AZƏrbaycan diLİ VƏ tariXİ ―Tarixi olduğu kimi qəbul etmək, dərk etmək

§ 1. AZƏRBAYCANIN ĠSTĠLASININ BAġLANMASI 

 

XVIII-XIX  əsrin  hüdudlarında  Azərbaycanın  daxili  və  beynəlxalq 

vəziyyəti  çox  mürəkkəb  idi.  Azərbaycan  ərazisi  xırda  feodal  dövlətlərə 

parçalanmışdı.  Qonşu  xalqların  ərazilərini  ələ  keçirmək  uğrunda  xanlar  arasında 

ardı-arası  kəsilməyən  ara  müharibələri,  feodallarla  ölkə  ərazisinin  böyük 

əksəriyyətini təşkil edən kəndlilər arasında sinfi ziddiyətlərin güclənməsi, iqtisadi 

tənəzzül  Azərbaycanın  daxili  vəziyyəti  üçün  səciyəvi  hal  idi.  Rusiyanın  Cənubi 

Qafqaz  barəsindəki  işğalçı  niyyətləri,  İran  işğalçılarının  viraneidici    türüşləri 

vəziyyəti daha da gərginləşdirirdi. 

Göstərilən dövrdə Rusiyanın xarici siyasətinin əsas istiqamətlərindən biri 

Cənubi  Qafqazın  istilasından  ibarət  idi.  Çarizm  Cənubi  Qafqazı  əlavə  gəlir 

mənbəyinə  çevirməyə,  Xəzər  dənizi  hövzəsi  üzərində  Rusiya  ağalığına  nail 

olmağa, Xəzəri Rusiyanın daxili dənizinə çevirməyə can atırdı. Azərbaycanın təbii 

sərvətləri,  xüsusən  də  faydalı  qazıntı  yataqları  artıq  rus  elminə  məlum  idi  və 

təsadüfi  deyildir  ki,  II  Yekaterina  hökuməti  bu  ölkənin  sərvətlərinin 

mənimsənilməsini onun istilası ilə bağlayırdı. Qızılboya, yun, ipək, pambıq, tütün, 

yanacaq və s. Rusiya sənayesinin xammal və yanacaqla təmin edə bilərdi. 

Zaqafqaziyanın siyasi və hərbi-strateji əhəmiyyəti xüssusilə  böyük idi. Bu 

diyarın  işğalı  ənənəvi  rus-türk  rəqabətində  qüvvələr  nisbətini  Rusiyanın  xeyrinə 

həll  edə  bilərdi.  Rusiya  Mərkəzi  Qafqazı  hələ  fəth  edə  bilməmişdi.  Cənubi 

Qafqazın istilası dağlıların ərazilərini şimaldan və cənubdan mühasirəyə almaqdan 

ötrü əlverişli şərait yarada bilərdi. Nəhayət, rus-ingilis rəqabəti Cənubi Qafqazın, o 

cümlədən Azərbaycanın əhəmiyyətini artırırdı. 

Rusiyanın bu yerləri işğal etməsi Böyük Britaniyanın Şərqdə təsirinə, Ost-

hind kompaniyasının inhisarına ağır zərbə endirə bilərdi. 

Cənubi  Qafqazdakı  mürəkkəb  vəziyyət  Rusiyanın  işğalçı  planlarının  bu 

diyarda  həyata  keçirilməsini  obyektiv  olaraq  asanlaşdırırdı.  Feodal  ara 

müharibələri və xarici işğalçıların basqınları Cənubi Qafqazı var-yoxdan çıxarırdı. 

Zəruri  ilkin  sosial-iqtisadi  şərtlərin,  yetkin  siyasi  qüvvələrin  olmaması  üzündən 

ayrı-ayrı  xanların  Azərbaycanı  öz  başçılıqları  altında  birləşdirmək  cəhdləri 

müvəffəqiyyətsizliyə uğrayırdı. 

Qərbi  Avropa  dövlətlərinin  də,  xüsusən  İngiltərə  və  Fransanın  Cənubi 

Qafqaz  barədə  işğalçı  planları  var  idi.    Onlar  Rusiyanın  bu  ərazidə  zəifləməyən 

hərəkətlərini diqqətlə izləyir və çarizmin planlarına mane olmağa çalışırdılar. 

1800-cü ilin sonunda İngiltərə nümayəndəsi Malkolm İrana gəldi və 1801-

ci  ilin  əvvəlində  o  bu  dövlətlə  müqavilə  bağladı.  Siyasi  və  ticarət  müqavilələrini 

bağlamaqla İngiltərə İranın daxili işlərinə qarışmaq imkanı əldə etdi. İngiltərə hər 

hansı  dövlətin  İran  üzərinə  hücum  edəcəyi  təqdirdə  şaha  lazımi  qədər  xidmət 

heyətilə birlikdə tələb olunan miqdarda hərbi xərc verməyi öz üzərinə götürürdü. 

Ticarət müqaviləsi razılığa gələn tərəflərin tacirlərinə öz mallarını hər iki 

dövlətin  ərazisinə  azad  danışmaq  hüququ  veriridi.  İngiltərə  tacirlərinə  İranın 

istənilən şəhər və limanında  məskən salmağa icazə verilir, Onların  malları isə  hər 

cür vergilərdən azad olunurdu. 

Müqavilələr ölkənin bazarını ingilis tacirlərinin üzünə geniş açır, İranı öz 

müstəmləkə  mülklərini  genişləndirmək  uğrunda  mübarizədə  İngiltərənin 

antirussiyasətinin  alətinə,  öz  müstəmləkəsini  –  Hindistanı  kənar  təcavüzlərdən 

qorumaq,  Zaqafqaziya  barəsində  özünün  uzağa  gedən  planlarını  həyata  keçirmək 

üçün meydana çevirirdi [1]. 

Çar hökuməti belə hesab etdi ki, bu müqavilə ilə növbədə Rusiyaya qarşı 

yönəldilmişdir, ona görə də öz planlarının həyata keçirilməsinə hazırlaşdı. Lakin I 

Pavelin öldürülməsindən və I Aleksadrın hakimiyyətə gəlməsindən sonra rəqiblərin 

qüvvələr  nisbəti  dəyişdi.  I  Aleksadr  Fransa  ilə  əlaqələri  qırdı  və  İngiltərə  ilə 

yaxınlaşdı.  Bu  dövrdə  təcavüzkar  napoleinçu  Fransanın  mövcudluğu  şəraitində 

Rusiya ilə yaxınlaşmağı yüksək qiymətləndirən İngiltərə  artıq İranı açıqca müdafiə 

edə  bilmirdi.  Fransa  bu  vəziyyətdən  dərhal  istifadə    etməyə  imkanını  əldən 

verməyərək, Rusiya əleyhinə müqavilə bağlamağı şah İranına təklif etdi. 

İngiltərə  ilə  yaxınlaşmasına  baxmayaraq,  I  Aleksadr  Cənubi  Qafqaz 

barədə  öz  planını  həyata  keçirməyi  qərara  aldı.  O,  hər  şeydən  əvvəl,  Həştərxan-

Dərbənd-Bakı  vasitəsilə  rus  qoşunlarının  1799-cu  ildə  yenidən  daxil  olduğu 

Gürcüstanla əlaqə yaratmağa çalışırdı [2]. 

1801-ci  il  sentyabrın  12-də  Kartli  –  Kaxetiya  çarlığının  Rusiyaya 

birləşdirilməsi haqqında çar manifesti elan olunurdu. Rus qoşunları baş komandanı 

və  mülki  hakim  tərəfindən  idarə  olunan  Tiflis  quberniyası  yaradıldı.  Azərbaycan 

ərazisinin  də  bir  hissəsi  –  Kartli  –  Kaxetiya  çarlığının  vassal  asılığında  olan  və 

onunla  birlikdə  birləşdirilmiş  Qazax,  Borçalı,  Şəmsəddin  sultanlıqları  bu 

quberniyanın  tərkibinə  daxil  edildi.  Deməli,  Gürcüstanın  Rusiyaya  birləşdirilməsi 

ilə Azərbaycan torpaqlarının Rusiya tərəfindən istilasının başlanğıcı qoyuldu. 

I  Aleksadr  bəzi  xanların  artıq  Rusiya  himayəsini  qəbul  etməyə  məcbur 

olması  ilə  məhdudlaşmağa  qərara  aldı.  O  digər  xanlıqları  da,  ilk  növbədə 

Azərbaycanın Xəzəryani vilayətlərini  ələ keçirməyə çalışı5rdı. I Aleksadr 1801-ci 

ilin    dekabrnda  Qafqaz  qoşunlarının  baş  komandanı  general  Knorrinqə  yazırdı: 

―Qonşu hakimlər və xalqlarla münasibət saxlayaraq, Rusiya tərəfdarlarınınn sayını 

artırmağa  çalışmalı.  Xüsusən  də  üzərlərində  hələlik  Baba  xanın  (Fətəli  şahın) 

hakimiyyəti  yaranmamış  İrəvan,  Gəncə,  Şəki,  Şirvan,  Bakı  və  başqa  xanlatrı  cəlb 

etməli‖[3]. 

Bu fərman  müvafiq olaraq general Knorrinq 1802-ci ilin sentyabr-dekabr 

aylarında  Şimali  Qafqazda,  Georgiyevsk  şəhərində  siyasəti  və  ticarət  məsələləri 

üzrə  danışıqlar  üçün  çar  komandanlığının  Şimali  Azərbaycan  xanlarının  və 

Qafqazın  digər  hakimlərinin  nümayəndələri  ilə  görüşünü  keçirdi.  Danışıqlarda 

Tərki  şamaxılı,  Qara  Qaytaq  usmisi,  Tabasaran  hakimi  və  digər  dağlı  hakimlərin 

nümayəndələri ilə yanaşı, iki Azərbaycan xanlığəının – Quba və Talış xanlıqlarının 

nümayəndələri  də  iştirak  edirdilər  [4].  Digər  xanlıqların  nümayəndələri  görüşdə 

iştirak  etmirdi.  Çünki  buna  qədər  İran  şahının  nümayəndəsi  İbrahimxəlil  xanın 

yanına  gələrək  Qarabağın  tabe  olmasını  tələb  etmişdi.  Bakı  xanına  da  belə  tələb 

verilmişdi. 

İranın  maneçiliyinə  baxmayaraq,  Georgiyevskidəki  dörd  aylıq  danışıqlar 

müvəffəqiyyətlə  başa  çatdı  və  1802-ci  il  dekabrn  26-da  müqavilə  imzalandı. 

Müqaviləyə  görə,  onu  imzalayanlar  İrana  hücum  edəcəyi  təqdirdə  ona  qarşı 

çıxmağı  öz  öhdələrinə  götürürdülər.  Müqavilə  Zaqafqaziyada  ticarətin 

genişləndirilməsini. Xəzər dənizində gəmiçiliyin inkişaf etdirilməsini və s. Nəzərdə 

tuturdu.  Müqavilədə  deyilir  ki,  onu  imzalayanlar  ―onların  öz  xahişlərinə  görə 

...Rusiya, ...himayəsinə‖ qəbul olunurlar. 

Georgiyevsk  müqaviləsi  bağlandıqdan  sonra  çar  hökuməti  həmin 

müqaviləyə  etinasız  yanaşmış  Azərbaycan  xanlıqlarının  ərazilərini  zəbt    etmək 

üçün hazırlaşmağa başladı. 

Şimali  Azərbaycanın  çar  Rusiyası  tərəfindən  istilası  kimi  mürəkkəb  və 

ziddiyyətli prosesin öz xüsusiyyətləri vardır. 

Feodal  hakimlər  –  xanlar  yaxşı  başa  düşürdülər  ki,  öz  qüvvələri  ilə  İran, 

Rusiya  kimi  dövlətlərə  müqavimət  göstərməklə  öz  xanlıqlarını  qoruyub  saxlaya 

bilməyəcəklər.  Onlar  Rusiyanın  xanlıqların  istiqlaliyyətini  qoruyacağı  barədə 

verdiyi  yalan  vədlərə  uyaraq,  öz  xanlıqlarının  istiqlaliyyətini  bu  yolla 

qoruyacaqlarını zənn edərək, bir tərəfdə rus himayəsini qəbul etməyə meyil etməli 

olur, digər tərəfdən isə çarizmin  vədlərinə qətiyyətsizlik göstərirdilər. Onların bəzi 

yollarla  İran  və  ya  Türkiyə  qoşunlarının  basqın  edəcəyi  təqdirdə.  Öz  torpaqlarını 

qarətdən  və  var-yoxdan  çıxarılmasından  müdafiə  edə  biləcəklərinə  ümid 

bəsləyirdilər.  Eyni  zamanda  bu  xanlar  İrana  və  ya  Türkiyəyə  də  meyil 

göstərdiklərindən tərəddüd edir, öz mövqe  və  qərarlarını qəti müəyyənləşdirməyə 

tələsmirdilər.  Bu,  hər  şeydən  əvvəl,  xanların  öz  xanlıqlarının  daxili  idarəsində 

müstəqillik saxlanılmasına əmin olmamaları ilə əlaqədar idi. 

Rusiya  ayrı-ayrı  Azərbaycan  xanlarının  İran  və  Türkiyə  təhlükəsindən 

müdafiə  edəcəyini  vəd  etsə  də,  bu  heç  də  onun  xanlıqlara  müstəqillik  vermək 

niyyətində olması deyildi. O, bəzi mülahizələrə görə, xanlıqlar Rusiya himayəsinə 

daxil olduqdan sonra bir müddət daxili idarədə xan hakimiyyətini saxlamağı, daxili 

qayda və alətlərə əməl olunmasına təminat  verməyi nəzərdə tuturdu. Bununla belə, 

Azərbaycanın ayrı-ayrı feodal hakimlərinin Rusiyaya istilasına müqavimət göstərə 

biləcəklərindən,  habelə  öz  hüquq  və  imtiyazlarının  bərpası  uğrunda  mübarizəni 

davam  etdirəcəklərindən  ehtiyat  edən  Rusiya  əlavə  də  həyata  keçirmək  barəsində 

fikirləşirdi.  Bu  illərdə  qədim  gürcü  zadəgan  nəslindən  çıxmış,  1802-ci  ilin 

sentyabrında  Qafqazın  Baş  komandanı  təyin  edilən  general  P.D.Sisianov  Cənubi 

Qafqazda  müstəmləkə  siyasətinin icraçısı oldu.  Çar hökuməti Cənubi Qafqazdakı 

bütün  mülki-hərbi  hakimiyyəti  qafqazlı  Sisianova  etibaer  edərək,  onun  vasitəsilə 

Qafqazı sakitləşdirməyə ümid bəsləyirdi. Sisianov isə Azərbaycan xalqına özünün 

nifrət edici və amansız münasibəti ilə fərqlənirdi. Azərbaycanın Rusiya tərəfindən 

işğalının  gedişində  onun  bir  çox  Azərbaycan  xanlarına  göndərdiyi  alçaldıcı 

məktublar buna dəlaət edir. 

Çar  hökuməti  Şərqi  Gürcüstan  ərazisindən  hücum  meydanı  kimi  istifadə 

edərək,  özünün  Azərbaycan  barəsindəki  planlarını  həyata  keçirməyə  başladı.  Bu 

siyasətin  keçiricisi  general  Sisianov  Car-Balakən  camaatının  ələ  keçirilməsinə 

böyük  əhəmiyyət  verirdi.  Çünki  bu  ərazi  rus  qoşunlarının  Gürcüstandan 

Azərbaycanın  içərilərinə  doğru  uzanan  yolun  üstündə  idi.  Rus  qoşunları  5  minlik 

gürcü  qoşunu  ilə  birlikdə  Car-Balakəndə  yerli  əhalinin    müqaviməti  ilə  rastlaşdı. 

Gürcüstanda  antirus,  iranpərəst  dairələrə  başçılıq  edən  və  öz  hakimiyyətinin 

bərpasına çalışan gürcü şahzadəsi Aleksadr isə silahlı dəstəsi ilə Cara gəldi. Qanıq 

(Alazan)  çayı  sahilində  döyüş  baş  verdi.  Müqaviməti  qırdıqdan  sonra  general 

Qulyakov heç bir hərbi ehtiyac olmadan Balakəni yandırdı. Martın 29-da Car fəth 

olundu.  1803-cü  ilin  aprelin  12-də  Car-Balakənin  9  nəfərdən  ibarət  səlahiyyətli 

nümayəndə  heyəti  Tiflisə  general  Sisianovun  yanına  getdi.  Burada  onlarla  Car-

Balakən camaatının Rusiyanın hakimiyyəti altına alınması barədə saziş bağlandı. 

Sazişin  şərtlərinə  görə,  carlılar  çar  xəzinəsinə  ipəklə  xərac  ödəməli, 

sədaqət  əlaməti  olaraq  verməli,  öz  ərazilərində  rus  qoşunlarının  yerləşdirməli 

idilər.  Carlıların  şahzadə  Aleksadrı  və  onun  əlaltılarını  qəbul  etməmək  və  öz 

içərilərində  gizlətməmək  barədə  tərəddüdü  sazişdə  xüsusi  qeyd  olunurdu.  Lakin 

camaatın  iradəsinin  dəyişməz  olaraq  qaldığını  və  əhalinin  itaət  şərtlərini  yerinə 

yetirmədiyini  görən  general  Qulyakov  1804-cü  ilin  yanvarında  yenidən  Cara 

soxuldu.  Car  yenidən  fəth  olundu  və  yandırıldı.  Sonra  rus  qoşunları  Zaqatalaya 

doğru yeridilər və Zaqatala yaxınlığındakı dərədə carlılar tərəfindən hücuma məruz 

qaldılar. Qanlı döyüşdə carklılar üstünlük qazanıb qələbə çaldılar. Rus qoşunlarının 

salamat  qalmış  hissəsi  Muxax  kəndinə  geri  çəkildi,  general  Qulyakov  isə 

öldürüldü. 

1803-cü  ilin  martında  müqavimət  göstərmiş  adamların  əfv  olunması 

barədə  carlıların  xahişini  rədd  etmiş  Sisianovun  şəxsi  hərəkəti  Carda  baş  vermiş 

hadisələrdə az rol oynamadı. O, nəinki əfv etmədi, əksinə öz məktubunda alçaldıcı 

şəkildə  yazdı:  ―Kafir  əclaflar...  İstəyirsiniz  ki,  mən  sizə  inanım  və  əfv  edim.  Siz 

mənim  gəlməyimi  gözləyəcəksiniz  və  orada  mən  sizin  bütün  evlərinizi 

yandıracağam,  sizi  yandıracağam,  uşaqlarınız  və  arvadlarınızın  içalatını  dartıb 

çıxaracağam‖ [5]. 

Carlılar  yenidən  hücuma  keçmiş  rus  qoşunlarına  müqaviməti  davam 

etdirməyin qeyri-mümkünlüyünü və faydasızlığını görərək təslim oldular. 

Car-Balakən  camaatının  fəthindən  sonra  qonşu  İlisu  soltanlığı  da  Rusiya 

təbəəliyini  qəbul  etməli  oldu,  Soltanlıqda  40-cı  illərin  ortalarınadək  soltan  öz 

torpaqlarının daxili idarəsində hakimiyyətini qoruyub saxlamışdı [6]... 

General  Sisianov  Gəncə  xanlığının  ələ  keçirilməsinə  böyük  əhəmiyyət 

verirdi.  Çünki  Gəncə  qalası  rus  qoşunlarının  Azərbaycanın  içərilərinə  doğru 

sonrakı irəliləyişinin açarı idi. ―Gəncə  qalasının  yerli  mövqeyi bütün  Azərbaycan 

üzərində  hökmrandır.  Bax,  buna  görə  də  bu  istila  Rusiya  üçün  birinci  dərəcəli 

əhəmiyyətə malikdir‖ [7]. 

Gəncə  xanlığı  XVIII  əsrin  90-cı  illərindən  rus  dövləti  ilə  səmimi 

diplomatik  münasibətlər  saxlayırdı.  Xanlığın  hökmdarı  Cavad  xan  Sisianovun 

Rusiya himayəsini qəbul etmək təklifinə rədd cavabı vermədi. O yazırdı ki, 1796-cı 

ildə  ―sənin  padşahın  fərman  göndərdi  və  mən  də  onun  təklifini  qəbul  edib  qalanı 

təhvil  verdim.  Əgər  indi  də  sənin  padşahın  belə  fərman  göndəribsə,  onu  mənə 

göstər.  Onda  mən  onun  iradəsini  görərək  buna  uyğun  hərəkət  edərəm‖.  General 

tələb  etməyi  siyasi  danışıqlardan  üstün  tutdu.  O,  məktublarında  özünəməxsus 

yekəxanalıq  və  etinasızlıqla  Cavad  xanı  özündən  uzaqlaşdırdı,  bu  da  qanlı 

döyüşlərə gətirib çıxarırdı. 

Sisianov  Rusiya  hakimiyyətini  qəbul  etmiş  digər  xanlıqlardan  fərqli 

olaraq, Gəncə xanlığına qarşı amansız tələblər irəli sürürdü. O, Cavad xandan ildə 

20 min çevron məbləğində, yəni sonralar Şəki, Qarabağ və Şirvan xanlıqları üçün 

müəyyənləşdirilmiş  məbləğdən  3  dəfə  çox,  ödənc  tələb  edir  və  yazırdı:  ―Əgər 

mənim təklifimi qəbul etməsən, Gəncəyə atəş və qılıncla gələcəyəm‖. 

O,  11  topu  olan  piyada  batalyonu,  3  eskadron  və  2  kazak  yüzlüyündən 

ibarət  qoşunu  Gəncə  üzərinə  yeritdi.  Bütün  bu  qoşunlara  general  Portnyakin 

komandanlıq edirdi. Gəncəyə doğru yolda, şəhərin iki verstliyindəki Quluqobu adlı 

yerdə,  rus  qoşunları  ilə  gəncəlilər  arasında  ilk  vuruşma  baş  verdi.  Cavad  xan  bir 

qədər  müqavimətdən  sonragücdən  düşərək  pozulmuş  qoşunları  ilə  birlikdə  qalaya 

qayıtdı.  Bundan sonra  rus qoşunları Gəncəni  mühasirəyə  aldılar. Mühasirə  bir ay 

davam  etdi.  1804-cü  il  yanvarın  2-dən  3-nə  keçən  gecə  rus  qoşunları  qalaya 

hücuma  başladılar.  Onların  iki  cəhdi  dəf  olundu.  Qalanın  müdafiəçiləri  inadlı 

müqavimət  göstərdilər.  Cavad  xan  və  onun  oğlu  Hüseynqulu  ağa  döyüşlərdə 

qəhrəmancasına həlak oldular. Gəncə xanlığı ləğv olundu və dairəyə çevrildi, şəhər 

isə  öz  qədim  adını  itirdi  və  I  Aleksandrın  arvadının  şərəfinə  Yelizavetpol 

adlandırıldı.  ―Gəncə‖  adını çəkmək qadağan olundu. Bu qaydanı pozanlar cərimə 

edilirdilər. 

Gəncənin  alınması  qoşunlarının  digər  feodal  dövlətlərini  tabe  etmək 

məqsədilə  Azərbaycanın  içərilərinə  doğru  irəliləməsi  üçün  böyük  əhəmiyyət  kəsb 

etdi.  Gəncə  xanının  vassal  asılılığında  olan  Samux  hakimi  Şirin  bəy  Gəncənin 

süqutundan sonra Rusiya təbəəliyini qəbul etməyə məcbur oldu. O, hər il Rusiyaya 

1000 çervon, yəni 3 min manat bac verməyi öhdəsinə götürdü. 

 

 

§ 2. BĠRĠNCĠ RUSĠYA – ĠRAN MÜHARĠBƏSĠ 

 

Gürcüstanın,  Şimali  Azərbaycanın  bir  hissəsinin  bir  hissəsinin  Rusiya 

tərəfindən  işğalı  İran  və  Türkiyənin,  habelə  onların  arxasında  duran  İngiltərə  və 

Fransanın  narahatlığına  səbəb  oldu.  XIX  əsrin  birinci  yarısında  yaşamış 

Azərbaycan  tarixçisi  A.Bakıxanovun  yazdığına  görə,  ―İran  rusların  sürətli 

müvəffəqiyyətlərə  dəhşətlə  baxırdı.  İran  şahı  70  minlik  qoşununu  Zaqafqaziya 

sərhədlərində cəmləşdirdi‖ [8]. 

Şah sarayı Rusiya ilə müharibəyə hələ 1801-ci ilin yazından – İngiltərə ilə 

müqavilə  bağladıqdan  sonra  hazırlaşırdı.  Elə  həmin  ilin  sentyabrında  Ənzəlidə 

sahil istehkamları quruldu. 

Fətəli  şah  Zaqafqaziyanı  tutmağa  hazırlaşaraq,  əvvəlcə  Gürcüstan  və 

Gəncə ilə həmsərhəd olan bütün xanlıqların ərazilərini ələ keçirmək niyyətində idi. 

O, bu məqsədlə 1802-ci ilin iyulunda 20 minlik qoşunu sərhədə göndərməyi qərara 

aldı.  Fətəli  şah  Avropa  kralları  və  imperatorlarına  məktubla  müraciət  edərək 

kömək almağa çalışdı. 

Lakin İranın daxilində baş vermiş çaznaşmalar və İngiltərə tərəfindən real 

köməyin olmaması davakar əhvali-ruhiyyəli şah sarayına soyuducu təsir göstərirdi. 

İngiltərə isə I Pavelin öldürülməsindən və xüsusən də  Fransa qoşunlarının Suriya 

və Misirdən getməsindən belə qənaətə gəldi ki, Hindistana yürüş planı Napoleonun 

Şərq  siyasətinin  gündəliyindən  çıxarılmışdır  və  şaha  köməyə  ehtiyac  qalmayıb. 

Ona görə də İngiltərə vəd verməkdən uzağa getmirdi. Bununla belə o, İranı Rusiya 

ilə müharibəyə qızı.dırırdı. 

İran sarayı Rusiya ilə müharibəyə hazırlaşaraq Gürcüstanı Rusiyaya qarşı 

birgə  çıxışa  cəlb  etmək  məqsədilə  öz  nümayəndələrini  buraya  göndərdi. 

Zaqafqaziyanın hər yerinə şahın Gəncə və Gürcüstan üzərinə yerimək niyyətindən 

xəbər verən, xanlardan itaət və kömək göstərilməsini tələb edən fərman göndərildi. 

O  yazırdı  ki,  taxt-tac  varisi  Abbas  Mirzənin  50  minlik  ordusu  Rusiyaya 

birləşdirilmiş  vilayətləri  qoparıb  almaq  üçün  Zaqafqaziyaya  yeridiləcəkdir. 

Kızılyaradək  bütün  ölkələri  ―kafir  ruslardan‖  təmizləyəcəyinə  lovğalıqla  bəyan 

etmiş şahın özü də başlıca qüvvələrlə birlikdə Abbas Mirzənin qoşunlarının ardınca 

hərəkət etməyə hazırlaşırdı. 

1804-cü  ilin  mayında  Fətəli  şah  başda  olmaqla  İranın  yuxarı  feodal 

təbəqələri  rus  qoşunlarının  Zaqafqaziyadan  çıxarılmasını  tələb  etdi.  Tələb  rədd 

olundu  və  1804-cü  il  iyulun  10-da  Rusiya  ilə  İran  arasında  diplomatik  əlaqələr 

kəsildi, 10 il davam etmiş Rusiya-İran müharibəsi başlandı. 

Azərbaycanın  yerli  əhalisinin  Rusiya-İran  müharibəsinə  münasibəti  eyni 

cür  deyildi.  Azərbaycanın  bəzi  feodal  hakimləri,  habelə  feodalların  da  bir  hissəsi 

öz  hakimiyyətlərini  itirməkdən  qorxaraq,  müharibəyə  öz  xilaskarı  kimi  baxır  və 

şah İranın qalib gələcəyi təqdirdə öz hakimiyyətlərini saxlayacaqlarını düşünərək, 

ona  kömək  etməyə  hazır  idilər  və  imkan  daxilində  kömək  göstərirdilər  Həm 

daxildən,  həm  də  xaricdən  törədilən  sonsuz  müharibələrdən  xilas  yolu  axtaran  və 

bunu Rusiyanın sayəsində əldə edə biləcəyini zənn edən əhalinin bir hissəsi isə rus 

qoşunlarına  kömək  göstərmək  istəyirdi.  Ümumiyyətlə  isə  əhali  nə  İranın,  nə  də 

Rusiyanın  istilasına  məruz  qalmaq  istəmir,  öz  xanlarına  müraciət  edərək, 

istilaçılara qarşı mübarizədə onlara hər cür kömək göstərməyi vəd edirdilər. 

Müharibənin 

başlanğıcında 

Zaqafqaziyadakı 

rus 

qoşunlarının 

komandanlığı  müharibə  aparmağın  hücum  planını  seçdi.  İlk  döyüş  1804-cü  il 

iyulun 2-də İrəvan xanlığının ərazisində, Eçmiədzin divarları yanında baş verdi. 12 

topu  olan  3600  nəfərlik  piyada,  süvari  eskadronu  və  2  kazak  yüzlüyündən  ibarət 

rus  qoşunu  20  minlik  İran  qoşunu  ilə  qarşılaşdı.  Rus  qoşunları  gürcü  süvari 

dəstələrinin köməyi ilə üstünlük qazandılar. 

İkinci  döyüş  İrəvan  yaxınlığında,  Qəmərli  kəndinin  yanında  baş  verdi, 

1804-cü il iyulun 29-dan 30-na keçən gecə rus qoşun dəstəsi ilə İran qoşunlarının 

böyük  birləşməsi  arasında  qanlı  döyüş  oldu.  Rus  qoşunları  tutduqları  mövqeləri 

qoruyub  saxlaya  bildilər.  Lakin  azuqənin  çatışmazlığı,  qoşunların  azlığı,  habelə 

İran  qoşunlarının  kiçik  rus  dəstəsi  yerləşmiş  Gəncəyə  tərəf  irəliləməsi  üzündən 

sentyabrın 4-də rus qoşunları İrəvandan geri çəkildi. 

Gəncənin 

alınması,  rus  qoşunlarının  sonrakı  müvəffəqiyyətləri 

Azərbaycan  xanlıqlarının  istilasının  sürətlənməsində  mühüm  rol  oynadı.  General 

Sisianov  hələ  1804-cü  ilin  əvvəlində  mayor  Lisaneviçi  Qarabağa  İbrahimxəlil 

xanın  yanına  göndərərək  ondan  ―Rusiya  təbəəliyinə‖  keçməyi  tələb  etdi. 

İbrahimxəlil  xan  İran  qoşunlarının  hücumunun  qarşısını  almaq  üçün  Sisianovdan 

hərbi  kömək  xahiş  edib,  ―Rusiyaya  kömək  göstərmək  və  ona  sadiq  qalmaq‖  vədi 

verdi. Qarabağ xanının Rusiya ilə yaxınlaşmasından həyəcana düşmüş İran sarayı 

İbrahimxəlil  xanın  oğlu  Əbülfət  xanı  500  nəfərlik  dəstə  ilə  Qarabağa  göndərdi. 

Lakin  İbrahimxəlil  xan  onu  düşməncəsinə  qarşıladı  və  onun  dəstəsini  Dizax 

yaxınlığında əzdi. 

Qarabağ  xanının  bu  qələbəsindən  sonra  Sisianov  onun  xahişinə  görə 

Qarabağa mayor Lisaneviç başda olmaqla dəstə göndərdi. Eyni zamanda o. Rusiya 

təbəəliyini qəbul etmək barədə cavabı sürətləndirməyi tələb etdi. İbrahimxəlil xan 

xanlığını qoruyub saxlamaq məqsədilə Sisianovla görüşməyə razılıq verdi. General 

Sisianov  Gəncə  yaxınlığındakı  Kürək  çayının  sahilinə  gəldi  və  düşərgə  saldı. 

İbrahimxəlil  xan  da  buraya  gəldi  və  1805-ci  il  mayın  14-də  Sisianovla  görüşdü. 

Görüşdə  müqavilə  imzalandı.  Bu  müqaviləyə  əsasən  xan.  Onun  varisləri  və 

xanlığın bütün əhalisi Rusiya təbəəliyinə qəbul olunur və onların üzərinə rus çarına 

sadiq  qalmaq  təhəddüdü  qoyulurdu.  Çar  isə,  öz  növbəsində,  bu  xan  sülaləsinin 

hüquqlarını  ―bütün  zamanlar  üçün‖  təsdiq  edirdi,  lakin  hər  dəfə  xan  varisləri  çar 

tərəfindən təsdiq olunmalı idi. Xan öz nəvəsini əmanət verməyi boynuna götürdü. 

O, Tiflisdə qalmalı idi. Xanlığın daxili idarəsi xanın ixtiyarında saxlanıldı. Lakin o, 

rus qarnizonunu Şuşaya buraxmağı və onu zəruri şeylərlə təmin etməyi öz üzərinə 

götürdü.  Xan  hər  il  öz  gəlirlərindən  Rusiya  xəzinəsinə  8000  çervon  ayırmağı 

öhdəsinə götürdü. 

Bəzi xanlıqlar tərəfindən Rusiya hakimiyyətinin döyüşsüz qəbul edilməsi 

faktı çarizmin burada işğalçı məqsədlər güdməməsi kimi qəbul edilməməlidir. İlk 

zamanlar  bəzi  xanlıqların  daxili  muxtariyyət  hüququnun  saxlanılmasına  gəldikdə 

isə  bu,  öz  qarşısında  İngiltərə  və  Fransanın  həvəsləndirdiyi  İran  və  Türkiyə  kimi 

rəqibləri görərək, Zaqafqaziyada böyük ehtiyatla hərəkət etməyə can atan çarizmin 

müvəqqəti tədbiri idi. 

Müharibənin  elə  ilk  ilində  şah  sarayının  İngiltərəyə  bəslədiyi  ümmidlər 

özünü  doğrultmadı.  İngiltərə  bu  illərdə  Rusiyanın  iştirakı  ilə  yeni  antinapoleon 

koalisilasını  yaratmağa  çalışırdı.  İngiltərə  Rusiya-İran  müharibəsini  qızışdıraraq, 

öz müttəfiqinə - İrana münasibətdə ikiüzlü siyasət yürüdürdü: İran tərəfindən 1801-

ci il müqaviləsinin şərtlərinə  əməl olunmasını tələb edərək, özünü elə aparırdı ki, 

guya ki, onun özü müttəfiqlik borclarından azaddır. 

İngiltərənin belə siyasəti onunla nəticələndi ki, 1804-cü ilin payızında İran 

şahı  Rusiya  əleyhinə  Fransa  ilə  ittifaq bağlamağa  hazır olması barədə  Napoleona 

məktub  göndərdi.  Napoleon  bundan  istifadə  etməyi  qərara  aldı  və  İstanbuldakı 

fransız səfirinə İranla danışıqlara başlamaq barədə göstəriş verdi. 

1805-ci il yay kompaniyasının gedişində İran qoşunları iyunun ortalarında 

Qarabağa soxuldular və onu talan etdilər. ―Hələ bu yaxınlaradək laləzar torpaqlar 

olan hər yerdə indi ancaq kəndlərin xarabalıqları, geniş tut bağlarının qalıqları, bir 

də atılmış və baxımsız qalmış tarlalar görünürdü‖ [9]. 

Pirqulu xan Əsgəranı tutdu və Qarabağın içərilərinə irəlilədi. 1805-ci ilin 

iyunun  26-da  şah  qoşunlar,  polkovnik  Koryagin  başda  olamqla  azsaylı  rus 

qarnizonunun yerləşdiyi Şahbulağı mühasirəyə aldılar.Abbas Mirzə qalanın təslim 

olmsını tələb etdi. Koryagin vəziyyətin çıxılmazlığını görərək, qalanı iyulun 8–də 

təslim etməyə razılaşdı, özü isə iyulun 7-nə keçən gecə dəstəsi ilə düşmənin xəbəri 

olmadan qalanı tərk etdi. Abbas Mirzə rus dəstəsinin gizlicə oradan çıxmasını bilən 

kimi onu təqib etməyə başladı, lakin ona hücum etməyə cürət etmədi. Şahbulaqdan 

şimaldakı Muxrat qəsrində dayanmış Koryaginə kömək gələndə şah qoşunları geri 

çəkildilər. Koryaginin dəstəsi Gəncəyə gəldi və burada Kotlyarevskinin dəstəsi ilə 

birləşdi. 

İyulda  İran  qoşunları  Qazaxa  soxuldular.  İran  qoşunlarının  komandanı 

yerli əhalinin köməyinə ümid bəsləyirdi. O, kətxudalara bəyanatla müraciət edərək, 

Qazax  sakinlərini  Rusiyaya  qarşı  üsyana  çağırdı.  Koryagin  570  nəfərlik  dəstə  ilə 

döyüş əməliyyatları meydanına tələsdi və iyulun 27-də Zəyəm yaxınlığındakı İran 

düşərgəsinə hücum etdi. 

İran qoşunlarının 1805-ci ilin yay hərbi kompaniyasındakı Azərbaycanda 

öz  mövqeyini  daha  da  möhkənləndirmək,  Şirvan.  Bskı  və  Quba  xanlarını  tabe 

etmək imkanı verdi. 

Hələ Qarabağ və Şəki xanlıqları ilə müqavilələr bağlanan dövrdə Sisianov 

Rusiya  hakimiyyətini  qəbul  etməyi  şirvanlı  Mustafa  xandan  da  tələb  etmişdi. 

Şirvan xanı qonşu Azərbaycan xanlıqları üzərində onun hakimiyyətinin tanınması 

şərti ilə bu tələblə razılaşdı. Mustafa xan illik bac verməkdən boyun qaçırır, daxili 

idarədə  özünün  müstəqilliyi  barədə  təminat  və  özünə  daimi  məvacib  təyin 

olunmasını  tələb  edirdi.  Sisianov  isə  özünün  irəli  sürdüyü  şərtlərlə  Rusiya 

hakimiyyətini qəbul etməyi tələb edirdi və danışıqların heç bir şey verməyəcəyinə 

əmin  olduqdan  sonra  1805-ci  ilin  noyabrında  Mingəçevir  yaxınlığında  Kürü 

keçərək  Şamaxıya  doğru  yeridi.  Onun  10  topu  olan  dəstəsi  1100  piyadadan  vəm 

süvarilərdən ibarət idi. 

General  Sisianov  Şirvana  doğru  hərəkət  edərkən  İbrahimxəlil  xandan 

kömək tələb etdi və o da 1500 süvari ilə birlikdə öz böyük oğlu Mehdiqulu ağanı 

göndərməyə  məcbur  oldu.  Rus  qoşunlarının  yaxınlaşdığını  eşidən  Mustafa  xan 

Sisianovun  tələbini  qəbul  etmək  qərararına  gəldi,  xanlığın  xarici  əlaqələr 

hüququnun  Rusiyaya  verilməsinə,  ildə  10  min  çervon  bac  ödəməyə,  xanlığın 

hüdudları daxilində ticarətin təhlükəsizliyini təmin etməyə və s. razılaşdı. Bununla 

belə  xan  danışıqlardan  boyun  qaçırdı,  təbii  qala  və  möhkəm  sığınacaq  olan 

Fitdağda  mövqeyini  möhkəmləndirdi.  Sisianov  qoşunlarını  Şamaxının  lap 

yaxınlığına  çəkməyə  başladı.  Rus  qoşunları  Fitdağa  yaxınlaşdı.  Öz  vəziyyətinin 

çıxılmazlığını  görən  xan  Rusiya  təbəəliyinə  keçməyərazı  oldu.  Mustafa  xan  və 

Sisianovun 1805-ci il dekabrın 27-də imzaladıqları müqavilə əvvəlcə bağlanmış iki 

müqavlə ilə eyni idi. 

Qarabağ  və  Şəki  xanlıqlarının  Rusiya  hakimiyyəti  altında  keçməsi 

haqqındakı  müqavilərlə  eyni  olan  bu  müqavilədə  rus  qoşunlarının  Şamaxıda 

mütləq yerləşdirilməsindən danışılmırdı. Şamaxı xanlığının illik bacı 7 min çervon 

məbləğində  müəyyənləşdirildi.  Şamaxı  xanlığı  öz  ərazisindən  keçən  karvanların 

təhlükəsizliyini təmin etməyə borclu idi. Xan, həmçinin, Kür sahilində -  Cavadda 

möhkəmləndirilmiş rus məntəqəsinin tikilməsinə icazə verməsi ilə də razılaşırdı. 

Azərbaycanın  ən  iri  xanlıqlarından  birinin  –  Şamaxı  xanlığının  tabe 

edilməsi çar Rusiyası üçün bütün Şimali Azərbaycanın ələ keçirilməsində mühüm 

əhəmiyyətə  malik  idi.  Şamaxı  xanlığı  digər  xanlıqlar  arasında  mərkəzi  mövqe 

tuturdu, böyük iqtisadi,siyasi və hərbi-strateji əhəmiyyətə malik did. 

Şamaxı  xanlığının  tabe  edilməsindən  sonra  Bakıya  yol  açıq  idi.  1805-ci 

ilin  əvvəllərində  Qafqazdakı  rus  qoşunlarının  baş  komandanı  Gilanı  tutmaq,  geri 

qayıdarkən  isə  Bakını  ələ  keçirmək  üçün  rus  donanmasını  Xəzərə  göndərməyi 

qərara aldı. 

Çar  hökuməti  Xəzər  donanmasının  möhkəmləndirilməsinə  və  onun 

köməyi  ilə  Xəzərin  qərb  sahillərinin  ələ  keçirilməsinə  böyük  əhəmiyyət  verirdi. 

Çarın  xarici  içlər  naziri  bunu  dönə-dönə  Sisianova  xatırladırdı.  Sonuncu  isə,  öz 

növbəsində,  Xəzər  dənizi  üzərində  Rusiyanın  tam  hərbi  ağalığını  bərqərar  etmək 

hüququnu rəhbər tutur və bu məqsədlə də yerli tacirlərin ticarət gəmilərinin burada 

görünməsinə yol vermirdi. 

Apreldə  desant  general  Zavalışının  rəhbərliyi  altında  Rəşt  istiqamətində 

yola  düşdülər.  Bu  qoşunların  qarşısını  Ənzəli  və  Bakını  tutmaqdan  başqa,  ötən 

kompaniyada əsir düşmüş adamların və gürcü knyazlarının geri alınmasını şahdan 

tələb  etmək  vəzifəsi  qoyulurdu.  İyunun  23-də  donanma  Ənzəli  limanına  çatdı. 

Desant  çıxarmaq  və  Rəşti  tutmaq  üçün  göstərilən  uğursuz  cəhddən  sonra  rus 

eskadrası  avqustun  12-də  Bakı  rayonuna  yaxınlaşdı.  Qalanın  təslim  edilməsi 

barədə danışıqlar başladı. Zavalişin rədd cavabı alaraq, avqustun 15-də qalanı atəşə 

tutmağa,  avqustun  22-də  isə  şəhəri  mühasirəyə  almağa  başladı.  Avqustun  29-dək 

xanlığın mühüm strateji məntəqələri tutuldu. 

İranla  əlaqə  saxlayan  Bakı  hakimi  Hüseynqulu  xan  kömək  şah  sarayına 

müraciət  etdi.  İran  tarixçisi  Nəsir  Nəcminin  məlumatına  görə,  Abbas  Mirzənin 

urmiyalı  Əsgər  xana  Bakı  xanına  kömək  üçün  qoşunlarla  birlikdə  dərhal  yoloa 

düşməyi  əmr  etdi.  Qubalı  Şeyxəli  xan  da  Hüseyqulu  xana  kömək  etməyə 

hazırlaşırdı [10]. 

General  Zavalişin  Bakıya  –  Hüseynqulu  xana  Urmiya  və  Qubadan 

köməyin yaxınlaşmasından qorxaraq, qalanı ələ keçirmədən Lənkəran xanlığındakı 

Sara  adasına  çəkildi.  1806-cı  ilin  fevralın  əvvəllərində  Sisianov  artilleriyası  olan 

böyük qoşun dəstəsi ilə Bakının 2 km-də general Zavalişinin desant dəstəsi birləşdi 

və Naxır-bulaqda düşərgə saldı. Sisianov qalanın təslim edilməsini tələb etdi. 

Sisianovun  təklif  etdiyi  şərtlərə  görə,  Bakı  xanlığı  Rusiya  təbəəliyini 

qəbul etməli,  xanlığın  ərazisi  Rusiyaya birləşdirilməli,  xanlığın bütün  gəlirləri çar 

xəzinəsinə göndərilməli, xan isə ildə 10 min manat məbləğində məvacib almalıydı. 

Şəhər xüsusi qaydalar üzrə idarə olunmalı idi. Bakı qalasında toplarla birlikdə altı 

yüz  min  əsgərdən  ibarət  qarnizonunun  yerləşdirilməsi  nəzərdə  tutulurdu.Xarici 

siyasət  və  hərbi  məsələlərdə  xan  Qafqazdakı  rus  qoşunları  baş  komandanlığının 

sərəncamlarına tabe olmalı idi. 

Bakılı  Hüseynqulu  xan  bu  şərtlərlə  razılaşdı.  Fevralın  8-də  Sisianov 

polkovnik  Eristavinin  müşayiəti  ilə,  demək  olar  ki,  mühafizəsiz  şəkildə  onu  lap 

qalanın  yanında  gözləyən  xanla  görüşmək  üçün  yola  düşdü.  Görüşdə  o, 

Hüseynqulu xanın əmisi oğlu İbrahim bəy tərəfindən öldürüldü. 

General  Zavalişin  rus  qoşunlarını  Bakıdan  Sara  adasına,  sonra  isə 

Kızılyara aparmağa məcbur oldu. 

Bakıda  Sisianovun  öldürülməsindən  sonra  Zaqafqaziyadakı  rus 

qoşunlarının  vəziyyəti  ağırlaşdı.  Cənubi  Qafqazda  da  şərait  mürəkkəbləşdi. 

Xanların  çoxu  tərəddüd  etməyə  başladı.  Dağıstanın  bəzi  feodal  hakimləri  bu 

məqamdan istifadə edərək, tələsik Zaqafqaziyaya soxulmaq üçün hazırlıq görməyə 

başladılar.  Qazıqumux  hakimi  Surxay  xan  Azərbaycana  soxuldu.  Lakin  rus 

qoşunlarının  Şimali  Qafqazdakı  fəallığı  üzündən  digər  Dağıstan  hakimləri  Kürə 

yaxınlaşan,  Mingəçevir  yaxınlığındakı  keçidi  ələ  keçirməyə  ümid  bəsləyən,  lakin 

tələsik  geri  qayıtmağa  məcbur  olan  Surxay  xana  kömək  göstərməyə  cürət 

etmədilər. 

1806-cı  ilin  yazında  İran  qöşunları  yenidən  fəallaşdı.  Napoleonun  vəd 

etdiyi  kğmək  burada  az  rol  oynamadı.  İran  qoşunları  Arazı  keçərək  Qarabağa 

yeridi. 

İyunun 8-də rus və İran qoşunları arasında 1806-cı ilin kampaniyasının ilk 

silahlı toqquşması baş verdi. Şahbulaq və Əsgəran arasında, Ağdamda rus dəstəsi 

4000 İran sərbazı iləm qarşılaşdı. Rus dəstəsi İran qoşununu sıxışdırdı və Əsgəranı 

tutaraq, Şuşaya doğru irəlilədi. 

Abbas  Mirzə  İbrahimxəlil  xanı  öz  tərəfinə  çəkmək  üçün  elçilərini  onun 

yanına göndərdi. Bu dövrdə Şuşada yerləşən mayor Lisaneviçin başçılıq etdiyi rus 

qarnizonunun  azlığı  üzündən  İbrahimxəlil  xan  xanlığın  var-yoxdan  çıxarılmasına 

yol  verməmək  üçün  əvvəlcədən  Lisaneviçlə  razılaşaraq,  rus  qoşunları  gəlib 

çıxanadək  iranlılarla  mülayim  rəftar  etməyi  qərara  aldı.  Rus  qoşunlarının  gəlib 

çıxmasının  xeylim  gecikməsi  İran  qoşunlarının  lap  qalaya  yaxınlaşmasına  səbəb 

oldu.  İbrahimxəlil  xan  öz  ailəsinin  təhlükəsizliyini  təmin  etmək  üçün  onu  Şuşa 

qalası  yaxınlığındakı  Xankəndinə  köçürdü.  XIX  əsrin  birinci  yarısında  yaşamış 

Azərbaycan  tarixçisinın  yazdığı  kimi,  ―bəzi  bədniyyətli  adamlar  xanı  mayora  elə 

şərləmişdilər ki,  mayor gecə ikən bir dəstə döyüşçü ilə onun məskəninə  yollandı, 

burada fələyin zalım hökmü ilə İbrahim xan bəzi ailə üzvləri və yaxın adamları ilə 

birlikdə  öldürüldü‖.  Bu  qətl  çar  zabitlərinin  müstəmləkəçi  vəhşiliyini 

səciyyələndirən  parlaq  misaldır.  Belə  yolla  həm  tərəddüd  edən  feodallar,  həm  də 

əhali ruslardan uzaqlaşdırıldı. Təsadüfi deyil ki, bu hadisələrdən dərhal sonra şəkili 

Səlim  xan  Rusiya  ilə  əlaqələri  kəsdi,  ―əhalini  üsyana  qaldırdı  və  rus  qoşunlarını 

xanlıqdan getməyə məcbur etdi‖ [11]. 

Həmin  günlərdə  1806-cı  ilin  hərbi  əməliyyatların  yay  kampaniyası 

qızışmışdı.  Abbas  Mirzənin  qoşunları  Qarabağ  və  Şirvanda  idi,  gürcü  şahzadəsi 

Aleksandr başda olmaqla 15 minlik digər ordu isə iyunun sonlarında Gəncənin 45 

km-liyində  düşərgə  salmışdı.  Şahzadə  Tiflis,  Qarakilsə  və  Gəncə  istiqamətləri  ilə 

Gürcüstana girməyə hazırlaşırdı. 

Lisaneviçin  amansızlığına  və  atasının  xaincəsinə  öldürülməsinə 

baxmayaraq,  Mehdiqulu  xan  general  Nebolsinin  komandanlığı  altında  rus 

qoşunları  ilə  birləşməyə  məcbur  oldu  bə  Əsgəran  qalasının  yaxınlığında  düşərgə 

saldı.  Tezliklə  ruslar  Xanaşır  aşırımında  İran  qoşunlarını  əzdilər  və  İran 

qoşunlarının qalıqları tələsik Arazın o tayına çəkildi. 1806-cı ilin qışında yeni baş 

komandan  təyin  olunmuş  general  Qudoviç  Qarabağın  idarə  olunması  haqqındakı 

fərmanı Mehdiqulu xana təqdim etdi. 

Qəsbkarlar  geri  çəkilərkən  dinc  sakinlərdən  ibarət  kütlələri  zorla  qovub 

əsirliyə aparırdılar. Təkcə Şirvandan  İrana 6 min nəfər aparılmışdı. 

Yay  kampaniyasının  müvəffəqiyyətlə  başa  çatmasından  sonra  qarşıda 

Şimali  Azərbaycanın  talan  ərazisinin,  ilk  növbədə  Bakı  və  Quba  xanlıqlarının 

işğalı məsələsi dururdu. 

Rus  komandanlığı  Bakı  və  Dərbənd  qalalarını  ələ  keçirilməsinə  böyük 

əhəmiyyət verirdi. General Qlazenap 1806-cı il mayın 3-də çara yazırdı: ―Nə qədər 

ki,  Bakı  alınmayıb,  o  vaxtadək  Şirvan  və  Qarabağdakı  nailiyyətlər  həmişəlik 

təhlükədə olacaqdır, elə Gürcüstanıpn özü də farsların basqınını gözləməlidir‖. İran 

hökuməti Rusiya və onun planları üçün Bakının əhəmiyyətini aydın başa düşürdü 

və  Qarabağdakı  uğursuzluqlardan  sonra  rus  qoşunlarının  irəliləməsinin  qarşısını 

almaq  məqsədilə  hərbi  əməliyyatları  Şamaxı  xanlığı  istiqamətinə  keçirdi  [12]. Bu 

vaxt  bir  rus  dəstəsi  Zərdaba,  digər  isə  Cavada  daxil  oldu.  Rus  qoşunlarının 

yaxınlaşdığını eşidən Abbas Mirzə düşərgə saldığı Ağsudan Kür çayına doğru geri 

çəkildi. Bakı və Dərbəndə doğru irəliləmək üçün əlverişli şərait yaradırdı. Qubalı 

Şeyxəli xan Rusiya hakimiyyətini  qəbul etmək istəmirdi. 1806-cı ilin iyununda rus 

qoşunları  Quba  xanına  tabe  olan  Dərbəndə  yaxınlaşdılar  və  iyunun  22-də  onu 

tutdular.  Sonra  onlar  general  Bulqaqkovun  komandanlığı  altında    Bakıya  doğru 

yönəldilər.  General  şəhər  sakinlərinə  müraciət  göndərdi.  Hüseynqulu  xan  öz 

nümayəndə  heyətini  şəhərin  bayrağı,  qalanın  açarı  və  duz-çörəklə  Buqakovun 

yanına göndərdi, lakin Hüseynqulu xanın öxü qisasdan qorxaraq, ailəsi ilə birlikdə 

Qubaya,  oradan  da  İrana  qaçdı  [13].  Beləliklə,  1806-cı  il  sentyabrın  3-də  Bakı 

xanlığı  Rusiyaya  tabe  edildi.  Tezliklə  Quba  xanı  da  qaçdı,  onun  xanlığı  da 

Rusiyaya  tabe  olundu.  Dərbənd  və  Quba  xanlıqları  Tərki  şamxalının  ixtiyarına 

verildi, sonralar isə əyalətlərə çevrildi. 

Beləliklə, 1806-cı ilin sonund, Talış, İrəvan və Naxçıvan xanlıqları istisna 

olmaqla, Şimali Azərbaycan ərazisi Rusiyanın hakimiyyəti altına keçdi. 

Göstərilən  xanlıqların  işğalından  sonra  rus  qoşunları  Şəki  xanlığındakı 

üsyanı  yatırmaq  üçün  göndərildi.  1806-cı  ilin  oktyabrın  22-də  Nuxa  yaxınlığında 

həlledici döyüş baş verdi və şəkili Səlim xanın dəstələri məğlubiyyətə uğradı. Rus 

qoşunları  Nuxa  şəhərini  mühasirəyə  aldılar.  Şəhər  sakinləri  müqavimət 

göstərməkdə davam edirdi. Onlar şəhər divarlarının ətrafını yandırıcı materiallarla 

doldurdular və rus qoşuunları hücuma başlayanda onlara od vurdular. Bununla belə 

nuxalıların müqaviməti qırıldı və rus qoşunlatrı hücum edib, Nuxanı ələ keçirtdilər. 

Səlim  xan  İrana  qaçdı.  Xanlığın  idarə  olunması  üçün  Şəkidə  yerli,  Rusiyaya 

meyilli olan bəylərdən ibarət müvəqqəti idarə təşkil olundu. 

Sonra  rus  qoşunları  üsyanı  bürümüş  Car-Balakənə  yola  düşdü.  Rus 

qoşunları  Carda  üsyanları  və  avar  xanının,  habelə  digər  Dağıstan  feodallarının 

burada olan süvarilərini mühasirəyə aldılar. Tezliklə bu üsyan da yatırıldı. 

Şimali  Azərbaycan  xanlıqlarında  üsyan  yatırıldıqdan  sonra  hökumət  bir 

sıra  yerli  feodal  hökmdarları  dəyişdi.  Rusiya-İran  müharibəsinin  başlanğıcında 

Rusiyanın  tərəfinə  keçmiş  xoylu  Cəfərqulu  xan  Şəki  xanı  təyin  edildi.  O  özünün 

keçmiş Xoy xanlığı əhalisinin bir hissəsini Şəkiyə köçürdü. Azərbaycanlılardan və 

ermənilərdən  ibarət  olan  bu  köçkünlər  Nuxa  şəhərinin  ətrafında  bir  neçə  kənd 

(Yenikənd, Cəfərabad vəs.) saldılar. 

Çar hökuməti Quba və Bakı xanlıqlarını ələ keçirdikdən sonra İranla sülh 

bağlamağa  can  atırdı,  belə  ki,  rus  komandanlığı  Türkiyə  ilə  müharibənin 

yaxınlaşdığını qabaqcadan görür və buna görə də əl-qolunu azad etmək, mümükün 

olarsa, hətta İranı Türkiyəyə qarşı müharibəyə sövq etmək istəyirdi. İran hökuməti 

də  güzəştlərə  ümid  bəsləyərək,  sülh  bağlamaq  istəyirdi.  1806-cı  il  sentyabrın 

ortalarında şah sarayı öz nümayəndəsini sülh bağlamaq təklifi ilə rus qoşunlarının 

baş komandanı Qudoviçin yanına göndərdi. 

Çar  hökuməti  heç  nəyi  İrana  güzəşt  etmək  fikrində  deyildi,  əksinə  o, 

İrandan Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarını tələb etgdi. Qudoviç 1806-cı il oktyabrın 

4-də  I  Aleksandrdan  göstəriş  aldı  ki,  ―...yaranmış  mövcud  şəraitdə  İranla  hərbi 

əməliyyatların  dayandırılması  ən  mühüm  məsələdir‖.  Çar  hökuməti  hətta 

müvəqqəti  barışığın  imzalanmasına  razı  idi.  Lakin  danışıqlar  uzandı.  İngiltərə  və 

Fransa bu işdə az rol oynamırdı. 

İngiltərə  və  Fransanın  başlıca  mənafelərini  başqa  beynəlxalq  məsələlərə 

daha  çox  məşğul  etsə  də,Onlar  Cənubi  Qafqazı  bir  anlığa  da  gözdən  qoymur, 

İngiltərə  açıq-aşkar, Fransa  isə  gizlicə  İranı müdafiə  edir və Türkiyəni Rusiya  ilə 

müharibəyə  təhrik  edirdilər.  Austerlitsdən  sonra  İran  və  Türkjiyə  də  Napoleon 

diplomatiyası  daha  da  fəallaşdı.  Napoleon  1806-cı  ildə  öz  nümayəndəsi  general 

Romyeni  İrana  göndərdi.  İranın  Fransa  ilə  danışıqları  İngiltərəni  təşvişə  saldı. 

Bağdaddakı  ingilis  səfiri  Xarford  Cons  şah  nazirinə  müraciət  edib  ona  təminat 

verdi  ki,  İngiltərə  1801-ci  il  müqaviləsinin  şərtlərinə  sadiq  qalacaqdır.  General 

Romyenin  qəfildən,  müəmmalı  şəkildə  vəfatı  üzündən  danışıqlar  kəsildi.  Lakin 

tezliklə digər fransız nümayəndəsi Jober İrana gəldi. Onu şahın özü də qəbul etdi. 

Napoleon  ―rus  qoşunlarını  Zaqafqaziyadan  qovmaq  üçün...  fransız 

qoşunlarının İran sahillərinə çıxmasına icazə verməyi‖ İrana təklif etdi. 

Fransa bütün vasitələrlə Türkiyəni də Rusiyaya qarşı qaldırmağa çalışırdı. 

Dövlət  kansleri  A.R.Vorontsov  bu  barədə  hələ  1803-cü  ildə  general  Sisianova 

məlumat verirdi. Fransanın təsiri altıpnda Türkiyə Rusiyaya qarşı birgə mübarizəsi 

üçün İranla hərbi ittifaq bağlamaq niyyətində idi. Türkiyə məmuru Feyzi Mahmud 

Əfəndi 1805-ci ilin payızında bu məqsədlə Tehrana gəldi. Napoleonun 1806-cı ildə 

İstanbula gəlmiş səfiri general Sebastian hədələr və cəlbedici vədlərlə Türkiyəni bir 

sıra  rus-türk  sazişlərini,  o  cümlədən  də  də  təzəcə  imzalanmış  müttəfiqlik 

müqaviləsini  təhrik  yolu  ilə  pozmağa  nail  oldu.  1806-cı  ilin  sonunda  Türkiyə 

Rusiyaya qarşı müharibəyə başladı. 

Türkiyənin  müharibəyə  başlanması  rus  qoşunlarının  Qafqazdakı 

vəziyyətini ağırlaşdırdı. Rus ordusun un əsas qüvvələri Napoleon qoşunlarına qarşı 

mübarizəyə  yönəlmişdi  və  Qafqaza  göndərilə  bilməzdi.  İndi  Qafqaz  fərbi 

əməliyyatlar meydanında İranla yanaşı, Türkiyə ilə də müharibə aparmaq lazım idi. 

Rusiya  bunu  qabaqcadan  görür  və  buna  görə  də  İranla  sülh  bağlamağa  cəhd 

göstərirdi. Lakin İranla danışıaqlar müvəffəqiyyətlə nəticələnmədi. 

Rusiya-Türk  müharibəsinin  başlanmasından  sonra  Qafqazdakı  rus 

qoşunlarının komandanlığı Tərtər çayında istehkam yaratmağı qərara aldı.  Quba, 

Bakı  və  Dərbəndi  təzəcə  ələ  keçirmiş,  Şəki  və  Car-Balakındə  üsyanı  yatırtmış 

qoşunlar  oraya  göndərilmişdi.  Baş  komandan  general  Qudoviç  rus  ordusunun 

başında  Gümrüyə  yönəldi.  Burada  rus və  türk qoşunları arasında  qanlı döyüş baş 

verdi. Mirzə Adıgözəl bəy bu döyüş haqqında yazırdı: ―Hər iki qoşun Arpa çayında 

qarşılaşdı  və  bir-birinin  qarşısında  yerləşdilər.  Bir  qədər  vaxtan  sonra  döyüş  baş 

verdi.  Qaş  qaralana  yaxın  osmanlılar  məğlub  eduildilər.  Ruslar  osmanlılardan 

qənimətlər və çoxlu top ələ keçirdilər‖ [14]. Bu döyüş 1807-ci il iyunun 18-də baş 

vermişdi.  Elə  həmin  ildə  İran  qoşunlarının  Zaqafqaziyaya  viran  edici  yürüşləri 

yenidən başladı. 

Napoleon  1807-ci  ilin  əvvəllərində  İran  şahını  Rusiya  ilə  mübarizəni 

gücləndirməyə çağırırdı. 1807-ci il yanvarın 17-də Napoleon iran şahına yazırdı ki, 

Rusiya  üzərində  qələbə  ―məni  səninlə  yaxınlaşdırır‖,  ona  görə  də  Rusiya  üzərinə 

hücum etməyi, Zaqafqaziyanı tutmağı, ―Xəzər dənizini ruslardan ötrü bağlamağı‖ 

məsləhət görürdü. O, ―üç dövlətin əbədi ittifaqını‖ (yəni Fransa, İran və Türkiyənin 

ittifaqını)  yaratmağa  çağırırdı.  Fətəli  şah  öz  növbəsində  Napoleonun  yanına  çox 

zəngin hədiyyələrlə nümayəndə heyəti göndərdi və ittifaq bağlamağı təklif etdi. 

Napoleon  Fətəli  şaha  cavabında  onu  Rusiya  əleyhinə  mübarizəni 

gücləndirməyə  çağırır  və  Fransa.  İran  və  Türkiyədən  ibarət  antirusiya  blokunu 

yaratmağı  təklif  edirdi.  Cavab  məktubunda  deyilirdi:  ―Gürcüstanı  və  Yeni 

imperiyanı  (yəni  Qacarlar  imperiyası  –  M.İ.)  təşkil  etmiş  bütün  başqa  əyalətləri 

ondan  la  və  Xəzər  darvazasını  ona  qarşı  möhkəmləndir‖.  Şah  hökuməti  bu  təklifi 

qəbul etdi. 

Fransanın yeni nümayəndə  heyəti İrana gəldi. 1807-ci il aprelin sonunda 

İranınm səlahiyyətli nümayəndəsi I Napoleonun olduğu Şərqi Prussiyaya gəldi və 

danışıqlara  başladı.  I  Napoleon  müqavilənin  bağlanmasını  gözləməyərək  İrana 

göndərilmək üçün 50 top, 10 min tüfəng və 4 min piyada hazırlamaq əmrini verdio. 

1807-ci  il  mjayın  4-də  Finkenşteyndə  Fransa-İran  müqaviləsi  imzalandı.  Bu 

müqaviləyə  görə,  Zaqafqaziyanı  tutmaq  üçün  İrana  hərbi  kömək  göstərilməsi 

nəzərdə  tutulurdu.  Tezliklə  İrana  general  Qardanın  başçılıq  etdiyi  fransız 

diplomatik nümayəndə heyəti gəldi. Onun gəlişi ilə Finkenşteyn müqaviləsi tələm-

tələsik təsdiq olundu. 1808-ci il yanvarın 21-də müqavilə bağlandı. Bu müqaviləyə 

görə, İran fransız cəbbəxanasından 20 min tüfəng satın ala bilərdi. 

Rusiya və İran arasında barışığın görünməkdə olan əlamətləri Fransa-İran 

müqaviləsinin  bağlanması  və  fransız  diplomatik  nümayəndə  heyətinin  İrana 

gəlməsi  ilə  yoxa  çıxdı.  ―Fransa  hökumətinin  fitnələri  nəticəsində  bizim  bu 

diyardakı  işlərimiz  ümidlərimizin  əksinə  hal  almağa  başlayır‖.  Fransızların 

rəhbərliyi ilə İsfahanda top istehsalı qaydaya salındı. Tehranda isə artilleriya parkı 

təşkil olundu. 

Fransızlar  İran  ordusunu  yenidən  qurmağa  başladılar.  General  Qardan 

eyni zamanda Iran və Rusiya arasındakı danışıqlara hər vasitə ilə mane olurdu. 

Hələ  1807-ci  ilin  yayında  beynəlxalq  vəziyyətdə  dəyişikliklər  baş  verdi. 

Rusiya ilə Fransa arasında Tilzit sazişi, habelə hücum və müdafiə ittifaqı haqqında 

gizli  rus-fransız  müqaviləsi  imzalandı.  Tilzitdə  Napoleon  İran  və  Türkiyənin 

mənafelərinin  təmin  olunmasını  təkid  etmədi.  Tilzit  müqaviləsinin  ikinci  gizli 

maddəsində  qeyd  olunurdu  ki,  Fransa  özünün  Türkiyə  və  İran  işlərindəki 

vasitəçiliyindən imtina edir.  Lakin sonrakı  hadisələr  göstərir ki, Fransa  və  Rusiya 

arasında  Tilzitdə  bağlanılmış  bu  ittifaq  məcburi  ittifaq  idi.  Fransız  mütəxəssisləri 

İranı  Rusiya  ilə  yeni  silahlı  toqqujşmalara  hazırlamaqda  davam  edirdilər  vəşah 

sarayı da Napoleonun köməyinə ümidini itirməyərək, Fransa ilə əlaqələri kəsmək 

istəmirdi. Lakin yaranmış şərait şahı İngiltərə ilə yaxınlaşmağa sövq edirdi. 

İngiltərə  hökuməti  şəraitdən  dərhal  istifadə  etdi  və  İranda  öz  yerini  hər 

vasitə  ilə  möhkəmləndirmək  qərarına  gəldi.  Lakin  şah  rüşvət  və  hədə-qorxulara 

baxmayaraq,  Malkolmu  qəbul  etmədi.  Şah  Gürcüstanı  ona  qaytarmağı  vəd  etmiş 

Napoleonun  qüvvəsinə  hələ  də  inanırdı.  Tezliklə  Cekson  başda  olmaqla  ikinci 

diplomatik  nümayəndə  heyəti  İrana  gəldi  cekson  şahın  Fransa  ilə  əlaqələrini 

kəsməyinə  nail  oldu.  O,  şahı  və  şah  sarayını  satın  almaq  üçün  böyük  vəsaitdən 

istifadə edirdi. 1809-cu ilin fevralında general Qardan Tehranı tərk etməyə məcbur 

oldu.  1809-cu  ildə  İngiltərə  İranla  müqavilə  imzaladı.  Bu  müqaviləyə  görə,  İran 

İngiltərə ilə düşmənçilik edən bütün dövlətlərlə münasibətlərini kəsməyi öhdəsinə 

götürdü.  İngiltərə  şaha  Rusiya  ilə  müharibə  müddətində  hər  il  120-min  funt-

sterloinq  məbləğində  malıyyə  yardımı  göstərməyi,  silah,  hərbi  sursat  və 

təlimatçılar verməyi vəd edirdi. 

Danışıqlarla  yanaşı,  gələcək  hərbi  əməliyyatlara  hazırlıq  gedirdi.  Artıq 

1808-ci  ilin  mayında  10  minlik  İran  qoşunu  İrəvana  doğru  çəkilirdi  [15].  Rus 

qoşunlarının  baş  komandanı  general  Qudoviç  də  öz  qoşunlarını  İran  sərhədinə 

doğru  yönəltdi  və  sentyabrın  40-  də  Soğanlıq  düşərgəsindən  3  min  nəfərdən  bir 

qədər artıq qoşunla Pəmbəkə doğru yeridi. O oradan İran qoşunlarına hücum etmək 

niyyətində idi. Qudoviç eyni zamanda Naxçıvanı  ələ keçirməyi general Nebolsinə 

əmr  etdi.  Nebolsin  sentyabrın  11-də  3000  nəfərllik  qoşunla  Şuşadan  yola  düşdü. 

Sentyabrın  26-da  Qudoviç  irəvanlı  Hüseyn  xan  başda  olmaqla  4  min  nəfərdən 

ibarət İran qoşununu məğlub etdi. Rus qoşunları irəvana geri çəkilən Hüseyn xanı 

təqib  edərək  yolüstü  Eçmiədzini  ələ  keçirtdi.  Bu  zaman  general  Nebolsin 

Naxçıvana  doğru  irəliləyərək,  oktyabrın  sonunda  Qarababa  kəndi  yanında  İran 

qoşunlarını  dağıtdı  və  Naxçıvanı  tutdu.  Rus  qoşunlarının  birləşmiş  qüvvələri 

İrəvanın  mühasirəsinə  başladı  və  mayın  ortalarında  qalaya  hücuma  keçdi.  Lakin 

müvəffəqiyyətsizliyə uğrayıb geri çəkildi. Rus qoşunları Naxçıvanı da tərk etməyə 

məcbur  oldular.  Abbas  Mirzə  Naxçıvanı  tutaraq,  rus  qoşunlarını  təqib  etməyə 

başladı.  Qarababa  kəndi  rayonunda  döyüş  baş  verdi,  Qudoviç  yenidən 

məğlubiyyətə  uğradı.  1808-ci  il  kampaniyası  uğursuz  başa  çatdı  və  Qudoviç 

istefaya getməyə məcbur oldu. 

1809-cu  ilin  əvvəllərindən  Rusiyanın  Zaqafqaziyadakı  vəziyyəti  daha  da 

mürəkkəbləşdi.  İran  İngiltərənin  rəhbərliyi  altında  hərbi  əməliyyatları  davam 

etdirməyə,  Arabağa  soxulmağa  hazırlaşırdı.  Sarıqamışda  14  min  sərbaz 

cəmləşdirilmişdi. Qafqazda rus qoşunlarının sayı 43,5 min nəfərə çatdığı bir vaxtda 

İran bütövlükdə 150 min nəfərlik ordu çıxarmaq niyyətində idi. 

Yeni  baş  komandan  Tormosov  İranla  münasibətləri  danışıqlarla  nizama 

salmağa  ümid  bəsləyirdi.  Lakin  1809-cu  ilin  iyununda  şahın  özü  Qarabağ  və 

İrəvanla  kifayətlənməmək  və  qüvvələrini  Türkiyə  ilə  birləşdirmək  üçün  Qərbdə 

hərbi əməliyytalar cəbhəsini genişləndirmək niyyəti ilə Cənubi Azərbaycana gəldi. 

Şah  Zaqafqaziya  hakimləri  və  sakinlərinə  fərmanlar  göndərərək,  onları  Rusiyaya 

qarşı çıxış etməyə çağırdı. 

1809-ci  ilin  hərbi  əməliyyatları  iluyda  iki  İran  qoşununun  Qarabağ  və 

Pəmbəkə yürüşləri ilə eyni zamanda başladı. Üçüncü qoşun hissəsi Göyçə (Sevan) 

gölünün  yanında  dayandı.  Onun  əməliyyat  meydanı  Gəncə,  Qazax  və  şəmşəddil 

olmalı idi. Lakin İran qoşunlarına öz planlarını həyata keçirmək müyəssər olmadı. 

Abbas Mirzə rus qoşunları ilə qarşılaşmaqdan hər vasitə ilə çəkinirdi. Avqustda o, 

Gəncəyə hücum etdi. Rus qoşunları da oraya tələsdi. Abbas Mirzə yenidən, döyüşə 

girmədən, bir neçə yaşayış məntəqisini talan edərək, Arazın o tayına çəkildi. 

1809-cu ilin sentyabrında on bir minlik İran süvari qoşunu Talış xanlığına 

soxuldu və Lənkəranı talan etdi. Mir Mustafa xan öz qoşunlarının qalıqları və ailəsi 

ilə  birlikdə  yarımadada  gizlənməyə  məcbur  oldu.  Həmin  günlərdə  əsgəranda  İran 

və  Rusiya  arasında  danışıqlar  yenidən  başlandı.  General  Tormosov  İran 

nümayəndəsi Mirzə Bezürkdən Talış xanlığının müstəqilliyini tanımağı tələb etdi. 

İrandakı ingilis səfiri sülh müqaviləsinin bağlanmasına hər vasitə ilə mane 

olurdu. O, şahı inandırırdı ki, İranın qarşısında qoyulan şərtlər çar sarayı tərəfindən 

deyil,  Tormosov  tərəfindən  irəli  sürülür.Eyni  zamanda  İngiltərə  İran  qoşunlarını 

silahal təchiz edirdi. Məsələn, danışıqların getdiyi günlərdə İran İngiltərədən 3000 

əsgər,  100  top,  2000  tüfəng,  1,2  mln  man.  pul,  ―top  tökmək  və  Astrabad, 

Mazandaran,  Gilan  və  Ləngərudda  gəmi  qayırmaq  üçün  müxtəlif    ustalar‖  [16] 

almışdı. 

İngiltərə  və  Türkiyənin  maneçiliyi  üzündən  danışıqlar  kəsildi.  Türkiyə 

barışıq  bağlanacağı  təqdirdi  İranla  müharibədən  azad  olacaq  qoşunların  hesabına 

Rusiyanın güclənməsindən ehtiyat edirdi. 

Ona  görə  də  soltan  danışıqları  pozmaq  üçün  öz  səlahiyyətli 

nümayəndəsini  qiymətli  hədiyyələrlə  Tehrana  göndərdi.  Abbas  Mirzəyə  isə  onun 

tam  ixtiyarına  12  inlik  nizami  seçmə  türk  qoşununu  verməyi  təklif  etdi. 

Zaqafqaziyadakı rus qoşunları ağır vəziyyətə düşdü. 

1810-cu  ilin  iyununda  İran  qoşunları  Qarabağa,  Gəncəyə  və  Pəmbəkə 

doğru  irəlilədi.  İran  qoşunlarının  öz  dəstələri  Tuğ  kəndinin  yaxınlığında, 

Qarğabazar  adlanan  yerdə  dayandı.  Iranlılar  Mehridə  də  möhkəmləndilər  [17]. 

Təbriz  istiqamətində  Cənubi  Azərbaycana  irəliləməyin  açarı  rolunu  oynayan 

Mehrinin  mühüm  strateji  əhəmiyyətini  nəzərə  alan,  sayca  400  nəfərdən  bir  qədər 

artıq  dəstəsi  olan  Kotlyarevski  Mehriyə  doğru  hərəkət  etdi.  İyunun  15-də  kəndi 

hücumla  ələ  keçirmək  ona  müyəssər  oldu  [18].  Arazın  o  tayına  geri  çəkilmiş 

iranlılar  iyulun  2-də  yenidən  Mehriyə  yaxınlaşdılar.  Mühasirə  5  gün  davam  etdi. 

Lakin  şah  komandanlığı  onun  alınmazlığına  əmin  olaraq,  geri  çəkilmək 

məcburiyyətində  qaldı.  İyulun  8-nə  keçən  gecə  Kotlyarevski  İran  qoşunlarının 

Mehri  yaxınlığında  yerləşən  düşərgəsinə  qəflətən  hücum  etdi.  Süngü  döyüşündə 

İran  dəstəsi  darmadağın  edildi  və  Qarabağın  hüdudlarından  kənara  atıldı.  Rus 

qoşunlarının bu qələbəsi Zaqafqaziyadakı bütün vəziyyəti dəyişdi. Lakin şah sarayı 

Pəmbək  və  Şuragəl  istiqamətində  yeni  hücum  hazırlayırdı.  İranlılar  Abaran 

yaxınlığında  yığışdılar.  Türkiyə  tərəfindən  gözlənilən  təhlükə  İran  qoşunlarının 

üzərinə  hücum  etməyə  imkan  vermirdi.  1810-cu  ilin  avqustunda  İanla  Türkiyə 

arasında  Rusiya  əleyhinə  hərbi  ittifaq  bağlandı.  Lakin  bunun  da  köməyi  olmadı. 

İran  qoşunları  Ahalkələki  yaxınlığında  darmadağın  edildi.  Abbas  Mirzə  rus 

dəstələri  ilə  yeni  toqquşmalardan  çəkinərək,  barışıq  haqqında  danışıqlara  yenidən 

başlamaq qərarına gəldi. 

O,  eyni  zamanda,  fəal  surətdə  yeni  kampaniyaya  hazırlaşır,  ingilislər  isə 

Rusiya-İran sərhədlərindəki qalaların mökəmləndirilməsi ilə əsaslı surətdə məşğul 

olurdular.  Bu  vaxt  Malholm  təlimatçılar  qrupu  toplar  və  digər  silahlarla  birlikdə 

Tehrana gəldi. 1811-ci ildə Xarford Ceksonu Tehranda başqa bir səfir – Ouzli əvəz 

etdi. O özü ilə birlikdə üçillik maliyyə  yardımının hamısını, habelə 3 min tüfəng, 

20 top, hərbi sursat və ləvazimat gətirmişdi [19]. 

1812-ci  il  martın  14-də,  yəni  Fransa  ilə  Rusiya  arasında  əlaqələrin 

kəsilməsi  ərəfəsində  və  Bonopart  əleyhinə  İngiltərə-Rusiya  ittifaqının  yaradıldığı 

dövrdə Ouzli müqaviləni imzaladı. Bu müqavilə 1809-cu 

il  müqaviləsini  təsdiq  edirdi.  Bu  müqaviləyə  görə,  İngiltərə  İrana  lazımi 

maqdarda  qoşun  göndərməyi  və  yaxud  da  Britaniya  səfirinin  bilavasitə  nəzarəti 

altında bütün müharibə ərzində ordunun saxlanması üçün hər il 200 min tümən pul 

ödəməyi öz öhdəsinə götürdü. İngiltərə hökuməti Xəzərdə gəmiqayırmanın təşkili, 

hərbi  anbarların  tikintisi  üçün  mütəxəssislər  qrupu  ayırmağı,  zəruri  hallarda  hərbi 

gəmilərini  İran  körfəzinə  göndərməyi  boynuna  götürdü.  Bu  gəmilər  körfəzin 

istənilən limanını tutmaq hüququna malik idi. 

İran İngiltərədən belə əhəmiyyətli yardım alaraq, barışıqdan imtina etdi və 

fəal  surətdə  hücuma  hazırlaşmağa  başladı.  Bu  həm  də  ondan  irəli  gəlmişdi  ki, 

ingilislər  şah  sarayını  inandırırdılar  ki,  Rusiyanın  vəziyyəti  xeyli  mürəkkəbdir, 

qoşunlar  Zaqafqaziyadan  Qərbə  atılıb,  Napoleon  Rusiya  üzərinə    hücuma 

hazırlaşır.  İngilislərin  məsləhəti  ilə  Fətəli  şah  ruhanilərin  başçısını  çağırdı  və 

ruslara qarşı cihad – müqəddəs müharibə barəsində fitva verməyi tapşırdı. Şah yeni 

kampaniyaya  din  uğrunda  aparılan  müharibə  xarakteri  vermək  istəyirdi.  Təbrizdə 

üləmalar  moizəçilərin  böyük  qrupunu  topladı  və  onlara  təlimat  verib 

Zaqafqaziyanın müxtəlif  yerlərinə göndərdilər. 

Rus  qoşunları  Rusiya-Türkiyə  müharibəsinin  Qafqaz  və  Balkan 

cəbhələrində  bir  sıra  qələbələr  qazandılar.  M.İ.Kutuzovun  komandanlığı  altında 

Balkanlardakı  qələbə  xüsusən  təsiredici  idi  və  bu  da  Türkiyəni  sülh  istəməyə 

məcbur  etdi.  1812-ci  il  mayın  16-da  Buxarestdə  Rusiya  və  Türkiyə  arasında  sülh 

müqaviləsi  bağlandı.  Bu  müqaviləyə  görə,  Türkiyə  zaqafqaziyanın  böyük  bir 

hissəsinin Rusiya tərəfindən işğal olunmasını təsdiq etdi. 

İndi İran Rusiyanı müəyyən güzəştlərlə belə bir müqavilə bağlamağa sövq 

etməyə can atırdı. Rusiya da İranla sülh bağlanılmasında maraqlı idi, çünki Qərbdə 

Fransa ilə münasibətlər kəskinləşirdi. 

General  Rtişşev  1812-ci  il  aprelin  20-də  Zaqafqaziya  diyarını  idarə 

etməyə  və  buradakı  rus  qoşunlarına  komandanlığa  başlayanda  İranla  sülh 

bağlamaq  göstərişi  aldı.  İndi  Rusiya  demarkasiya  xəttinin  Kür,  Araz  və  Arpaçay 

çayları  boyunca  keçməsi  barədə  əvvəllər  irəli  sürülən  təkliflərdən  imtina  edir  və 

sərhədi işğaldan sonra necə varsa elə qurmağa razılaşırdı. Lakin danışıqlar uzandı, 

çünki Abbas Mirzə ərazi güzəştləri tələb edirdi. 

Bu  zaman  beynəlxalq  münasibətlərdə  baş  verdi.  1812-ci  ilin  yayında 

Napoleon  Fransası  ilə  Rusiya  arasında  Fransa  əleyhinə  yönəlmiş  müqavilə 

imzalanmasına  baxmayaraq,  Rusiyanın  başını  Napoleonla  müharibəyə 

qarışmasından istifadə edən İngiltərə İranda fəallaşdı. Abbas Mirzə rus ordusunun 

əsas qüvvələrinin Napoleona  qarşı  müharibəyə  yönəlməsindən istifadə  edərək, öz 

ordusunu Zaqafqaziya üzərinə yeni hücuma hazırlamağa başladı. 

İran  ilk  növbədə  Rusiyanı  Qarabağdan  sıxışdırıb  çıxarmaq  istəyirdi. 

Bunun  üçün  də,  hər  şeydən  əvvəl,  general  Kotlyarevskinin  dəstəsinin  yerləşdiyi 

möhkəmləndirilmiş Mehrini tutmaqlazım idi. İyulun 12-də İran qoşunları Qarabağa 

soxuldular, lakin darmadağın edilib Arazın o tayına atıldılar. Avqustda 20 minlik 

İran  qoşunu  Lənkəran  da  daxil  olmaqla  Talış  xanlığı  ərazisini  ələ  keçirdi.  İran 

qoşunlarının  digər  dəstələri  Ərçivanı  tutub,  bununla  da  Azərbaycanın  içərilərinə 

doğru  yol  açdılar.  Rusiyanın  Zaqafqaziyadakı  vəziyyəti  yenə  də  mürəkkəbləşdi. 

Rus  komandanlığı  Abbas  Mirzənin  sülh  bağlamaq  üçün  40  günlük  barışıq 

barəsində  təklifindən  istifadə  etməyi  qərara  aldı.  Danışıqlar  sentyabrın  20-də 

Aslandüzdə  başlandı  və  oktyabrın  10-dək  davam  etdi.  Tərəflər  özlərinin  əvvəlki 

mövqelərindən əl çəkmək istəmədiyinə görə danışıqlar heç bir nəticə vermədi. Şah 

qoşunları yenidən hərbi əməliyyata başladı. 

Abbas  Mirzənin  komandanlığı  altında  30  minlik  ordu  Aslandüz 

yaxınlığında  Araz  sahilində  cəmləşdi.  O,  Kotlyarevskinin  komansanlığı  altında 

qarşısınıda  dayanmış  rus  dəstələrinə  zərbə  endirərək  Qarabağa  və  Yelizavetpola 

(Gəncəyə), daha sonra isə Gürcüstana irəliləmək niyyətində idi. 

Lakin  Hüseynqulu  xanın  qalanı  ələ  keçirmək  üçün  göstərdiyi  bütün 

cəhdlər  müvəffəqiyyətsizliyə  uğradı.  İran  qoşunları  Şamaxıda  da  güclü 

müqavimətə  rast  gəldilər.  Mustafa  xan  Yeni  Şamaxını  ələ  keçirməyə  müvəffəq 

olmuşdu.  Bütün  əhalinin  köməyinə  baxmayaraq,  o,  köhnə  Şamaxını  ələ  keçirə 

bilmədi.  Elə  həmin  vaxt  şəkili  Səlim  xanın  oğlu  Hüseyn  xan  İran  sərbazlarından 

ibarət  dəstə  ilə  Şəki  xanlığına  soxuldu,  Mirhəsən  xan  Talışa  gəldi.  O,  Xəzər 

batalyonunu və kazak bölməsini sıxışdıraraq, Salyanı, Qızılağacı ələ keçirməyə və 

Lənkəranı  mühasirəyə  almağa  müvəffəq  oldu.  Şimaldan  təcrid  olunan  və  ərzaq 

ehtiyatı  tükənən  qarnizon  rəisi  mayor  İlyinski  iyunun  27-də  keçən  gecə  şəhəri 

yandırdı və ordunu Xəzər donanmasına mindirərək Sara adasına üzdü [30]. 

Özlərinin keçmiş mülklərini ələ keçirən xanların başlıca vəzifəsi yerlərdə 

İran  ordusunun  qüvvələri  ilə  birlikdə  hərəkət  edərək,  körpüləri,  dəyirmanları 

dağıdan, ərzaq ehtiyatlarını məhv edən təxribatçı dəstələr təşkil etmək idi. 

General  Yermolov  keçmiş  Azərbaycan  xanlarına  qarşı  sərt  tədbirlər 

görmək  qərarına  gəldi  və  Dağıstanda  yerləşən  qoşunu  onlara  qarşı  göndərdi.  Bu 

qoşun  Qubaya  hərəkət  edərək,  oradanda  iyunun  23-də  Köhnə  Şamaxıya  gəldi. 

Lakin  Qubanın  sonuncu  hakiminin  oğlu  Sultan  Əhmədin  Quba  ətrafında  peyda 

olması və həmçinin ərzaq ehtiyatının tükənməsi rus qoşunlarını geri çəkilməyə və 

Qubaya daxil olmağa məcbur etdi. Şəhər İran ordusu tərəfindən mühasirəyə alındı. 

Abbas Mirzənin oğlu yerli əhalini soyur və onu özünə qarşı çevirirdi [31]. Cənubi 

Dağıstan  Abbas  Mirzə  tərəfindən  Dağıstanın  hakimi  təyin  edilmiş  Surxay  xanın 

əlinə keçdi. 

Abbas  Mirzə  öz  ordusu  ilə  Şuşa  qalası  ətrafında  dayanarkən  İran 

ordusunun digər dəstələri Gəncəni ələ keçirdikdən sonra Tiflisə tərəf hərəkət etdi. 

Yolda  onlar  mənşəcə  Qarabağ  ermənilərdən  olan  general  Mədətovun  dəstəsilə  ilə 

rastlaşdılar. 

Rus  hərbi  dəstələri  və  gürcü  süvariləri  şahzadə  Aleksadrın  dəstəsini 

məğlub  etdilər.  Mədətovun  dəstəsi  qazandığı  müvəffəqiyyəti  inkişaf  etdirərək 

Gəncəyə  hərəkət  etdi.  Lakin  Gəncəyə  gedən  yolun  üstündə,  Şamxorda  İranın 

böyük  hərbi  qüvvələri  yerləşmişdi.  İngilis  zabitlərindən  təlim  almış  2000-lik 

piyadadan,  8  minlik  nizami  süvari  qoşundan,  toplardan  və  folkanetlərdən  ibarət 

olan bu qüvvə rus dəstəsinə hücum etməyə hazırlaşırdı. Bu dəstə sayı  2900 nəfərə 

çatan  3  piyada  batalyonundan  və  kazaklardan,  gürcülərdən  təşkil  olunmuş  1360 

nəfərlik ibarət idi [32]. 

1826-cı  il  sentyabrın  3-də  səhər  tezdən  İran  ordusu  rus  qoşunlarının 

düşərgəsinə  doğru  hərəkət  etdi.  Şamxor  yaxınlığında  düzənlikdə  qanlı  döyüş 

başlandı. Kazaklar və süvarilər döyüşə birinci olaraq girdilər.Gürcü dəstəsi hücum 

edən  rus  qoşununun  sağ  cinahında  fəaliyyət  göstərirdi.  O,  İran  qoşunlarının  bir 

neçə  dəfə  üstün  qüvvəsi  qarşısında  sarsıldı.  Döyüşün  həlledici  anında  dəstə 

mövqeyini  saxlaya  bilməyəcəyindən  ehtiyat  edən  Mədətov  zabitlərdən  birini 

göndərərək, ona gürcü könüllülərini köməyə aparmağı əmr etdi. Birləşmiş qüvvələr 

İran süvari qoşunu ilə döyüşə atıldı. Sonra isə bütün rus qoşunu hücuma keçdi və 

düşmən geri çəkilməyə məcbur oldu [33]. 

İran  ordusu  Şamxorçay  yanında  möhkəmlənməyi,  sonra  isə  rus  qoşunu 

üzərinə  hücum  etməyi  qərara  aldı.  Lakin  hücum  edən  rus  qoşununun  zərbələri 

altında şah qoşunları pərən-pərən düşdü. Şah qvardiyası qılıncdan keçirildi, süvari 

qoşunun  təqib  etdiyi  sağ  qalmış  sərbazlar  qaçmağa  başladılar.  Bu  süvari  qoşun 

―İran ordularına xeyli zərbə vurdu və çoxlu qənimətlər ələ keçirdi‖ [34]. 

Şamxor  məğlubiyyətindən  sonra  İran  ordusu  tələsik  Gəncədən  geri 

çəkildi,  sentyabrın  4-də  general  Mədətovun  rus  dəstəsi  Gəncəyə  daxil  oldu. 

Sentyabrın  9-da  rus  korpusunun  əsas  qüvvələri  Gəncəyə  gələrək  general 

Mədətovun qrupu ilə birləşdi. 

Bu  zaman  Şamxor  məğlubiyyətini  eşidən  Abbas  Mirzə  Şuşanın 

mühasirəsindən  əl  çəkməyə  və  oğlunun  əzilmiş  qoşununun  köməyinə  hərəkət 

etməyə  məcbur  oldu.  O,  Şuşa  ətrafında  ərzaq  və  digər  ehtiyatları  olan  10  minlik 

qoşun  saxladı.  Şuşa  qalasının  rəisi  özünün  sərəncamında  olan  azsaylı  qarnizonun 

qüvvələri  ilə  düşmən  düşərgəsinə    hücum  etdi  və  ―qələbə  çaldı,  iranlılar  qaçıb 

dağıldılar və bütün qaliblərin əlinə keçdi‖ [35]. 

İran  ordusunun  yaxınlaşdığını  eşidən  rus  komandanlığı  zərbə  qrupunu 

Gəncə  yaxınlığında  cəmləşirdi.  Sentyabrın10-da  sonralar  Yermolovu  əvəz  edən 

Paskeviç  də  əlavə  qoşunla  buraya  gəldi.  Rəqiblər  döyüş  meydanında  üzbəüz 

dayanmışdılar.  Rus  qoşunu  8700  adamdan  ibarət  idi.  İran  ordusu  15500  nəfərlik 

nizami piyadadan, 10700 nəfərlik süvaridən ibarət idi. 

Abbas  Mirzə  Pəmbək  və  Şuragəldəki  rus  sərhəd  məntəqələrinə  hücum 

üçün həm də İrəvan xanının qüvvəllərindən istifadə etməyi qərara almışdı. Pirqulu 

xanın komandanlığı altında 4 minlik dəstə isə Səlim xanın Şəkidəki hakimiyyətini 

bərpa  etmək,  sonra  is.  Kaxetiyada  gürcü  şahzadəsi  Aleksadrın  qoşunları  ilə 

birləşərək Tiflis üzərinə birgə hücum üçün Şəkiyə göndərildi. 

Lakin  Abbas  Mirzənin  planları  həyata  keçmədi.  O,  ilk  zərbəni  Ağoğlan 

adlanan  yerin  yaxınlığında,  Araz  sahilində  aldı.  İrəvanlı  Hüseynqulu  xanın 

qoşunları  isə  Pəmbək  və  Şuragələ  soxuldular.  Onları  çoxsaylı  rus  qoşunları 

qarşıladı. Bu qoşunlar Dilican dərəsində erməni əhalisininköməyi ilə qələbə çaldı. 

Pirqulu xan da Şəkidə darmadağın edildi, Abbas Mirzə qərara gəldi ki, özü Şəkiyə 

yerisin və Pirqulu xanın qalan qüvvələri ilə birləşsin. Bu məqsədlə o öz qoşunlarını 

Arazdakı  Aslandüz    keçidi  qarşısında  cəmləşdirdi.  Rus  dəstələrinin  rəisi 

Kotlyarevski Abbas Mirzənin niyyətini başa düşdü və onun hərəkətlərinin qarşısını 

almaq qərarına gəldi. Lakin Kotlyarevskinin qüvvələri az idi, ona görə də qətiyyət 

və qəfillik tələb olunurdu. O, düşmənin arxasına keçmək və gözlənilmədən arxadan 

zərbə vurmaq məqsədilə daölarla 70 kilometrlik gücə yürüşü etdi. Hücum o qədər 

gözlənilməz  oldu  ki,  Abbas  Mirzənin  darmadağın  edilmiş  qoşununun  qalıqları 

düşərgəni  qoyaraq  qaşmaqla  canlarını  qurtardı.  Abbas  Mirzə  əzilmiş  hissələrin 

qalıqlarını  toplayaraq,  səhərisi  gün  məğlubiyyətinin  əvəzini  çıxmağa  qərara  aldı. 

Lakin  Kotlyarevski  Aslandüz  istehkamlarına  hücum  edib  onun  qoşunlarını 

darmadağın etdi. 

Pirqulu  xan  İran  qoşunlarının  darmadağın  edilməsindən  xəbər  tutaraq, 

tələsik  Şəki  xanlığının,  ümumiyyətlə,  Şimali  Azərbaycan  ərazisini  tərk  etdi. 

Tezliklə Kotlyarevski İran qoşunlarını sıxışdırıb çıxarmaq üçün Lənkəran xanlığına 

göndərildi.  O,  1812-ci  il  dekabrın  17-də  təxminən  2000  nəfərlik  dəstə  ilə 

Ağoğlandan yola düşərək Arazı keçdi və dekabrın 21-də Lənkəran xanlığına daxil 

oldu. Xəzər donanması da buraya göndərilmişdi. 

İngilis  tərəfindən  təlimat  almış  iranlılar  Lənkəran  qarnizonunu 

möhkəmləndirdilər.  Lənkəran  qarnizonuna  2500  nəfər  piyadadan  ibatər  kömək 

gəldi [20]. 

Dekabrın  21-də  İran  qoşunlarının  ön  dəstələri  Muğanda  darmadağın 

edildi.  Rus  qoşunlarının  yaxınlaşdığından  xəbər    tutan  İran  qoşunları  Ərçivandan 

geri çəkildilər. 

Kotlyarevski  Ərçivanda  kiçik  bir  qarnizon  qoyaraq,  Lənkərana  tərəf 

irəlilədi.  O,  xanlığın  ərazisinə  daxil  oldu.    Lənkəran  qalasının  təslim  olunması 

barəsində  Kotlyarevsikinin  dəfələrlə  etdiyi  təkliflər  rədd  olundu.  Rus  qoşunları 

dekabrın  30-dək  davam  edən  fasiləsiz  artilleriya  atəşinə  tutdu.  Dekabrın  31-də 

Kotyarevsiki qoşunu üç hissəyə bölərək axşam qala divarlarına yaxınlaşdı və 1813-

cü  il  yanvarın  1-də  səhərə  yaxın  hücuma  başladı.  Amansız  və  qanlı  çarpışma  üç 

saatdan çox çəkmədi və qala alındı. 

Lənkəranın  alınması  Rusiya-İran  müharibəsinin  taleyini  həll  etdi.  Abbas 

Mirzənin  yanında  xidmət  edən  fransız  zabiti  rus  qoşunlarının  Aslandüz  və 

Lənkəranda  qazandıqları  qələbələrin  əhəmiyyəti  haqqında  yazırdı:  ―Xüsusən  də 

Aslandüz  vuruşması  və  Lənkəranın  alınması  onların  (iranlıların)  demək  olar  ki, 

bütün hərbi vasitəsinin axırına çıxdı. İngilis zabiyinin komandanlığı altında oloan 

artilleriyanın  demək  olar  ki,  hamısı,  eləcə  də  hərbi  sursat  və  taxt-tac  varisi 

şahzadənin düşərgəsi rusların əlinə keçdi. Bu düşərgədən nə bircə çadır, nə də bircə 

dəvə belə xilas ola bildi‖ [21]. 

Aslandüz    və  Lənkəran  qələbələri  müharibənin  taleyini  həll  etdi.  Artıq 

aydın oldu ki, demək olar ki, heç bir şey rus qoşunlarının İranın içərilərinə doğru 

irəliləməsinə  mane  ola  bilməz.  İrandakı  ingilis  səfiri  Ouzli  Rusiya  və  İran 

arasındakı  müharibənin  dayandırılmasının  zəruri  olması  haqqında  Londondan 

göstəriş aldı. 1813-cü ilin əvvəllərində Rtişşev və sülh haqqında danışıqlara hazır 

olduğunu  bildirmiş  şah  sarayı  arasında  yazışma  başlandı.  Rtişşev  yenidən  qeyd 

edirdi  ki,  tutulmuş  bütün  torpaqları  Rusiya  tərkibində  saxlamaq  şərtilə  sülh 

bağlamağa  hazırdır,  bu  isə  şah  sarayını  razı  salmırdı.  Şah  sarayı  1813-cü  il  yay 

kampaniyasının  geniş  planını  işləyib  hazırladı,  öz  casuslarını  Azərbaycana  və 

ümumiyyətlə,  Zaqafqaziyaya  göndərərək,  yerli  feodalları  şah  qoşunlarına  kömək 

göstərməyə  çağırdı.  Lakin  müsbət  cavab  almayaraq,  habelə  bir  sıra  parlaq 

qələbələrdən  sonra  Rusiyanın  Zaqafqaziyada  güclənməsindən  qorxaraq,  sülh 

danışıqlarına  başlamaq qərarına  gəldi.  Bu danışıqlar sentyabrın 27-də  Qarabağda, 

Gülüstan  kəndində  başladı  və  1813-cü  il  oktyabrın  12-də  sülh  müqaviləsinin 

imzalanması ilə başa çatdı. 

Gülüstan  müqaviləsinə  görə, İran Rusiyanın qələbəsini,  Gəncə, Qarabağ, 

Şəki,  Şirvan,  Quba,  Bakı  və  Lənkəran  xanlıqlarının  ərazisinin,  habelə  Şərqi 

Gürcüstan və Dağıstanın Rusiyanın ixtiyarına keçməsini tanıdı. 

İrəvan və Naxçıvan xanlıqları İranın hakimiyyəti altında qaldı. İran təkcə 

Rusiyanın  Xəzər  dənizində  hərbi  gəmilər  saxlamaq  barədə  hüququnu    tanıdı. 

Aşağı,  5%-lik  gömrük  tarifi  qoyuldu  ki,  bu  da  o  demək  idi  ki,  rus  tacirləri  üçün 

İrana  yol  açılırdı.  İranın  daxilində  isə  rus  tacirləri  daxili  gömrük  rüsumlarını 

ödəməkdən  azad  olunurdu.  Bütün  bunlar  Rusiya-İran  ticarətinin  inkişafı  üçün 

əlverişli şərait yaradırdı. 

Gülüstan  müqaviləsi  Şimali  Azərbaycan  və  bütün  Zaqafqaziyanın  çar 

Rusiyası tərəfindən istilasını təsdiq edirdi. Bu müqavilənin bağlanılması ilə Şimali 

Azərbaycanın Rusiya tərəfindən isyilasının birinci mərhələsi başa çatdı.