada malik olmurdular. Sosial-iqtisadi və siyasi dəyişikliklər şəraitində təsərrüfat fəalliyyətinin müxtəlif sahələrində işləməyi bacaran savadlı adamlara tələbatın artması ənənəvi məktəbləri yararsızlaşdırırdı. XIX yüzilliyin birinci yarısında Azərbaycan mədəniyyətinin qabaqcıl nümayəndələri maarifin yayılmasının vacibliyini bütün kəskinliyi ilə başa düşür, onu xalqın əsrlər boyu davam edən geriliyini aradan qaldırmağın başlıca vasitəsi hesab edirdilər. 1832-ci ildə A. Bakıxanov Bakıda pansionlu dünyəvi məktəbin layihəsini işləyib hazırladı. Layihədə ana dili və fars dili ilə yanaşı, rus dili, tarix, coğrafiya, hesab fənlərinin tədrisi nəzərdə tutulurdu [8]. Lakin layihə həyata keçmədi. Bu zaman artıq ölkədə rus ibtidai məktəblərinin yeni şəbəkəsi yaranmağa başlamışdı. Çar hökuməti ənənəvi məktəbləri sözün həqiqi mənasında məktəb hesab etmədiyindən onların açılmasında müəyyən qayda yaradılmasını artıq hesab edərək, şifahi razılıq verməklə kifayətlənirdi. Azərbaycanda adi məktəblərdən başqa orta ruhani məktəbləri - mədrəsələr də fəaliyyət göstərirdi. Bu məktəblər adətən böyük məscidlərin nəzdində açılır və onların hesabına saxlanılırdı. Mədrəsələrdə təhsil və yaşamaq pulsuz idi. Onların sayı dəqiq məlum deyildir, çünki müvafiq məmurlar məktəblər haqqındakı ümumi məlumatlarda onları ayırmırdılar. Dəqiq müəyyənləşdirilmiş proqramı və təhsil müddəti olmayan mədrəsələrdə məktəb kursunu bitirən gənclər və həmçinin yaşlılar (30 yaşına qədər) təhsil alırdılar. Onlar mədrəsəni bitirən zaman dini rütbə alırdılar. Ərəb dilinə sərbəst yiyələnməyə əsaslanan proqrama ―Quran‖ı, ilahiyyatı dərindən öyrənməklə yanaşı, ümumtəhsil fənləri - fəlsəfə, tarix, coğrafiya, astronomiya, təbabət, müsəlman hüququ və digər elmlər də daxil idi. Həmin elmlər islam mövqeyindən tədris olunurdu. Mədrəsədə tədrisin təsirliyi xeyli dərəcədə onun rəhbərinin təhsil səviyyəsindən asılı olurdu. Mədrəsələrə əsasən xarici ölkələrdə - İranda, Türkiyədə, Misirdə adi dini təhsil almış müdərrislər başçılıq edirdilər. Bu isə çar hakimiyyət orqanlarını narahat edirdi. Mədrəsələrdən yalnız mollalar, məktəblərin gələcək müəllimləri deyil şairlər və alimlər də çıxırdılar. Görkəmli pedaqoq və şair Qevid Əzim Şirvani də mədrəsənin yetirməsi idi. Azərbaycanda yaşayan digər xalqların təhsili kilsə və xüsusi məktəblərdə cəmlənmişdi. Şamaxı və Şuşada erməni məktəbləri xüsusilə çox idi. Qarabağın erməni məktəblərində uşaqlar erməni dili ilə yanaşı, Azərbaycan dilini də öyrənirdilər [9]. Erməni məktəblərindən başqa 1827-ci ildə Gəncə yaxınlığındakı Yelenendorfda və Anenfelddə alman kolonistləri [10], Zaqatalada ingiloylar, Qubada isə tat əhalisi üçün savad məktəbləri var idi [11]. Xüsusi məktəblərin fəaliyyət göstərməsinə imkan verən çar hakim dairələri onların üzərinə ciddi nəzarət qoymuşdu [12]. Ruhani məktəblər - mədrəsələr daha ciddi nəzarətdə saxlanılırdı. Digər tərəfdən, xüsusi məktəblər yerli əhalinin təhsilə tələbatını ödəməkdə dövlət xəzinəsini tədris müəssisələrinə əlavə vəsait xərcləməkdən xilas edirdi. Azərbaycanda milli məktəblərin mövcudluğu faktı ilə hesablaşan çar hökuməti rus tədris müəssisələri şəbəkəsini də yayırdı. Azərbaycanda rus dövlət məktəbləri Zaqafqaziya məktəbləri haqqında 1829-cu il "Əsasnamə"silə meydana gəlmişdi və ümumrusiya xalq maarifi sisteminin bir hissəsi sayılırdı [13]. Bununla belə, diyarda mövcud ictimai-siyasi şəraitlə əlaqədar onlar özlərinə məxsus bəzi xüsusiyyətlərə də malik idi. Məktəblərin təşkili və proqramların tərtibi zamanı çar məmurları çoxəsrlik milli mədəniyyəti və dini amilləri nəzərə almaya bilməzdilər. İlk qəza məktəbi 1830-cu ildə Şuşada, onun ardınca 1832-ci ildə Bakıda, 1833-cü ildə Nuxada, 1837-ci ildo Gəncədə, 1838-ci ildə Naxçıvanda və Şamaxıda açıldı [15]. XIX yüzilliyin 50-ci illərinin sonunda Azərbaycanda olan 9 rus məktəbindən 5-i qəza (üçsinifli), 3-ü birsinifli ibtidai (Qubada, Lənkəranda, Ordubadda) və 1-i ali 4 sınifli (Şamaxıda) məktəb idi. İlk dövrlərdə özlərinin tədris rəhbərliyi olmayan bütün bu məktəblər tədris işləri ilə əlaqədar Tiflis gimnaziyasının direktoru vasitəsilə xalq maarif nazirliyi ilə ünsiyyətdə olan Gürcüstan baş hakiminə tabe idi.
1840-cı ildən onlar Cənubi Qafqaz məktəbləri Baş müfəttişinin, 1849-cu ildən isə Qafqaz təhsil dairəsinin sərəncamında olub ərazi əlaməti əsasında bilavasitə onun müdiriyyətindən birinə tabe idi. Öyrənilən dövrdə adları çəkilən bütün məktəblər Şamaxı-Dərbənd müdiriyyətinin tərkibinə daxil idi. Rus təhsil müəssisələrinin ləng artımı çar hökumətində kütləvi xalq təhsilinə marağını olmaması ilə bağlı idi. Yeni məktəblərə inamın zəif olması və müsəlman ruhaniləri, həmçinin proqramda və tədris vasitələrində olan nöqsanlar da müəyyən təsir göstərirdi. Dövlət təminatında olan rus məktəbləri çox məhdud büdcəyə malik idi (1835-ci ildə gümüş pulla 1780 manatdan, 1853-cü ildə 2920 manata qədər) [15]. Məktəblərin təşkili zamanı nəzərdə tutulan tədris binalarının yenidən qurulması ləng və keyfiyyətsiz həyata keçirilirdi. Məktəblərin əksəriyyəti yüksək haqla kirayə edilən və tədris işləri üçün tamamilə yararsız olan binalarda yerləşirdi. Hökumətin maarifə göstərdiyi "qayğını" aşağıdakı rəqəmlər yaxşı əks etdirir: 1804-cii ildən 1848-ci ilə qədər Cənubi Qafqazdakı maarif işlərinə gümüş pulla bir milyon manatdan az vəsait buraxıldığı halda, təkcə 1840-cı ildə diyarın qubemiya və qəza idarələrinin saxlanılmasına 1075 min manat buraxılmışdı [16]. Binaların darısqallığı və rahat olmaması şagirdlərin sayını artırmağa, vaxtlı- vaxtında 2 sinifli məktəbləri 3 sinifli məktəblərə çevirməyə, paralel siniflər yaratmağa imkan vermirdi. Bəzi hazırlıq siniflərində şagirdlərin sayı 100-170 nəfərə çatırdı [17]. Çar hökumətinin maarif sahəsindəki siyasətinin həyata keçirilməsi müəllimlərin üzərinə qoyulurdu. Rusiya üçün xarakterik olan savadlı və qabiliyyətli müəllimlərin çatışmazlığı Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda xüsusilə kəskin hiss edilirdi. Bu çatışmazlıq müəllimlərin maddi təminatının pis olması, ağır sosial vəziyyətləri ilə izah edilirdi. 1835-ci il "Əsasnaməsi"nə görə, müəllimlərin illik əmək haqqı gümüş pulla cəmisi 280-300 manat idi. Məktəb nəzarətçilərinin maaşı isə bundan 80 manat artıq idi [18]. Bu, məhəllə nəzarətçilərinin əmək haqqından (455 manat) [19] xeyli az idi. Sonra əsasnamələrlə nəzarətçilərin və müəllimlərin əmək haqqı artırıldı (gümüş pulla müvafıq olaraq 700 və 300-400 m). Nəzarətçilər ali təhsilli şəxslərdən təyin edilməli idilər. Yerli dilləri və qeyri-pravoslav dinləri tədris edən müəllimlərin əmək haqqı əvvəlki səviyyədə - ildə gümüş pulla 200 manat məbləğində saxlanıldı [20]. İxtisaslı müəllimlərin olması diyarda rus məktəblərini inkişaf etdirməyin həlledici şərtlərindən idi. Ona görə də onların hazırlanması, xidmətə cəlb edilməsi və maddi təminatı diyarın təhsil işləri rəhbərlərinin diqqət mərkəzində idi. Azərbaycanda xüsusi pedaqoji sinfi olan gimnaziyanın təşkili və yaxud Qafqazda ali təhsil ocaqlarının yaradılması ilə yaranmış vəziyyətdən çıxmaq olardı. Lakin çar hökuməti bu tədbirləri həyata keçirməyə tələsmirdi, çünki bu, ruslaşdırma siyasətilə bir yerə sığmırdı. Yerli dillərdən dərs demək üçün müəllimlər əksər hallarda ümumtəhsil hazırlığı olmayan din xadimlərindən seçilirdi. Yalnız 50-ci illərdən başlayaraq onların tərkibi qəza məktəblərinin ilk məzunları olan azərbaycanlılar hesa-bına artmağa başladı. Müəllimlərin siyasi cəhətdən etibarlı olmasına çox mühüm əhəmiyyət verilirdi. İşə qəbul edilərkən müəllimlər sədaqətlə xidmət edəcəkləri və gizli cəmiyyətlərlə əlaqələri olmayacaqları haqqında "sədaqət andı" içməli idilər [21]. Rus dili müəllimlərinin çoxmillətli diyarın ruslaşdırılmasında, müstəmləkə siyasətinin həyata keçirilməsində fəallıq göstərmələrinə böyük əhəmiyyət verilirdi. İlk dövrlərdə Azərbaycanın qəza məktəblərində başlıca olaraq rus məmurlarının uşaqları təhsil alırdılar. İllər ötdükcə bütün üstünlükləri ilə birlikdə dövlət xidmətinə daxil olmağa yol açan rus təhsilinin vacibliyi, ən başlıcası isə iqtisadi tələbat yerli əhalidən olan uşaqların rus məktəblərinə daxil olmasına maraq yaratdı. Azərbaycanın bütün rus məktəblərində 1843-cü ildə 476 [22], 1848-ci ildə 537 [23], 1852-ci ildə 633, 1856-cı ildə 822 [24] şagird təhsil alırdı. 1834-cü ildə Qarabağ əyalətində hər 1247, Şəki əyalətində isə hər 1990 yerli kişi əhalisinə 1 şagird düşürdü [25]. Biliklərə, düzgün təsərrüfatçılıq etməyə, xidmətə daxil olmağa, vergi yükündən azad olmağa marağı olanların (tacirlərin, sənətkarların) uşaqları şagirdlərin əsas hissəsini təşkil edirdi. Qəza şəhərlədə yaşayan kəndli uşaqları oxuyanların çox az qismini əhatə edirdi. 1848-1853-cü illərdə ölkədə irticanın güclənməsi ilə əlaqədar kəndliləri qəza məktəblərinə qəbul etmək tamamilə qadağan edilmişdi [26]. Getdikcə rus məktəblərində təhsil alan azərbaycanlıların sayı artırdı. Onların ən yüksək faizi 1852-ci ildə Nuxada (37 faiz – 24 nəfər) və Şamaxıda (36 faiz – 80 nəfər) müşahidə olunurdu. Azərbaycanın bütün qəza məktəblərində 1857- ci ildə cəmi 148 azərbaycanlı şagird vardı. Azərbaycanlı şagirdlərin sayının artması ümumi səbəblərlə yanaşı, rus məktəblərində həm də Azərbaycan dilinin və müsəlman dininin tədrisinin həyata keçirilməsi ilə bağlı idi. Yerli əhalini kütləvi şəkildə rus dövlət məktəblərinə cəlb etmək cəhdlərinə baxmayaraq, çar hökuməti bu zaman məcburiyyət tədbirlərinə əl atmırdı. Yuxarıda adları çəkilən məktəblər ancaq oğlanlar üçün nəzərdə tutulmuşdu. Azərbaycanda rus qadın təhsili xeyli sonralar meydana gəlmiş və başlıca olaraq diyarda xidmət edən rus məmurlarının uşaqları üçün nəzərdə tutulmuşdu. İbtidai məktəb sinfi olan ilk belə məktəb 1848-ci ilin aprelin 30-da Şamaxıda eyni adlı xeyriyyə cəmiyyəti tərəfindən açılmış Müdəqqəs Nina məktəbi idi [27]. Rus məktəblərinin proqramları daxili siyasətin istiqamətlərindən və müstəmləkəçilik siyasətinin konkret vəzifələrindən asılı olaraq dəyişdirilirdi. 1835- ci ildə qəza məktəblərinin rus dili, hesab, hüsn-xət və ilahiyyatdan ibarət olan proqramı tarix, coğrafiya və həndəsəyə giriş kimi fənlər hesabına genişləndirilmişdi [28]. 1848-ci ildə proqram yenidən ixtisar edildi və ―dəftərxana qaydaları haqqında qısa anlayışla‖ tamamlandı [29]. İrticanın zəifləməsi ilə əlaqədar 1853-cü il ―Əsasnaməsi‖lə ixtisar edilmiş fənlər bərpa olundu [3.0]. Şamaxı ali 4 sinifli məktəbinin proqramına qəza məktəblərində tədris edilən fənlərin dərinləşdirilmiş kursları ilə yanaşı, təbiət, həndəsə və qanunşünaslıq (dəftərxana qaydalarının əvəzinə) daxil edilmişdi [31]. Məktəb siyasətinin əsasında irticaçı ―pravoslavlıq, mütləqiyyət və xalçaçılıq‖ prinsipi dayanırdı və bu prinsipin gözlənilməsi maarif nazirliyinin sərəncamları ilə tələb olunurdu [32]. Təhsil dili olan rus dili proqramda əsas fənn idi. Təhsilin müvəffəqiyyəti rus dilini mənimsəməkdən asılı idi. Yerli xalqdan olan uşaqlar rus dilinin öyrənilməsinə heç bir narazılığı olmayan, hətta ana dilinin qrammatikasını və məktəblərin mövcud olduqları ilk illərdə yerli dilləri bilməyən pedaqoqlarla başlayırdılar. 30-50-ci illərin proqramında yerli dillər əsas yerlərdən birini tuturdu: Azərbaycan ərazisindəki məktəblər üçün ―tatar‖ (Azərbaycan) dili əsas fənlərdən sayılırdı. Azərbayhcan dili ―özünü diyarda dövlət qulluğuna həsr etmək istəyən şəxslər üçün ən başlıca və nə vacib dialekt‖ hesab edilirdi [33]. Buna görə də təhsilin türk və fars dillərində deyil, məhz Azərbaycan dilində olmasına nəzarət edilirdi. İki və dördsinifli məktəblərdə tədris edilən tarix və coğrafiya fənləri şagirdləri monarxiya ruhunda tərbiyə etməli, onlara Rusiya imperiyasının böyüklüyünü aşılamalı, onun təbii ehtiyatlarınınzənginliyi barədə təsəvvür yaratmalı, onlara xidmət edəcəkləri diyarla tanış etməli idi. 50-ci illərdə proqramda ―dəftərxana qaydaları‖ və qanunşünaslıq mühüm yer tuturdu. Bütövlükdə Azərbaycandakı rus məktəblərinin proqramı tamamilə müstəmləkə siyasəti mənafetinə tabe edilmikşdi ki, onların içərisin də kadrları hazırlamaq ən vacib vəzifə idi. Çar hökumətinin maarif sahəsindəkin siyasəti təhsil müəssisələrində olan kitabxanaların tərkibində özünü daha aydın göstərirdi. Kitabxanalar yalnız xalq maarif nazirliyinin məsləhət gördüyü kitablardan təşkil olunurdu. Onlar əsasən dərsliklərdən, əyani vəsaitlərdən (xəritələr, qlobuslar, cədvəllər), az miqdarda elmi kitablardan, bədii ədəbiyyatdan və dövri mətbuatdan ibarət idi. Kitabxanaların komplektləşdirilməsi əsasında təlim proqramı məktəblərin müdriyyəti tərəfindən müəyyən edilirdi. Uzun müddət ərzində bütöv bir qəza üçün yeganə olan məktəb kitabxanasının kitab fondu, ayrılan pul vəsaitinin cüzi olmasına baxmayaraq, ildən- ilə artırdı. Belə ki, Bakı qəza məktəbində 1840-cı ildə 440, 1856-cı ildə 952, Gəncə qəza məktəbində isə müvafiq olaraq 46 və 585 cild kitab var idi [34]. 1848-ci ildə Şamaxı qəza məktəbində 126 kitabdan cəmi 8-i, Nuxada isə 6-sı Azərbaycan dilində idi. Məktəblər rus dili dərslikləri ilə kifayət qədər təmin edilirdilər. Lakin rus dili qeyri-rus əhalinin öyrənməsi üçün tamamailə uyğunlaşdırılmayan (lüğətin və vurğu işarəsinin olmaması, xristian ruhu, məzmunun mürəkkəbliyi) dərs vəsaitləri ilə keçilirdi. 30-50-ci illərdə yerli məktəblərin müəllimləri tərəfindən Azərbaycan dilinə dair bir sıra vəsaitlər tərtib edilmişdi. 40-cı illərdə Cənubi Qafqaz məktəblərində Azərbaycan dilindən tədris vəsaiti kimi tövsiyə edilən kitablar arasında N.Dementyevin ―Турецкотатарский букварь‖ (1839-cu il) ―Басни и повести на татарскотурецком и русском языках‖ (1839-cu il), L.Z.Budaqovun ―Краткий учебник татарского языка‖(1844-cü il) var idi. Təxminən 50-ci illərin ortalarından başlayaraq adları çəkilən vəsaitlər İ.Romanovun ―Татарский букварь‖ (1853-cü il) və M.Ş.Vazehlə İ.İ.Qriqoryevin qısa müntəxəbatı ―Kitabi- türki‖ (1855-ci il) əvəz etdi. Adları çəkilən kitablar əldə edilərək, məktəb kitabxanalarında saxlanılırdı [35]. Mütərəqqi müəllimlərin işlədikləri kitabxanaların komplektləşdirilməsi böyük mədəni əhəmiyyət kəsb edirdi. Müstəmləkəçilik məqsədlərinin ziddinə olaraq, Azərbaycandakı rus məktəblərinin kitabxanalarına demokratik nəşrlər, o cümlədən ―Sovremennik‖, ―Oteçestvennıe zapiski‖ daxil olurdu. Mütərəqqi müəllimlərin köməyi ilə onlar rus və Azərbaycan xalqlarının ən yaxşı nümayəndələrinin yaxınlaşmasına, mədəni əlaqələrin möhkəmlənməsinə yardım göstərən qabaqcıl ideyaların mənbəyinə çevrilirdilər. ―Ziyanlı‖ hesab edilən hər şey xüsusi sərəncamlarla məktəb kitabxanalarından çıxarılırdı [36]. Qiraətə artmaqda olan tələbat 1859-cu ildə Şamaxı və Şuşada ilk kütləvi kitabxanaların təşkil edilməsinə gətirib çıxartdı. Azərbaycan əhalisinin qəza məktəblərinə ləng cəlb edilməsi və hökumətə sadiq ruhani şəxslərin hazırlanması vəzifələri müsəlman məktəbləri adlandırılan xüsusi tip tədris müəssisələrinin vacibliyini zəruri edirdi. Məktəblərin proqramları 6 il üçün nəzərdə tutulan iki paralel müsəlman və rus kursları adlandırılan kursların birləşdirilməsindən ibarət idi. Müsəlman kursu hər biri iki il davam edən Azərbaycan, fars və ərəb siniflərindən ibarət idi. Rus kursu isə qəza məktəblərinin proqramından ibarət idi. Azərbaycanda ilk müsəlman məktəbləri 1849-cu cədə, Şuşada, Şamaxıda və Bakıda meydana çıxmışdı. Fər oxuyurdu [37]. 1850-ci ildə müsəlman məktəbləri Salyanda, Lənkəranda, Nuxada, 1853-cü ildə Zaqatalada açıldı [39]. Tam olmayan məlumatlara görə 1851-ci ildə Azərbaycanın 8 müsəlman məktəbində 468 şagird təhsil alırdı [39]. Bu məktəblərdə azərbaycanlı şagirdlərin qəza məktəblərindəkikndən xeyli çox idi, 1854-cü ildə Şamaxıda 93, 1855-ci ildə Bakıda 98 azərbaycanlı təhsil alırdı [40]. Müsəlman məktəbləri əhalisinin vəsaiti hesabına saxlanılırdı. Yalnız rus dili müəllimləri istisna təşkil edirdilər, onlara ildə dövlət xəzinəsindən 200 man. verilirdi. Müsəlman məktəblərini ixtisaslı müəllimlərlə və dərs vəsaitləri ilə təmin etməyi mümkün olmaması nəzərdə tutulan proqramın həyata keçirilməsunə mane olurdu. Təhsilin həcmi ruhanilər hazırlamaq üçün kifayət deyildi və bu məktəblər uzun illər ərzində təşəkkül tapmışmədrəsələrə qarşı dura bilərdi. Bununla birlikdə bu kurslar dini məktəblərin bütün nöqsanlarını qoruyub saxlayırdı. Beləliklə, ruhanilərə müsəlman məktəblərində hazırlamaq vəzifəi həll edilməmiş qalırdı. Lakin şagirdlərin bu məktəblərə axını onların həm də rus tədris müəssisələrində sayının artmasına yardım göstərdi. Çar məmurları yerli əhali arasında təhsilə güclü meyil olduğunu etiraf etməyə məcbur olmuşdular [41]. Bununla belə rus məktəblərinə inamsızlıq xeyli zəiflədi. Onların üstünlüyü aydın oldu. Beləliklə, müsəlman məktəbləri azərbaycanlı əhali arasında rus təhsilini yaymaq işində onun üzərinə qoyulan vəzifələri doğrultdu. Proqramların həddən artıq məhdud olmasına ixtisaslı pedaqoqların çatışmazlığına, təhsilin keyfiyyətinin aşağı olmasına baxmayaraq, rus dövlət məktəbləri Azərbaycanı qəza mərkəzlərində yaşayan azərbaycanlıların, ləzgilərin və digər xalqların uşaqlarına ümumi ibtidai təhsil verə bilən yeganə pulsuz təhsil müəssisələri idi. Təhsil sistemində aparıcı yer məhz bu məktəblərə məxsus idi. Rus dövlət təhhsili müəssisələri bütün nöqsanlarına, çarizmin şovinist məqsədlərinə baxmayaraq, Azərbaycanın xalq maarifi tarixində müsbət rol oynamışdır.
Yüklə 11,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|