Amea a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu azərbaycan tarix qurum u

§  1.  Qarabağ  xanlığının  Ağa  Məhəmməd  xan  Qacarın 
yürüşlərinə  müqaviməti
1779-cu  ildə  Kərim  xan  Zəndin  vəfatmdan  sonra  İranda 
hakimiyyət uğrunda mübarizə yenidən kəskinləşdi.  Bu mübarizədə həm 
Zənd,  həm  Qacar  tayfalarınm  bir  neçə  nümayəndəsi  iştirak  edirdi. 
Qacarlar  arasında  Məhəmmədhəsən  xanın  oğiu  Ağa  Məhəmməd  xaıı 
xüsusilə seçilirdi.  Hələ  1748-ci  -  1762-ci illərdə o,  atasınm zəndlərə qarşı 
mübarizəsində  fəal  iştirak  etmiş,  1762-ci  ildə  isə  girov  kimi  Kərim  xan 
Zəndin  yanına  göndərilmişdi. 
Kərim  xanın  ölümündən  sonra 
Mazandaraııa  qayıdan  Ağa  Məhəmməd  xan  burada  qardaşları  ilə 
mübarizədə qalib çıxaraq qacarlara başçılığı öz əlinə keçirdi.
XVIII  əsrin  80-ci  illərinin  əvvəllərində  zəndlər  içərisində  daha 
güclü  olan  Əlimurad  xan  hətta  Ağa  Məhəmməd  xan üzərində  bir  neçə 
qələbə  çalıb  şimal-şərqi  İranı  ələ  keçirə  bilmişdi.  O,  Ağa  Məhəmməd 
xanın qardaşı Murtuzaqulu xanı da öz tərəfinə çəkə bilmişdi.
1785-ci  ildən  Ağa  Məhəmməd  xanın  Şah  taxtı  uğrunda 
mübarizəsində  dönüş  başlayır.  Əlimurad  xamn  ölməsindən  istifadə 
edərək o,  həmin ildə kiçik bir dəstə ilə Tehran,  şəhərini ələ keçirdi.  [99a 
s7:  190.12,  v.18].  Ağa  Məhəmməd  xan  yalnız  Zənd  tayfasımn 
nümayəndələri ilə deyil, öz qardaşları ilə də  amansız mübarizə aparırdı. 
Heç  də  təsadüü  deyil  ki  onun  8  qardaçından  yalnız  ikisi  öz  əcəlləri  ilə 
ölmüşdü  [132  S  38]  Qardaşlardan  tək  Murtuzaqulu  xan  Ağa 
Məhəmməd  xana  ciddi  müqavimət  göstərə  bilmişdi.  O,  öz  qardaşma 
qarşı  apardığı  mübarizədə  Şimali  Azərbaycan  xanlıqlarımn  və 
Rusiyanın  köməyinə  arxalanırdı.  Lakin  bu  mübarizə  Murtuzaqulu 
xanın məğlubiyyəti və Rusiyaya qaçmağı ilə nəticələndi.
1788-ci  ildə  Cənubi  Azərbaycanın  nə  iranın  bir  şox  qüdü  tayfa 
başçıları  Ağa  Məhəmməd  xanın  hakimiyyətini  qəbul  etmışdilər.  1790-cı 
ildə  Ağa  Məhəmməd  xan  ordusunu  Cənubi  Azərbaycana  yeritdi  və 
sərablı  Sadiq  xan  Şəqqaqini  məğlubiyyətə  uğratdı.  Əldə  edilən  bu 
qələbə  bir  çox  Azərbaycan  xanlarmı  Qacarın  hakimiyyəftini  qəbul 
etməyə  məcbur  etdi  [132,  s.170  ].  Ağa  Məhəmməd  xan  eyni  zamanda 
zəndlər 
tayfasımn 
İram n 
cənub 
vilayətlərində 
möhkəmlənmiş 
nümayəndələrinə  qarşı  da  mübarizə  aparırdı.  1790-1794-cü  illərdə 
apardığı amansız mübarizə nəticəsində o, öz məqsədinə nail oldu.
Beləliklə,  XVIII  əsrin  90-cı  illərinin  ortalarma  yaxm özünün  əsas 
rəqibləri  üzərində  qələbə  çalan  Ağa  Məhəmməd  xan  bütün  İranı  və
154
Azərbaycanm  cənubunu  özünə  tabe  etdi.  Lakin  o,  Conubi  Qalqaz  da 
daxil  olmaqla  keçmiş  Sələvilər  dövlətinin  sərhədlərini  bərpa  etməyə 
çalışırdı.  Bu  məqsədə  çatmaq  üçün  isə  Şimali  Azərbaycam  və 
Gürcüstanı da ələ keçirmək tələb olunurdu.
XVIII 
əsrin  90-cı  illərində  Cənubi  Qafqazda  olduqca  mürəkkəb 
siyasi  şərait  yaranmışdı.  Qubalı  Fətəli  xanın  ölümündən  sonra  onun 
yaratmış  olduğu  şimal-şərqi  Azərbaycan  dövləti  süqut  etmiş,  vaxtilə 
həmin  dövlətin 
tərkibinə  daxil 
olmuş 
xanlıqlar  yenidən  öz 
müstəqilliklərini  bərpa  etmişlər.  Bu  isə  xanlıqlar  arasında  aıa 
müharibələrinin  yeni  qüvvə  ilə  qızışmasma  gətirib  çıxarmışdı.  Bu 
dövrdə  Kartli-Kaxetiya  çarlığmda  da  vəziyyət  xeyli  mürəkkəbləşmişdi. 
II İraklinin oğlanlarınm və nəvələrinn törətdikbri özbaşmalıqlar dövləti 
həm iqtisadi,  həm də hərbi cəhətdən  xeyli zəifbtmişdi.  Kartlt-Kaxetiya 
çarlığında  yaranmış  beb  vəziyyət  burada  yaşayan  həm  gürcü,  həm  də 
azərbaycanlı  əhalinin  ciddi  narazlığma  səbəb  olmuşdu.  Qazaxdan, 
Şəmkirdən  əhalinin  Şuşaya  və  Gəncəyə  köçməbri  kütləvi  xarakter 
almış,  onlarm  arasmda  həyəcanlar  güclənmişdi.  Hərbi  cəhətdən  xeyli 
zəilləyən II İraklii bu  həyəcanları yalnız rus  qoşunlarının köməyilə, özü 
də  çox  qısa  müddətə  sakitləşdirmə  bilmişdi  [164,  s.233  ].  Vəziyyət  o 
qədər  mürəkkəbləşmişdi  ki,  hətta  gürcü  əhalisinin  özü  də  yaşayış 
yerlərini  kütləvi  şəkildə  tərk  edərək  Rusiya  imperiyasmın  tərkibində 
olan Mozdok və Qızlara köçürdü [113,  s.187 ]..
Ağa  Məhəmməd  xan  Qacarın  hücumu  getdikcə  real  xarakter 
almağa  başlasa  da  Şimali  Azərbaycan  xanları  öz  aralarmdakı  ədavəti 
davam etdirirdibr.
1792-ci  ildə  İbrahimxəlil  xan  Avar  hakimi  Ümmə  xanla  ittifaqa 
girərək Naxçıvana qarşı yürüş etdi.  Onların qoşunlarmın sayı  11  min  nəfərə 
çatırdı.  Kəlbəli  xan  Xoy  və  İrəvan  xanlarım  kömoyə  çağırdı  və  onların 
köməyilə  qələbə  çaldı.  Döyüşdə  xeyli  dağıstanlı muzdlu  döyüşçü  də  həlak 
olduğundan  Naxçıvan  ətrafmda  döyüşün  getdiyi  yer  «Ləzgiqıran» 
adlami'[197, s.49 ]..
Ağa  Məhəmməd  xan  Qacarın  İranda  güclənməsi  öz  aralarmda 
fasiləsiz 
müharibələr 
aparan 
Azərbaycan 
xanlıqlarınm 
da 
müstəqillikləri  üçün  real  təhlükə  törətdi.  Azərbaycan  xanlarının 
əksəriyyəti  yaxşı  başa  düşüldü  ki,  Ağa  Məhəmməd  xan  İranda  əsas 
rəqibbri  üzərində  qələbə  çaldıqdan  sonra  özünün  hakimiyyətini  bütün 
Cənubi  Qafqaza  da  yaymağa  çalışacaqdır.  Ağa  Məhəmməd  xana 
münasibətdə  xanlar  müxtəlif  mövqe  tuturdular.  Bir  çox  xanlar  ilk 
növbədə  İbrahimxəlilxəlil  xan  Qacara  qarşı  təkbaşına  mübarizə 
aparmağın 
çətinliyini 
anlayaraq 
öz 
qüvvələrini 
birləşdirməyə 
çalışırdılar.  İbrahimxəlilxəlil xan özünün keçmiş müttəfiqi olmuş  Kartli-
155

Kaxetiya  çarı  II  İrakli  ita  barışdı.  Xanm  təşəbbüsü  ita  Avar  hakimi 
Ümmə  xan  öz  ordusunun  xeyli  hissəsini  Qarabağa  göndərdi.  Xoy  və 
IJrmiya xanlıqlarmm da İbrahmxəlil xanla müttəfiq  olmaları haqqmda 
məlumat var  [190.15, v.524 ]..
Ağa  Məhəmməd  xan Azərbaycanm şimal  xanhqlarını tabc etmək 
üçün  əvvəlcə  diplomatik  vasitələrə  əl  atdı.  1793-cü  ildə  özünün  rəsmi 
nümayəndəsi  Süleyman  xan  Qacarı  Təbrizə  göndərdi.  Süleyman  xan 
şimali  Azərbaycan  xanlarmı  İran  hakimiyyətinə  tabe  olmağa  razı 
salmalı  idi.  Lakin  Şimali  Azərbaycan  xanlarınm  əksəriyyəti  Qacarla 
danışıq 
aparmağa 
heç 
bir 
həvəs 
göstərmədilər. 
Qarabağh 
İbrahimxəlilxəlil  xan  isə  Ağa  Məhəmməd  xanm  təklifini  nəinki  qəbul 
etmədi,  onu  hətta  İran  hökmdarı  kimi  tanımaqdan  belə  imtina  etdi 
[105.3,  s.8  ]..  Şamaxı  xanı  Mustafa  xan  və  lonkəranlı  Mir  Mustafa  xan 
da İbrahimxəlilxəlil xan kimi hərəkət etdilər.
Ağa Məhəmməd xan Qacar İbrahimxəlilxəlil xana hədiyyə olaraq 
xələt,  qılınc,  qızıl  yəhər  göndərib  itaətə  dəvət  etmişdi.  Mirzə  Adıgözəl 
bəy  yazır:  « 0   [Ağa  Məhəmməd  xan  -  T.M.  ].  mərhum  İbrahimxəlil 
xana qabaqcadan xələt və qılınc göndərib onu öz tərəflnə çəkmək istədi. 
Lakin  aralarmda  zahiri  tamşlıq  və  mehribanlıqdan  başqa  bir  şey  yox 
idi»[58,  s.49  ]..İbrahimxəlilxəlil  xan zahiri  itaət  əlaməti  kimi əmisi  oğlu 
Əbdüssəməd  bəyi və  Mirzə  Vəli  Baharlını  girov kimi  Qacarın sarayma 
yollamışdı.  Ancaq  bir  müddət  sonra  girovlar  Kirmandan  qaçırlar. 
Onları  tutmaq  üçün  göndərilən  dəstə  Qızıl  Üzən  çayı  sahilində  çatıb 
müqavimət  göstərən Əbdüssəməd  bəyi öldürdü*.  Mirzə Vəlini isə tutub 
Tehrana apardılar  [23, s.164 ].. Orada onu topun ağzma qoyub atdılar.
Ağa  Məhəmməd  xan  İbrahimxəlilxəlil  xandan  yeni  girov  kimi 
oğlunu  göndərməsini tələb etdi.  İbrahimxəlilxəlil xan isə  bildirdi  ki, bir 
nəfər  əmanəti  bütün  əshabələri  ilə  birlikdə  öldürüldüyündən  digərini 
göndərməkdə çətinlik çəkir  [23, s. 161  ]..
Mirzə  Camal  Cavanşir  yazır  ki,  II  İrakli  xan,  İrəvan  hakimi 
Məhəmməd  xan,  tankəranh  Mir  Mustafa  xan  Ağa  Məhəmməd  şahm 
itaətini  qəbul  etməyəcəkləri  və  bir-birinə  kömək  edib,  müttəfıq 
olacaqları  barədə  İbrahimxəlil  xanla  and  içmişdilər  [59,  s.122  ].  Ağa 
Məhəmməd  xanm  hücumundan  ehtiyat  edən  İbrahimxəlilxəlil  xan 
Abdulla  Çələbi  əfəndi  ilə  osmanlı  baş  vəzirinə  məktub  göndərir. 
Məktubda  Osmanlı  dövlətinə  21  ildən  artıq  bir  müddətdə  xidmətini 
xatırladan  İbrahimxəlilxəlil  xan  sultandan  Azərbäycan  xanlarma  Ağa 
Məhəmməd  xanla  mübarizədə  yardımmı  əsirgəməməsini  xahiş 
edirdi[70,  s.233  ].  .Osmanlı  hökuməti  olduqca  çətin  vəziyyətə 
düşmüşdü.  Bir  yandan  Ağa  Məhəmməd  xanm  güclənərək  Türkiyənin 
əsas  rəqibi Rusiyanı  bölgədən sıxışdırılması  onun üçün əlverişli  olduğu
156
kimi,  digər  tərəfdən Azərbaycan xanlarmm xahişini  qəbul  etməmək  də 
dövlətin  nüfuzuna  xələl  gətirə  bilərdi.  Osmanlı  hökuməti  yalnız  onun 
ərazisinə köç edənlərin qəbul edilməsi barədə fərman verdİ.
İbrahimxəlilxəlil  xamn  Qacarm  girov  göndərmək  təkliflni  rədd 
etməsi Qacarla münasibətləri əlbəttə ki, gərginləşdirdi.
İbrahimxəlilxəlil  xan  II  İraklinin  rusları  köməyə  çağırdığmdan 
xəbər tutub, öz  tərəfindən Məlik Yusifın və Məlik Cümşüdün müşaiyəti 
ilə saatlılı  Məhəmməd Qulunu Rusiyaya göndərib,  rus  təbəəliyini qəbul 
etdiyini  bildirdi və tezliklə kömək  göndərilməsini xahiş  etdi.  Elçilər xoş 
xəbərlə qayıtdılar [23, s.164 ].
Azərbaycanm  şimal  xanlarmm  ona  qarşı  etinasızlığından 
qəzəblənən  Ağa  Məhəmməd  xan  onları  cəzalandırmaq  qərarma  gəldi.
1794-cü ildə o, dörd minlik qoşunu Qarabağ və İrəvan xanlıqlarna qarşı 
göndərdi.  İran  təhlükəsinin  gücləndiyi  bir  şəraitdə  İbrahimxəlilxəlil 
xanla barışmış  Kartli-Kaxetiya çarı II  İrakli oğlu Aleksandrın başçıhğı 
ilə  Q araba|a hərbi kömək göndərdi [13,  s.427  ].  Müttəflqlərin  birləşmiş 
qüvvələri  Iran  ordusunu  məğlubiyyətə  uğradaraq  Araz  çayından 
cənuba çəkilməyə məcbur etdilər[137 s.83;  92,  s.77 ]..  P.Q.Butkov yazır 
ki, Ağa  Məhəmməd  xan Qarabağ və İrəvan xanhqlarma  8  min nəfərlik 
qoşun  göndərmişdi,  lakin  Qarabağ  qoşunu  keçilməz  yerlərdə  Qacar 
qoşununu  qarşıladı  və  məğlub  etdi.  Qacar  sonra  Qarabağa  8  minlik 
qoşun  göndərdi.  Dəstə  Əsgəran  qalası  yaxmlığındakı  döyüşdə  məğlub 
olub geri çəkildi.  Butkov bu hadisənin 1795-ci ildə Kişmişev isə  1794-cü 
ildə  baş verdiyini yazır.  T.Köçərli Kişmişevin fikri ilə razılaşır və yəqin 
ki, düz edir.
Ə.Şükürzadə  bu  hadisə  haqqmda  daha  geniş  və  maraqlı 
məlumat  vermişdir:  Ağa  Məhəmməd  xan 
1795-ci  ildə  qohumu 
Süleyman  xanı  8  minlik  qoşunla  Qarabağa  göndərmiş,  İbrahimxəlil 
xanm diri tutulub gətirilməsini əmr etmişdi.  Süleyman xan İbrahimxəlil 
xana  məktub  yazaraq  ona  Ağa  Məhəmməd  xanla  barışacağma  və 
müstəqil  hakim  kimi  qalacağma 
söz  verdi.  İbrahimxəlil  xan  isə 
cavabmda  yazmışdı:  «Sən  bu  tülkülüyün  ilə  öz  arvadlarmı  aldada 
bilərsən».  Süleyman  xan  Araz  çaymı  keçib  Qarabağa  daxil  oldu.  Bu 
xəbər  yayılan  kimi  şuşahlar  silahlandılar,  ətraf  kəndlərdən  də 
döyüşçülər,  cəmi  15  min  nəfər  toplandı.  Şuşamn  müdafiəsinə 
İbrahimxəlil  xamn özü,  Əskəran  qalalarımn müdafiəsinə isə Həsən  bəy 
başçılıq edirdi.  Şuşanın yaxmlığında düşərgə salan Süleyman xan ikinci 
dəfə  İbrahimxəlil  xanm  yanma  elçi  göndərib  təslim  olmasım  tələb etdi. 
İbrahimxəlil  xan  cavabmda  elçiyə  demişdi:  «Süleymana  de  ki,  mən 
onun  dediyinə  tabe  olmuram,  əgər  bacarırsa  qoy  zorla  məni  razı 
salsm...»  Belə kəskin cavab alan  Süleyman xan üç  gün aramsız şəhəri
157

top atəşinə tutdurdu.  Bu yolla məqsədinə nail olmayan qacar sərkərdəsi 
lıiylə  işlətdi.  Gecənin  qaraniığından  istifadə  edərək  Dovtələb  dərəsinə 
çəkildi  və  şuşalıları  aldatmaq  üçün  köhnə  düşərgədə  bir  neçə  manqal 
yandırıldı.  Səhərə yaxxn köhnə düşərgədə qacar döyüşçübrini görməyən 
şəhər  sakinləri  ərzaq  gətirmək  üçün  qala  qapılarmın  açılmasmı 
Ibrahimxəlil  xandan  tələb  etdi.  Lakin  xan  düşmənin  hiyləsindən 
şübhəbndiyi  üçün  şəhər  qapılannı  açmağa  qoymurdu.  Ancaq,  bir 
müddət sonra sakinlərin təkidini göürb qapıiarı açdırdı.  Pusquda duran 
diişmən sərbazları şəhərdən çıxan  sakinlərə  hücum edib  onları qırmağa 
başladılar.  Çağırılan  hərbi  müşavirədə  Həsən  bəyin  təklifindən  sonra 
şuşalılar  tonqal  işarəsi  ilə  gecə  iki  tərəfdən  düşmən  düşərgəsinə  qəfıl 
basqm  edib  cəld  geri  çəkildilər.  Çaşbaş  duran  sərbazlar  düşmən  zənn 
edib  səhərə  kimi  bir-birlərini  qırdılar.  Bebliklə,  böyük  itki  verən 
Süleyman xan Qarabağdan çəkildi [76, s.  14-17].
T.Köçərli admı çəkmədiyi bir mənbəyə istinad edərək yazır:  «İran 
qoşunu  şəhəri  mühasirəyə  aldı.  Günəş  çıxanda  sakinlərə  xəbər  verdilər 
ki,  şəhər  mühasirəyə  alınıb.  Hamı  silahlandı.  Kişilər  arvadlarını  və 
evlərini qoyub,  əllərində  silah və  qılınc  şəhərin  hasan  süni və  zəif olan 
şərq  tərəfinə  yollandılar.  Arvadlar  dözməyərək  ev-eşiyi,  uşaqları 
buraxıb  cəld  təbii qaya  hasarma  getdilər.  Oradan  iri qayaları  qoşunun 
üstünə  dığırlatdılar.  Bu  qayaların  hər  biri  iyirmi  və  ya  otuz  iranlmı 
öldürdü.  Cəsur  qadmlar  yaxınhqda  olan  kəsilmiş  ağacları  da  dağın 
başmdan düşmən üstünə tökdülər»[51,  s. 178 ]..
Bu  məğlubiyyətə  baxmayaraq Ağa  Məhəmməd  xan  Qarabağı ələ 
keçirmək  fikrindən  daşmmadı  və  yeni,  daha  güclü  hücuma 
hazırlaşmağa başladı.
Bu  dövrdə  Cənubi  Qafqazda  vəziyyət  olduqca  ağır  idi.  Yerli 
hakimlərin  bir  qismi  Ağa  Məhəmməd  xana  silahlı  müqavimət 
göstərmək  üçün  tədbirlər  görür,  digər  qismi  ona  hədiyyələr  hazırlayır, 
üçüncülər  isə  heç  nəyə  ümid  bəsləməyərək  aibləri  ilə  birlikdə  dağlara 
qaçmağa hazırlaşırdılar.
Mirzə  Adıgözəl  bəy  yazır:  «Gürcüstan  valisi İrakli  xan,  İrəvan 
hakimi  Məhəmməd  xan,  Talış  hakimi  Mir  Mustafa  xan  mərhum 
İbrahimxəlil  xanla  and  içib  müqavilə  bağladılar  ki,  Ağa  Məhəmməd 
şaha  itaət  etməsinlər,  mümkün  olduğu  qədər  bir-birinə  kömək  və 
yardım  etməkdə  süstlük  göstərməsinlər.  Vaxtlı-vaxtında  bir-birinin 
vəziyyətlərindən xəbər tutsunlar».[58,  s.50 ].
1795-ci  il  iyunun  sonlarında  85  min  nəfərlik  Qacar  ordusu  Araz 
çayını  keçərək  Şimali  Azərbaycana  soxuldu.  Öz  ordusunu  üç  hissəyə 
böbn  Ağa  Məhəmməd  xan  onun  birinci  hissəsinə  İrəvan,  ikinci 
hissəsinə  Muğan,  üçüncü  hissəsinə  isə  Qarabağ  istiqamətində  hərəkət
158
etmək  əmrini  verdi.  Qacarm  İrəvan  istiqamətində  hücum  edən  hissəyə 
Ağa Məhəmmədin qardaşı Əliqulu xan başçılıq edirdi [58,  s.50 ].
İran  ordusunun  Ağa  Məhəmməd  xan  tərəfindən  başçıhq  edilən 
hissəsi 1795-ci il iyunun sonlarında Şuşa qalasına yaxmlaşıb qalanın bir 
ağachğmda  olan  Gövaxanda  düşərgə  saldı  [62,  s.122  ].  Qarabağ 
məliklərinin  nümayəndəsi  Abram  Bəknazaryan  qacar  qoşununa 
bəbdçilik  edirdi.  Mirzə  Yusif  yerin  admı  Qaraxan  kimi  yazır.  Məlik 
Məcnun da Qacarm düşərcəsində idi [62,  s.128 ].
Uzunmüddətli  mühasirəyə  hazırlaşan  şah  qoşunları  səngər 
qazdılar və özlərini qarabağhlarm qəfil  basqmlarmdan qorunmaq üçün 
cinahlarda  istehkamlar  düzəltdilər.  Lakin,  Ağa  Məhəmməd  şah  Şuşanı 
almaq üçün lazımi texnikı vasitələrə malik dcyildi.  Onun qoşunlan baş- 
lıca  olaraq qalanm  mühasirəsində  səmərəli istifadəsi  mümkün  olmayan 
süvarilərdən  ibarət  idi.  Sərbazlarm  çoxu  köhnəlmiş  fitilli  tüfəngbrlə  si- 
lahlanmışdı.  Artilleriyaya  fransız  mühəndisləri  rəhbərlik  edirdi,  lakin 
toplarm  xırda  çaplı  olması  nəticəsində  onlar  əhəmiyyətli  nəticələr  əldə 
edə bilmirdibr [159,  s.168 ].
Mirzə  Adıgözəl  bəy yazır:  «Sonra,  mərhum  İbrahimxəlil xan Qa- 
rabağ  elatmın  bir parasını  Gürcüstan səmtinə,  bəzisini də şirvanh  Mus- 
tafa  xanm  yana  göndərdi.  Mustafa  xan  onun  tərəfindən  təyin  olunmuş 
xanlardan biri idi.
Alicənab  mərhum  İbrahimxəlil  xan  [divanxanasmm  ].  dəftər  və 
kitablarmda qeyd  edilmiş  yerdə qalan elat  və  kəndlilərin  bəzisini  Qara- 
bağ  dağlarında  yerləşdirdi,  bir  qismini  də,  şəhərin  içində  öz  yanında 
saxladı.  Elat  və  kənd  əhalisindən  saysız  atlxlar  cəm  edib,  çoxlu  tədarük 
gördü.  Ağır  toplar  və  qüvvətli  qumbaralarla  hərbə  və  döyüşə  hazır  ol- 
du»  [58, s.50 ]..
Xanlıqda  toplanan  15000  döyüşçü  və  3000  nəfər  muzdlu 
dağıstanlı  düşmənə  müqavimət  göstərərək,  qalam  [Şuşanı  ].  mühafizə 
edirdi.
İbrahimxəlilxəlil  xan  nəinki  müdafiə  olunurdu,  eləcə  də  hər  cür 
tədbir görmüşdü ki, ümumiyyətlə düşmənə ağır zərbə endirsin.  O,  bütün 
təbəələrini  xalq  müharibəsinə  çağırdı.  Qarabağlılarm  dəstələri  şah 
qoşunlannın  kommunikasiya  xətlərini  kəsir,  ordunun  təchizatını 
çətinləşdirirdibr.
«Rövzət-üs-səfa»nm  sonuncu  cildlərinin  müəllifi  Rzaqulu  xan 
Hidayət xan yazır ki,  Qarabağ  süvariləri qartal  ovda  uçan  kimi  uçur 
və qacar  döyüşçübrinə elə zərbələr  endirirdilər  ki,  sonuncular ölməkdə 
olan  quşlar  kimi  çırpınır,  bəzibri  isə  dəhşətdən  başlarını  çadra  ilə 
örtürdülər [bax :59, s.168 ]..
159

Fransız  emissarı  Olivye  başda  olmaqla  şah  fransız  zabitbrinin 
komandanlıq  etdiyi  Qacar  topçuları  Şuşanı  üç  gün  atəşə  tutdular. 
Lakin  şəhərin  istehkamlarmı  dağıda  bilmədilər.  Şuşalılar  düşmən 
üzərinə cəzarətlə həmlə edirdilər.  Əsgəran qalasımn naibi Həsən bəy və 
Şuşa  müdafıəçibrinin  dəstələri  düşmən  düşərgəsinə  gecə  birgə  hücum 
etdilər.
Qanlı  döyüş  baş  verdi.  Düşmənə  ciddi  tələfat  verdirən  həmlə 
iştirakçüarı  tezlikb  qala  divarlarınm  arxasma  çəkildilər.  Qacarın 
döyüşçüləri isə qaranlıqda bir  müddət  bir-birlərini düşmən zənn edərək 
öldürürdülər.  Ağa Məhəmməd xan hiddətlənərək İbrahimxəlilxəlil xana 
hədələyici, təhqiredici məktublar göndərməyə başladı.
Qarabağ  dəstələri  iki  dəfə  böyük  qələbələr  qazanmışdılar.  Bir 
dəfə onlar düşmənin Xudafərin körpüsündən keçən düyü, yağ, buğda və 
s.  ərzaq  daşıyan  nəqliyyat  karvamm  ələ  keçirmiş,  ikinci  dəfədə  isə 
Govaxanın  ətrafmdakı  Qacar  ordusu  ilxılarım  qovub  aparmışdılar 
[129, s.169 ].
Müasirlərdən birinin sözlərinə görə  Şuşa mühasirə olunan zaman 
kişibr  silahlanaraq  öz  arvad-uşaqlarım  evdə  qoyub  şəhərin  zəif,  süni 
divarla  müdafıə  olunan  şərq  hissəsinə  özlərini  çatdırdılar;  Qadmlar  isə 
dözməyib ev-eşiyi və  uşaqları  qoyub qayanm üstünə çıxdılar və  oradan 
iri  daşları  üzü  aşağı  diyirbtməyə  başladılar.  Daşlardan  hər  biri  20-30 
iranhnm  məhv  edirdi;  bunu  kifayət  hesab  etməyərək,  onlar  yaxmlarda 
yığılmış  şalbanları  diyirlərməyə  başladılar.  Bu  şalbanlar  40-50  adamı 
məhv edirdi.  Hadisənin şahidi sözünə davam edərək yazır ki, şəhərə heç 
bir  zərər  yetirə 
bilməyən  və  xeyli  itgi  verən  düşmən  əsgərləri 
Dövtələbin  zirvəsinə, 
sərkərdələri 
şahzadə 
Süleymanm  yamna 
toplaşmaqa  başladılar.  Bu  yer  qala  qüllələrinin  qarşısmda  atəş 
məsafəsində  idi.  İbrahimxəlilxəlil  xan  düşmən  əsgərlərinin  bir  yerə 
toplaşdığmı  görüb  həmin  gün  səhərdən  günortaya  qədər  nə  toplardan 
nə  də  tüfənglərdən  atəş  açmamağı  əmr  etdi.  Axşama  yaxm,  saat  6-da 
bütün  qoşunlar  bir  yerə  -  Dövtələbin  zirvəsinə  toplaşan  zaman  isə  bir 
saat  ərzində  otuz  topdan  onlara  fasiləsiz  atəş  açdılar.  Saysız-hesabsız 
düşmən  əsgərləri  vadibrə  və  dağ  dərəbrinə  səpələndilər.  Əsgəran 
qalalarmın  rəisi  Həsənqulu  xan  öz  döyüşçüləri  ilə  onları  təqib  edib 
Araza qədər qovdu [133 bax:159 .s.  169 ]..
Ağa  Məhəmməd  xan  elçilərlə  məktublar  göndərərək  cürbəcür 
yollarla  İbrahimxəlilxəlil  xanı  itaətə  gətirməyə  çalışdı.  Mənbələrin 
verdiyi  məlumata  görə  Ağa  Məhəmməd  xanın  göstərişi  ilə  Seyid 
Mühəmməd Ürfinin incə qəsidələrindən  bir beytinin sözlərini dəyişərək 
İbrahimxəlilxəlil  xanı  qorxutm aq  üçün  yazıb  göndərdüər:  «Ze
məncənəqi-fələk səngi-fıtnə mibarəd,
160
To əblahanə gerefti miyani-şişə qərar»
Tərcüməsi:  «Fələkin mancağıııdan fitnə daşı yağır,
Sən axmaqcasına Şüşədə şərar tapıbsan “
İbrahimxəlilxəlil  xan  həmin  məktubu  alıb  Mola  Pənah  Vaqil'ə 
cavab  hazırlamağı  əmr  etdi.  Vaqif  tərəlindən  yazılan  aşağıdakı  beyt 
Qacarın düşərgəsinə göndərildi
«Gər nigahbani məıı an əst ki et, mən midaııəm,
Şişəra dər bəğəli səng nigah midarəd».
I'ərcüməsi:  «Məni saxlayan mənim tanıdığımdırsa,
Şişəni daşm qoynunda salamat saxlar [56,  s.129 ].
Ağa Məhəmməd xan beb cavabdan bərk qəzəbbnmişdi.
Ağa  Məhəmməd  xan  İbrahimxəlilxəlil  xanı  aldadıb  Şuşadan  çı- 
xartmaq  və  açıq  meydanda  ona  qalib  gəlmək  istəyirdi.  Ancaq 
İbrahimxəlilxəlil  xan  Qacarm məqsədini  anlayıb qaladan  çıxmadı.  Rus 
hərbi  tarixçisi  Kişmişev  yazır:  Şuşa  «müdafiəçilərinin  döyüşkənliyində 
isə  qüsur  yox  idi.  Bu  yol  ib   Şuşam  tutmaq  imkanı  olmayan  Ağa  Mə- 
həmməd xan İbrahimxəlil xanı aldadıb qaladan çöldə  onunla vuruşmaq 
istədi.  Lakin  Qarabağ  hökmdarı  asanhqla  aldadılanlardan  deyildi:  o 
təkcə  qalanm  müdafiəsi  ilə  kifayətlənməmişdi,  düşmənə  hiss  olunan 
zərbə  endirmək  üçün  bütün  tədbirləri  görmüşdü.  Tirana  oian  nifrətinə 
təbəələrinin  də  şərik  olmasma  inanan  xan  xalq  müharibəsi  elan  etdi. 
Sevimli xanın çağırışı  ilə  bütün əhali ayağa qaxdı və yerli bəylərin taşkil 
etdikləri  könüllülər  tezliklə  Ağa  Məhəmməd  xanın  arxasında  zəhmli 
qüvvəyə çevrildibr» [154,  s.255-256 ].
Şuşa  qalasına  gedən  yeganə  yol  susuz,  kəskin  yoxuş  idi.  Hücum 
edən qala  qapısına  çatanadək  müdafiəçibrin  atdığı  daşlara  və  silahlar- 
dan atılan daşlara tuş gəlirdi.
Qacar  ordusunun  çox  böyük  üstünlüyünə  baxmayaraq  Şuşanı 
hücumla ələ keçirmək cəhdinin baş tutmadığmıə görən Ağa Məhəmməd 
xan  Şuşam  mühasirədə  saxlayıb  əhalini  aclıq  yolu  ilə  təslim  olmağa 
məcbur  etmək  qərarma  gəldi.  Lakin  bu  da  şuşalılarm  iradəsini  qıra 
bilmədi.  Mirzə  Camal  yazır:  «Ağa  Məhəmməd  şah,  otuz  üç  gün  qala 
ətrafmda  qaldığına  baxmayaraq,  o  qədər  böyük  qoşunla  qalanm  beş 
verstliyindən  axan  çaydan  keçə  bilmədi.  Qarabağm  atlı  və  piyada  qo- 
şunu,  ellərin,  kəndbrin sərkərdəbri,  Vərəndə,  Dizaq  və Xaçm mahalla- 
rımn  məlikbri  meşədə,  yollar  və  keçidlərdə  Qızılbaş  qoşununu  tutub 
qarət edirdilər.  Hər gün dəstə-dəstə  at,  qatır,  dəvə və  başqa  tədarükatı, 
ordu  üçün vüayətlərdən  göndərilən  taxıl  karvanlarmı  qarət  və  əsir  edə- 
rək, mərhum İbrahimxəlil xanm yanma gətirdilər.  İş  o yerə çatmışdı  ki,
o  vaxtın  hesabı  ilə  bir  qatırı  dörd  manata,  dəvəni  altı,  bir  baş  yaxşı  atı 
isə  on  manata  satırdüar.  Düşmən  Qarabağ  qoşununun  gecə  basqınla-
161

randan  qorxaraq,  ordugahın  ətrafmda  mölıkom  bürclər  tikmiş- 
di...Qızılbaş  qoşununu  bir  an  belə  rahat  qoymurdular.  Üç-dÖrd  dəfə 
şah  özü  böyük  qoşuııla  çayı  keçmək  və  qalaya  yaxınlaşmaq  istədi.  Bu 
tərəfdən  cəld  piyadalar,  qoçaq  süvarilər  sərkərdələrlə  birlikdə  [şahın  ]. 
qabağma  çıxıb,  qəhrəmancasma  döyüşdülər  və  onu  məğlub edərək  geri 
qaytardılar» [59,  s.129 ].
Düşmənin Xudafərin körpüsündən keçib gələn nəqliyyatma həmlə 
edən  qarabağhlar  düşmənin  bütün  ərzağmı  ələ  keçirtmişdilər.  Həm  də 
eyni  zamanda  bütün  qatırçılar  və  dəvəçilər,  mühafizəçilər  məhv  edil- 
mişdi  [154,  s.255  ].  Qarabağhlar  gecə  düşmənin  cənub  qapıları 
yaxınlığındakı ön hissəsinə hücum edirlər və düşməni Xan bağına qədər 
təqib edirlər.  Bu Şuşa döyüşçülərini daha da ruhlaııdırdı və İbrahimxəlil 
xanm  özü  düşmən  düşərgəsinə  hücum  etdi,  düşmən  ağır  itkilər  verdi 
[154, s.255 ].
Ağa  Məhəmməd  xan  33  gün  davam  edən  mühasirənin də  heç  bir 
nəticə vermədiyini və bu yolla şuşalıların müqavimətini qıra bilmədiyini 
görüb şəhəriıı  mülıasirəsindən  əl  çəkməyə  məcbur  oldu  və  öz  ordusunu 
Gürcüstana  yeritdi.  Bu  işdə  gəncəli  Cavad  xanm  və  Məlik  Məclumun 
[Ağa 
Məhəmməd 
xan 
məlik  Məclumun 
“xidmətlərini” 
yüksək 
qiymətləndirərək  ona  xeyli  var  dövlət  və  imtiyazlar  vermişdi.  Qacar 
arazdan  cənuba  çəkilərkən  Məclum Gəncədə  qaldı  [187,  s.66  ].  məsləhəti 
də müəyyən rol oynamışdı [154,  s.282-283 ].
Mirzə Adıgözəl bəy yazır:  «Ağa Məhəmməd şah baxıb gördü ki, 
burada  durduqca  qalibiyyət  gözəli  yoxluq  pərdəsi  dahndan  çıxmır. 
Əsgərləri də Qarabağ qoşunlarmın mərdanə hücumlarından və cəsarətli 
çarpışmalardan qorxuya düşürlər.  Əgər bir neçə gün belə keçsə, qoşunu 
məğlub olar.
Buna  görə,  dövlətinin  əmirləri,  məmləkətinin  böyük  adamları  və 
vəzirləri  ilə  məşvərət  etdi  [Axırda  ].  məsləhət  görüb  dedi  ki,  zərərin 
yarısmdan  qayıtmaq  da  mənfəətdir.  Müsibətlə  dolu  olan  bu  təhlükəli 
yerdən  at  başı  qayıtmaq  nicat  xəzinəsinin  açarıdır.  Yoxsa  çox  çəkməz 
bütün  qoşunumuz  və  heyvanlarımız  bu  dəriıı  xunxarlıq  dəryasında 
məhv olub gedər.  Bizlərdən bir nəfər də oisun İrana salamat qayıtmaz.
Sonra,  qayıtmaq  bayrağım  hərəkətə  gətirdilər  [yəni  İran  qoşunu 
geri çəkilməyə başladı ].....» [58,  s.52 ].
Mənbələrdən  məlum  olur  ki,  artıq  qocalmış  Kartli-Kaxetiya çarı 
II  İrakli  ölkəni  lazımincə  idarə  edə  bilmirdi  və  öz  oğlanları  arasmda 
bölmüşdü.  O,  Qacarm  Güreüstana  doğru  irəliləməsi  xəbərini  alıb 
oğlanlarma  və  nəvələrinə,  o  cümlədən  Başaçıq  [İmeretiya  ].  valisi  olan 
nəvəsi Solomona xəbər verib onlardan kömək istədi.  Oğlanları arasmda 
ziddiyyət  və  düşmənçilik  olduğundan  Solomondan  başqa  heç  kim
162
yardım  göstərmədi.  Solomon  isə 4 min  döyüşçü göndərmişdi.  İrakli,  bu 
4  min  nəfər  və  öz  döyüşçüləri  ilə,  habclə  Qazax  elatlarından  topladığı 
qüvvə  ilə  Ağa  Məhəmməd  xamıı  hərəkətinə  mane  olmaq  üçün  Qazax 
mahahna  gəlib  İncə çayı  kənarmda durdu.  Lakin  qüvvələrin çox  qeyri- 
bərabər  olduğunu  görüb  geri  qayıtdı,  arvadı  Dariya  Gcorgiycvnanı 
keçilməz  yer  sayılan  Tuşetə  göndərdi.  Özü  Tiflisdə  qaldı.  Ağa 
Məhəmməd  xan  irəliləyərək  Soğanhğa  çatdı.  Gecəni  burada  keçirib 
səhəri  gün  Tiilisə  doğru  irəlilədi.  Tərəllər  Qızrans  çayı  sahilində 
qarşıladılar.  Məğiubiyyəta  uğrayan  İraklii  bir  atlı  və  bir  qatırçı  ilə 
Hallavar  körpüsündən  keçib  Qaraqalxan  dağlarına  qaçdı  [58,  s.53  ]. 
1795-ci  ilin  sentyabrın  12-də  Tiilisi  ələ  keçirən  Qacar  ordusu  onu 
yandırdı [154,  s.283  ].
Rəsmən  Rusiyanm  qəyyumluğunda  olan  Şərqi  Gürcüstana  Ağa 
Məhəmməd  xan  Qacarm  hücum  etməsi  Rusiyaya  Qacara  qarşı 
mübarizə  adı  altmda  Cənubi  Qafqaza  ordu  yeritmək  üçün  əsas  verdi. 
Qeyd  edək  ki,  1791-ci  ildə  Osmanlı  imperiyası  ilə  müharibəni  uğuria 
başa  çatdıran Rusiya  yenidən  Qafqazda  fəal  siyasət  yeritməyə  başladı. 
Rus  diplomatiyası  Azərbaycana  dair  işğalçılıq  siyasətində  yenidən 
erməni kartmdan istifadə etmək qərarma gəldi.  Hələ  1790-cı  il yanvarın 
3-də  İ.Arqutinski  Qarabağın  üç  məliyinin  admdan  II  Yekaterinaya 
məktub  göndərərək  «Şuşa  xanlığınm  hökmranlığını  devirmək»  üçün 
hərbi yardım  istəmişdi.  Arqutinski xahiş edirdi ki,  Rusiya  az miqdarda 
da  olsa  qoşunla  kömək  göstərsin.  «Çünki  Rusiya  qoşunu  təkcə  öz 
zəhmli  adı  ilə  farsların  [azərbaycanlılarııı  -  T.M.  ].  qüvvələrinə  üstün 
gələr  və  Şuşa xanınm  hakimiyyətini  devirə  bilər».[196,  s.63-64  ].  Hərbi 
yardım  mümkün  olmazdısa  Qarabağ  xristianlarmı  Dərbənd  ətrafma 
köçürüb onları burada yerləşdirmək təklif olunurdu.
Ağa  Məhəmməd  xanm  hakimiyyətinin  möhkəmlənməsini  özünün 
Qafqaz  siyasəti  üçün  təhlükə  hesab  cdən  rus  sarayı  Azərbaycan 
xanlarım  öz  tərəfinə  çəkməyə  hazırlaşırdı.  1792-ci  il  maym  8-də  II 
Yekaterina  Qafqaz  xəttindəki  rus  qoşunlarmm  baş  komandanı  general 
İ.Qudoviçə  yazırdı  ki,  Rusiyaya  yaxşı  münasibət  göstərən  xanlara 
imperatorun ali  himayə  barədə ümidlər  versin.  Onlara  bildirsin  ki,  Rus 
dövlətinə  itaət  göslərsələr,  imperator  himayəsinə  əmin  ola  bilərlər  [95, 
s.286-287  ].  İ.Qudoviç  Azərbaycan  xanlarını  Rusiya  himayəsini  qəbul 
etməyə  həvəsləndirməli,  buna  nail  olduqda  isə  onlara  öz  nüma- 
yəndələrini Rusiyaya göndərməyi təklif etməli idi [113,  s.286-287 ].
Ağa  Məhəmməd  xan  Qacarın  Cənubi  Azərbaycanı  ələ  keçirməsi 
və bundan sonra  Cənubi  Qafqaza  hərbi  yürüşə hazırlanması Rusiyanın 
hakim  dairələrini  ciddi  narahat  ediıdi.  İ.Qudoviç  öz  hökumətinə  təklif 
cdirdi  ki,  «Rusiyaya  mcyl  cdən  xanlıqlara  himayə  göstərmək  lazımdır
163

ki,  onlar  Ağa  Məlıomməd  xana  müqavimət  göstərsirılər,  onun  verdıyi 
vədlərin təsiri altına düşməsinbr» [97,  s.797 ].
Rusiya  hökuməti  Ağa  Məhəmməd  xamn  Cənubi  Qafqaza 
hücumunun  qarşısım  almaq  üçün  də  müəyyən  diplomatik  addımlar 
atmışdı.  General  İ.Qudoviç  İran  hakiminə Rusiyanın  himayəsini  qəbul 
etmiş  Azərbaycan  xanlıqlarına,  o  cümbdən  Qarabağ  xanlığma  hücum 
etməməyi təklif etmişdi [113, s.331  ].
Lakin,  Rusiya  hökumətinin  Cənubi  Qafqazı  Ağa  Məhəmməd 
xamn hücumlarmdan müdafıə ctmək cəhdləri nəticəsiz qaldı.
1795-ci  ilin  sentyabrmda  II  Yekaterina  Qudoviçə  yazdığı  digər 
sərəncamında göstərirdi ki, «İranın cənub əyabtlərinin vəziyyətinə laqeyd 
baxmaqla,  biz  Azərbaycan ölkəsi  və  Kaspi  dənizi sahili  boyunca  uzanan 
vilayətlərə  xüsusi  diqqət  yetirməyə  bilmərik».  II  Yekaterina  Qafqazda 
mövqeyini genişbndirmək  məqsədib  həb  1795-ci  il  yanvarm əvvəllərində 
C'ənubi  Qafqaza  göndəribcək  ekspcdisiya  korpusuna  komandanlığı 
üzərinə götürməyi A.V.Suvorova təklif etdi.
Feldmarşal  bu  haqda  fıkirləşmək  üçün  möhlət  istədi  və  fıkrini 
dəyişdi.  Belə  olduqda,  komandanlıq  general  V.A.Zubova  tapşırıldı. 
Bundan  başqa,  Xəzər  donanması,  bir  sıra  piyada  dəstələr,  habelə  bu 
zaman Gürcüstanda olan rus qoşunu da Zubovun sərəncamma verildi.
1795-ci  ilin  noyabrmda  Qacarm  ordusu  Gürcüstanı  tərk  edərək 
Muğana  gəldi.  1795-ci  ilin  sonlarmda  rus  ordusunun  Cənubi  Qafqaza 
hücumunun  başlanması  xəbəri  Ağa  Məhəmməd  xana  öz  planlarını 
həyata keçirməyə imkan vermədi.  İranın daxili vilayətbrində vəziyyətin 
xeyli  mürəkkəbbşməsini  də  nəzərə  alan  Ağa  Məhəmməd  xan 
Azərbaycanm şimahnı tərk etməli oldu.
Beləliklə,  1796-cı  ilin  aprelində  general-mayor  V.Zubov  [1771- 
1805  [.  Dərbəndi  alaraq  Azərbaycana  daxil  oldu.  Rus  qoşunlarınm 
A/nrbaycana  yüruşünün  məqsədi  II  Yekaterinamn  manifestində  elan 
ctdiyi kimi, yalnız Ağa  Məhəmməd xanı cəzalandırmaq və Xəzər dənizi 
hövzəsində rus tacirlərinin təhlükəsizliyini təmin etməkdən[164,  s.292 ].. 
ibarət deyildi. Rusiya hökuməti 80-ci illərdə həyata keçirə bilmədiyi xri- 
stianlardan ibarət  büfer dövbtlər yaratmaq planından əl çəkməmişdi və 
onu  bu yürüş zamanı  reallaşdırmaq  niyyətində idi.  Plan çox gizli  saxla- 
nılsa da Azərbaycan xanlarına məlum  olmuşdu.
V.Zubovun  rəsmi  məsləhətçisi  təyin  edilmiş  erməni  arxiepiskopu 
İ.Arqutinski  Qarabağ  məlikbrinə  göndərdiyi  məktubda  bildirirdi  ki, 
rus qoşunlarmm yürüşünün başlıca  məqsədi  «ermənibri müsəlmanlarm 
zülmündən  azad  etmək  və  burada  crməni  dövləti  yaratmaqdır»[ ] 28.4, 
s. 1 4 7 - 1 4 8 ] .  .
164
Yaranmış  vəziyyətin  olduqca  təhlükəli  olduğunu  başa  düşən 
İbrahimxəlilxəlil xan əks  tədbirlər  görməyə başladı.  Onun  təşəbbüsü ib  
şəkili  Səlün  xan  və  şamaxılı  Mustafa  xan  V.Zubovu  sui-qəsd  yolu  ilə 
öldürmək,  sonra  isə  rus  qoşunları  üzərinə  hücum  edib  onları 
Azərbaycandan qoymaq haqqmda razılığa gəldilər.  Lakin,  sui-qəsd  baş 
tutmadı  və  bundan  sonra  göstərüən  xanlar  Zubovla  əlaqə  yaratmağa 
məcbur oldular [159,  s. 183  ].
V.Zubovun 
sərt 
tədbirbr 
görəcəyindən 
ehtiyat 
edən 
İbrahimxəlilxəlil  xan  öz  oğlu  Əbülfət  ağanı  qiymətli  hədiyyələrb  və 
məktubla  onun  düşərgəsinə  göndərdi.  Qarabağ  xam  sui-qəsd  cəhdi  ilə 
əlaqədar  Zubovda  yaranmış  şübhəni  aradan  götürməyə  çalışaraq 
yazırdı:  «Xahiş  edkəm  12  minlik  qoşun  göndərməyi  ləngitməyin.  Mən 
bu  qoşunla  birlikdə  Naxçıvan  istiqamətində  hərəkət  edərək  Rusiyanın 
düşmənlərini cəzalandıracağam.  Çar İrakli isə İrəvan yolunu tutmalıdır. 
İndi  olduğumuz  yerdən  Təbrizə  doğru  hərəkət  etməlisiniz.  Xahiş 
edirəm məni xəbərsiz qoymayın» [113, s.405  ].
Rus  qoşunlarınm  Azərbaycanda  olmasmdan  ermənilər  öz 
məqsədlərini sona qədər həyata keçirmək və Qarabağ ərazisində erməııı 
çarlığı  yaratmaq  istəyirdüər.  İ.Arqutinski  hələ  1793-cü  ildə  hazırladığı 
erməni-rus  müqavibsinin  layihəsini  çar  hökumətinə  təqdim  etdi. 
Müqavilə  layihəsində  Cənubi  Qafqaz  ərazisində  erməni  çarlığmın 
yaradılması  nəzərdə tutulurdu.  Bu  dövbtin hakiminin təyin edilməsi və 
onun ərazisində qoşun saxlamaq hüququ rus sarayma verilməli idi.
İ.Arqutinski  eyni  zamanda  V.Zubova  məsləhət  görürdü  ki,  Kür 
çaymı  keçərək  Muğanda  dayansm  və  İbrahimxəlilxəlil  xana  müraciət 
edərək ondan özünün,  yaxud  böyük  oğlunun və beş  məlikin komandası 
altında  qoşun  göndərməsini  tələb  etsin.  İbrahimxəlilxəlil  xanın  və 
məliklərin  hər  birinin  sərəncamında  min  nəfərlik  qoşun  olmalı  idi.  O, 
məsləhət görürdü ki,  İbrahimxəlilxəlü  xan qoşun göndərməkdən  imtina 
etdiyi 
təqdirdə, 
məliklərin 
köməyib 
İbrahimxəlilxəlil 
xanı 
hakimiyyətdən  kənar  etsin  və  Şuşa  qalasım  ələ  keçirsin.  İ.Arqutinski 
V.Zubovu  əmin  edirdi  ki,  məliklər  rus  ordusuna  kömək  etmək  üçüıı 
kifayət qədər güclü silahlı toplamağa qadirdibr [96.2  , sən.  298,  s 436]
Arxiyepiskop Dərbənddə olarkən Qarabağ məliklərinə göndərdiyi 
məktubunda  onları  əmin  edirdi  ki,  rus  ordusu  ermənibri  müsəlman 
zülmündən  azad  etmək  niyyətindədir  [186,  s.77  ].  Azərbaycan 
xanlarmın  əlinə  keçən  bu  məktub  və  İbrahimxəlilxəlil  xanm 
fəaliyyətindən  narazı  qalan  II  İraklinin  «pravoslavIarm  müsəlmanlar 
əleyhinə birləşəcəyi»  kimi hədəsi xanların ruslarm onlara-müsəlmanlara 
münasibətindəki şübhələri daha da artırdı [186,  s.78 ].
165

Butkovun  və  Pottonun  yazdıqlarına  görə  İbrahimxolilxolil  xan 
Şamaxı və  Şəki  xanlarım  da Rusiyaya  qarşı  təşviq  edib  baş  komandan 
V.Zubova qarşı sui-qəsd taşkıl edibmiş.  N.Dubrovin də V.Zubova qarşı 
qəsdin osas  toşkilatçısınm İbrahimxolilxolil  xan  olduğunu  qeyd  edir.  O, 
yazır:  «İbrahimxəlilxoliI  xan  ruslara  qarşı  mübarizə  ittifaqı  yaratmaq 
məqsədi ilə öz  nümayəndələrini  şamaxdı  Mustafa  xamn və  şəkili  Səlim 
xanın  yanma  göndordi».  Qosdin  icraçısı  Zubovun  qorargahmdan  olan 
Ağa  Məhəmmod  xanın  təqiblərindən  qaçıb  canını  qurtarmış  Zəndlər 
sülaləsinin 
nümayəndəsi 
20 
yaşlı 
şirazlı 
Nurəli 
xan 
imiş. 
İbrahimxolilxəlil  xan  Nuroli  xanla  olaqo  yaratmaq  üçün  V.Zubovu 
salamlamaq  bəhanəsi  ilə  öz  nümayəndasini  Zubovun  düşərgəsinə 
göndərdi  [129,  s.16  ]..  Guya  İbrahimxəlilxəlil  xan  «nadir  gözəl  olan 
qızmı»  ona  vod  etmoklo qosdi gerçokloşdirmoyo razı  sahbmış[113,  s.397 
]..Eyni  zamanda  İbrahimxəlilxəlil  xan  özündən  hər  cür  şübhəni 
uzaqlaşdırmaq  üçün  oğlu  Əbülfət  ağanı  V.Zubovun  yanma  göndərdi. 
Giiman  ki,  qosdin  günü  yalnız  Əbülfot  ağa  Zubovun  düşərgosino  golib 
Nurəli  xanla  görüşdükdən  sonra  təyin  edilməli  idi  [190.16,  v.,160;  160 
s.57 ].  Butkovun yazdığına görə Nurəli xan 100-ə qədər iranlını ətrafma 
toplayıb,  tez-tez  Mustafa  xanm  yanma  öz  adanüarmı  göndorib  onunla 
məsləhətbşirmiş.  Nurəli  xanm  Mustafa  xana  yazdığı  məktub  rusların 
əlinə  keçibmiş.  Guya Nurəli  xan  at  çapanda  papağı  başından  düşmüş, 
bu zaman papağm içindo saxladığı moktub da yero düşmüşdü.  Məktubu 
götürən  kazak  onu  Zubova veribmiş.  Məktubda  Mustafa  xanla Nurəli 
xanm  Zubovun  qərargahma  hansı  gün  və  hansı  saatda  birgə  hücum 
etmok  vo  Zubovu  öldürmok  niyyotbri  yazılıbmış.  Geco  Nuroli  xan 
tutulur və tezlikb Həştərxana göndərilir.  Mustafa xan dağlara qaçır və 
sui-qasd baş tutmur [113, s.398 ].
Akad.  T.Köçorli  bn  versiyaya  etiraz  edərok  yazır:  «hor  an  şah 
Qacarın  intiqam  almaq  üçün  Şuşaya  yenı  hücumunu  gözləyən 
İbrahimxalilxəlü  xan Zubova sui-qəsd  təşkil etməkb nə qazana  bilərdi? 
Şah  Qaearla  gorgin  münasibotbr  şəraitindo  sui-qosdb  Rusiyanı  açıq 
düşmənə  çevirməkdə  Qarabağ  xanımn  nə  kimi  siyasi,  hərbı  və  dıgər 
marağı  ola  bilərdi?  Əgər  sui-qəsdin  təşkilatçısı  Qarabağ  xanı  idisə,  o, 
oğlunu  Zubovun  yanına  göndorordimi?...  İbrahimxolilxolil  xan  Nuroli 
xanla  görüşübmü,  yaxud  tanımaza-büməzə  ona  ismarışmı  göndərib? 
Qəsdçi  məktubu  papaqda  gizbdərdimi?  [51,  s. 182  ].  Nə  Butkovun,  nə 
do 
Pottonun 
ehtimal 
edilon 
qosdlə 
bağlı 
hansısa 
sənodi 
göstərməmələrini  onun  şübhələrinə  haqq  qazandırdığmı  yazan  müəllif 
belə  bir  məqama  da dıqqəti cəlb  edir.  Tarixçilər  yazır  ki,  Mustafa  xan 
dorhal  Yeni  Şamaxıdan [Ağsudan ].  dağlara qaçdı.  Digor torofdən deyir 
ki,  suı-qəsdin  üstünün  açıLması  ib   «baş  komandan  Mustafa  xanla  və
166
başqa xanlarla  yazışmada  mehriban tonu  dəyişmədi,  özünü e b  göstərdi 
ki,  guya  xanlarm  bod  niyyotlərindən  xəbəri  yoxdur.  Zubovun  tapşırığı 
ilə  İ.Arqutinski  Mustafa  xanla  görüşdü.  Bu  ifadələri  gətirdikdən  soııra 
T.Köçərli  yazır:  «Ağıl  kəsmir  ki,  sui-qəsdin  baş  tutmamasmdan  sonra 
«dərhal  qaçan»  şəxs  belə  asanhqla  sui-qəsd  təşkil  etdiyi  şəxsin,  yəni 
general  Zubovun  nümayəndəsinin  [Arqutinskinin  ].  yanına  gəlsin»  [51, 
s.182-183  ].  Köçərli ehtimal edir ki, «sııi-qəsd»  məsəbsi V.Zubovun baş 
məsləhətçisi  İ.Arqutinskinin  uydurması  da  ola  bilərdi.  Biz  əvvəlbrdə 
qeyd  etmişdik  ki,  İbrahimxolilxəlü  xanm  rusların  Qarabağda  erməni 
dövləti  yaratmaq  planından  xəbərdar  idi  və  buna  göro  də  bu  qosdlə 
həmin planın reallaşdırılmasına əsas verə bibrdi.
Rus  komandanlığmm  ona  qarşı  açıq  hərbi  əməliyyatlara 
başlamasına  əsas  verməmək  üçün  İbrahimxəlilxəlil  xan  ruslara  qarşı 
zahiri  səmimiyyət  göstərməyə  vadar  oldu.  Oğln  Əbülfət  xanı 
hədiyyələrlə  Zubovun  düşərgəsinə  göndərdi  [58,  s.54  ].  Qarabağ 
xanhğınm  Rusiyaya  yaxmlaşmasmda[90a,  s. 117  ].  xanın  vəziri  Molla 
Pənah  Vaqifın  xidmətlərini  qiymətləndirən  qraf  II  Yekaterinanın 
admdan  ona  daşlarla  bəzədilmiş  qiymətli  əsa  hədiyyə  etdi.  Düşərgədə 
xan  oğlunu  böyük  ehtiramla  qarşıladılar,  gətirdiy  hədiyyəbri  qəbul 
edib, əvəziııdə ona qiymətli bəxşişlər verdilər:  burada ona,  ordunu İran 
sərhədlərinə  qədər  müşaiyət  etmək  üçün  bir  suvari  dəstəsi  verilməsi 
təklili edilmişdi [23,  s.166 ].
Butkovun  yazdığma  görə  sentyabr  aymda  İbrahimxəlilxəlü  xan 
V.Zubova  məktub  göndərərək  yazmışdı:  «Rusiyaya  sədaqətimə  görə, 
xahiş  edirəm,  məni  və  mənim  şəhərimi  özününkü  hesab  edəsiniz  və 
Şuşanı  müdalıəsiz  qoymayasınız.  Əgər  Şuşanı  saxlasanız,  bütün 
dünyaya  sahib  ola  bibrsıni/.  Xahiş  edirəm  buraya  12  minlik  qoşun 
göndərin,  bu  qoşunla  mən  Naxçıvan  yolu  ilə  gedib  Rusiyanın 
düşmənlərini  cəzalandıraram.  İraklii  də  bu  yolu  tutmamahdır.  Siz  də 
indi olduğunuz yerdən hərəkət edib Təbrizə gedin» [113,  s.412 ].
Oktyabr  aymda  Zubov  general  Rimski-Korsakovun  başçılıq 
etdiyi  hərbi  dəstənəi  Gəncəyə  göndərdi.  Rimski-Korsakov  Gəncədə 
dayanmalı  və  bununla  İbrahimxəlilxəlil  xanı  və  digər  Azərbaycan 
xanlarmı  və  həm  də  gürcü  çarım  Ağa  Məhəmməd  xana  qarşı 
qaldırmalı,  onları  «hər  cür  təhlükədən  qorumalı  idi.  Zubovun  planına 
görə  Azərbaycan  hakim bri  eyni  bir  vaxtda  bütün  qoşunlarını 
toplayaraq  Ağa  Məhəmməd  xanın  qüvvəsi  və  təsiri  olan  yerlərə  - 
Ərdəbil  və  Təbrizə  hərəkət  etməli  idüər.  Bu  əməliyyatı  Xəzər  korpusu 
Kürlə Arazm qarışdığı yerdən, Xəzər donanması desantları isə dənizdən 
müdafıə  etməli  idi.  II  İraklinin  İrəvana,  Şimali  Azərbaycan  xanlarınm 
isə Təbrizə yürüşü  1797-ci ilin yazmda olmalı idi» [113, s.412 ].
167

İrr»van  xanlığına  dair  Rusiyamn  müxlolif  planları  var  idi.  Bir 
plana görə bu xanlığı Qarabağla birləşdirib bir  oyuncaq xristian dövləti 
yaradılmalı  idi.  Digər  plana  görə  isə  İrəvan  xanlığı  Gürcüstana 
birbşdirilmnli  idi.  17%-cı  ildə  Rus  hökuməti  artıq  qəti  şəkildə  ikinci 
plam  gcrçəkləşdirməyi  qərara  almışdı.  Gəncə  xanlığı  da  Gürcüstana 
bhiəşdirilməli  idi.  Rus  hökumətinin  bu  niyyətindən  xəbəri  olmayan 
Gəncəli  Cavad  xan  Rimski-Korsakov  Gəncəyə  yaxınlaşan  zaman  heç 
bir müqavimət göstərmədən qala açarlarmı ona təqdim etdi [167,  s.79 ].
Hyni  zamanda  Qarabağ  xamnı  Rusiya  imperatorunun  «əbədi 
mərhəmətinə  ümidvar  edən»  Zubov,  İbrahimxəlilxəlil  xandan  xəlvəti 
crməni  mayoru  Kaçkaçevi  gizli  yolla  Şuşaya  Qarabağ  məliklərini 
Rusiya  imperatoruna  sədaqət  andı  içdirməyə  və  rus  qoşunlarımn  Kür 
çayına  yaxmlaşarkən  onlara  «öz  qoşunlarıyla»  hər  cür  kömək  etməyə 
hazır  olub  -  olmaqlarmı  müəyyənləşdirmək  məqsədilə  göndərir.  Ancaq 
rus  komandanhğı  Qarabağ  xanlığma  aid  planlarım  reallaşdırmağa 
imkan tapmadı.  1796-cı  ilin payızmda II Yekaterinanın vəfatı və oğlu  I 
Pavcliıı  hakimiyyətə  gəlməsi  ib   Rusiyanm  xarici  siyasətində  kəskin 
dəyişklik  baş  verdi.  Pavel  rus  ordusunu  Azərbaycandan  geri  çağırdı 
[167, s.79 ].
Rus  qoşunlarınm  1796-cı  il  yürüşünün  boşa  çıxması  Qarabağ 
məliklərinin  arasında  ciddi  məyusluq  yaratdı.  Onlar  İbrahimxəlilxəlil 
xanın  görə  bibcəyi  cəza  tədbiriərindən  qorxuya  düşərək  Qarabağı  tərk 
etmək  qərarma  gəldilər.  1797-ci  il  avqustun  2-də  məlikbr  Həştərxan 
qubernatoruna  müraciət  edərək  xahiş  etmişdilər  ki,  onlara  bütün 
təbəələri  ib   birlikdə  Rusiyaya  -   Həştərxana  və  ya  Kizlyara  köçməyə 
icazə vcrsin [96.2,sən313 s.449 ].
Rus  ordusu  Azərbaycanı  tərk  etdikdən  sonra  II  İrakli  və 
İbrahimxolilxəlil  xan goncəli Cavad xanı cəzalaııdımağı qərara aldılar.
Gəncəli Cavad  xan Ağa Məhəmməd xamn hücumundan Qarabağ 
xanlığmını  və  Kartli-Kaxetiya  çarhğımn  asıhlığmdan  birdəfəlik 
qurtarmaq  üçün  istifadə  etmək  qərarına  gəlmiş  və  onlara  vergi 
ödəməkdən  imtiııa  etmişdi.  Onun  Ağa  Məhəmməd  xana  həm  də  fəal 
hərbi yardım  göstərməsi  İran hökmdarınm hücumları  nəticəsində  daha 
çox  itkibrə  məruz  qalmış  İbrahimxolilxəlil  xanııı  və  II  İraklinin  koskin 
qəzəbinə səbəb olmuşdu [101, s. 178 ].
Mirzə  Yusif  Qarabaği  belə  yazır:  «İbrahimxəlil  xan  Zubovun 
Rusiyaya  qayıtması  xobərini  eşidib  vali  İrakli  xana  moktub  yazdı  və 
oııu  başa  saldı  ki,  Tiflisin  dağılmasına  və  onun  əhalisinin  qanının 
tökülməsinə  gəncəli  Cavad  xan  və  Çiləbörd  məliyi  səbəb  olmuşdur  [62, 
s.33  ].  Mirzo Adıgözəl  bəy olavə edir  ki,  «Mərhum  İbrahimxəlil  xan  bu 
hadisəni  [yəni V.Zubovun Rusiyaya  qayıtmasmı  ].  eşidincə,  Gürcüstan
168
valisinə bildirdi; zəfər nişanəli Qarabağ və Dağıstan qoşunları  ilə Gəncə 
tərəfinə  hücum  bayrağı  qaldırıram.  Siz  də  Gürcüstan  qoşunlarını 
toplayın və bizimlə  yoldaş  olmaqda  gecikməyin.  O  tərəfə  hərəkət  edin, 
əlbir  olaraq Gəncəni alaq və onlara yaxşı bir  qulaqburması verək»  [58, 
s.55 ].
1797-ci  ilin  əwəllərində  Qarabağ  və  Kartli-Kaxetiya  qoşunları 
Goncəyə doğru irəlibdilər.
Yaxşı  möhkəmləndirilmiş  Gəncə  şəhorini  hücumla olo  keçirməyin 
mümkün  olmadığım  görən  müttəfıqbr  uzunmüddətli  mühasirəyə 
keçməyə  məcbur  oldular.  Mənbənin  verdiyi  məlumata  görə  Gəncənin 
mühasirəsi 4  aydan  artıq davam  etdi.  Bu  müddət  ərzində  müttəfiqlərin 
ordusu şəhərin ətrafındakı kəndbri amansız şəkildə qarət etdibr.  Onlar 
qənimət kimi çoxlu mal-qara əb  keçirdilər, xanlığın 4 kəndinin əhalisini 
iso  bütünlükb  Şəmşodib  köçürdübr.  Uzun  müddət  mühasirədə  qalan 
şəhər əhalisi arasında da itkilərin sayı getdikcə artırdı [122,  s.152 ].
Ancaq  nə  şəhərdə  tüğyan  edən  aclıq,  nə  də  müttəfiqlərin  üstün 
qüvvələri  gəncəlilərin  iradosini  qıra  bilmirdi.  Yalnız  gürcü  çarı  II 
İraklinin  7  min  nəfərlik  əlavə  qoşunla  Gəncəyə  tərəf  hərəkətə 
başlamağa  haqqında  xəbər  Cavad  xam  İbrahimxəlilxəlil  xanla 
danışıqlara  başlamağa  mocbur  etdi.  Aparılan  danışıqlar  noticəsində 
Cavad  xan  hər  il  İbrahimxəlilxəlil  xana  10  min,  II  İrakliyə  isə  15  min 
tümən  xərac  ödəməyi,  öz  oğlu  və  bacısmı  isə  Qarabağ  xanına  əmanət 
vermoyo'  razılaşdı. 
Bundan  əlavə, 
Cavad 
xan  Ümmə  xanm 
döyüşçübrinin  hər  birinə  40  tümən  pul  paylamağı  və  Ağa  Məhəmməd 
xan  tərəfdən  əsir  götürülüb  ona  bağışlanmış  400  nəfər  gürcü  əsirini  II 
İrakliyə qaytarmağı öhdəsinə götürdü [113, s.346-347;  35 s.73 ].  .
Rus  qoşunlarınm  1796-cı  ildə  Azərbaycana  yürüşü  başa 
çatdıqdan  sonra  Ağa  Məhəmməd  xan  Qacar  yenə  də  Cənubi  Qafqazı 
itaət  altına  almaq  qorarına  gəldi.  Bu  dövrdə  İranda  daxili  vəziyyət  bir 
qədər  sabitbşmiş,  Ağa  Məhəmməd  xamn  mövqeləri  isə  xeyli 
möhkəmbnmişdi.  O,  yaranmış  vəziyyətdən  istifadə  edərək  1796-cı  ilin 
martmda  təntonəli şokildo şah  titulunu qəbul etdi.  [132 s 24]
1797-ci  ildə Ağa  Məhəmməd  şahm  ordusu  Cənubi  Qafqaza  tərəf 
hərəkətə başladı.  Azərbaycan xanlarına ünvanlanmış şah fərmanlarmda 
onlardan  qeyd-şərtsiz  tabe  olmaq  tələb  olunur,  əks  halda  amansız 
şəkildə  cəzalandırılacaqları  ilə  hədəbnirdibr.  Ağa  Məhəmməd  şahın 
İbrahimxəlilxəlil  xana  ünvanlanmış  fərmam  daha  qəzəbli  xarakter 
daşıyırdı:  əgər  o,  sağ  qalmaq  istəyirsə,  hakimiyyəti  oğluna  təhvil  verib 
Məkkə ziyarətinə getsin [25,s.24]
Baharın əwəllərində İran ordusunun Əliqulu xanm başçılıq etdiyi 
ön  dostəbri  Naxçıvan  vo  İrovan  xanhqlanna  soxuldu.  Naxçıvanlı
169

Kolbnli  xan  amansız  şəkildr»  cəzalandırılıb  İraııa  sürgün  edildi.  İrəvan 
xanlığı  isə  amansız  şəkildə  qarət  edildi  və  əhalisinin  bir  hissəsi  İrana 
köçürüldü.  [132 s 24]
Mirzə  Rəhim  Fəna  yazır  ki,  hicri  1212-ci  [milad  1797  ].  il zilqədə 
aymda Ağa  Məhəmməd  şah Tehrandan Ərdəbilə hərəkət etdi.  Buradan
100.000  nəfər  təcrübə  olunmuş  adamlardan  götürüb  gəldi,  Araz 
kənarında  ləşgərgah  etdi.  Məlum  oldu  ki,  İran  qoşunu  gəlincə 
İbı ahimxəlilxəlil xanın əmri ilə Xudafərin körpüsünü şikəst ediblər.  Ağa 
Məhəmməd  şah  körpü  təmirini  həvəslə  etməyib,  atları  sudan  keçirdi, 
qoşun əhlindən lələfat oldu»  [61  s.  24].
Ağa  Məhəmməd  şahm  şəxsən  rəhbərlik  etdiyi  ordunun  əsas 
hissələri  Qarabağa  daxil  oldu.  Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır ki,  bir çox 
xanlıqlarda, o cümlədən Qarabağda üç il davam etmiş dəhşətli quraqlıq 
aclığa  səbəb  olmuşdu.  Qarabağ xanlığmm əhalisinin əksəriyyəti bir tikə 
çörək  dalınca  öz  yaşayış  yerlərini  tərk  edərək  başqa  yerlərə  köçməyə 
məcbur olmuşdu  [58, s.  57  :  59 s.  136].
Mirzə  Adıgözəl  bəy  yazır:  «Qızılbaş  qoşunu  Ağa  Məhəmməd 
şalıla  bərabər  Araz  kənarına  gəldi.  Buna  görə  [yəni  xanlıqda  aclıq 
olduğuna  görə  -  T.M.  ].,  Şuşa  qaiasmda  dayanıb,  əldə  olan  qüvvə  ilə, 
qaniçən  bir  düşmənlə  vuruşmaq  mümkün  deyildi.  Uca  mərtəbəli  xan, 
əhl-əyal,  övlad  və  nəvəbrini,  canlarından  keçən  bəylərin  əhl-əyalını 
götürüb  Car  və  Talaya  hərəkət  etdi.  Mərhum  İbrahimxəlil  xanın 
kürəkəni Nəsir  xan,  Şahsevən  Əta  xan,  mərhum  xanın  kürəkəni  şəkili 
Səlim  xan  və  Qarabağın  sair  məşhur  bəyləri  də  behiştik  İbrahimxəlil 
xanla bir yerdə səfər etdilər».  [58,  s.57
•1
Mirzə  Camal  bu  məsəb  ilə  bağlı  belə yazır:  «Qarabağ vilayətində 
üç  il  davam  edən  quraqlıq  nəticəsində  taxıl  və  başqa  bitkilər  məhsul 
vermədiyindən,  şiddətli  qəhətlik  baş  vermişdi.  Taxılm  qiyməti  o  qədər 
qalxmışdı  ki,  hətta  bir  çetvert  buğdanı  o  vaxtm  pulu  ilə  45  manata 
güclə  almaq  olurdu.  İş  çətinliyə  düşdü.  Ağa  Məhəmməd  şah  qızılbaş 
qoşunu  ilə  Araz  çayı  kənarına  çatdı.  Azuqənin  qəhətliyindən  və  son 
neçə  ilin  əziyyətindən  sonra  Şuşa  qalasında  belə  güclü  padşahm 
qarşısında  durmaq  çətin  idi.  Əlacsız  qalan  [İbrahimxəlil  xan  ].  arvad- 
uşağı,  qohumları,  məruf  bəylərin  aibsi  və  sədaqətli  xidmətçiləri  ib  
birlikdə  qaladan  köçüb,  Car  və  Tala  tərəfə  getdi  ki,  orada  dayamb, 
Dağıstan,  Gürcüstan  və  başqa  vilayətlər  kömək  edərbrsə,  tədarük 
göıüb,  müharibəyə  hazırlaşsın,  əks  təqdirdə  oradan  Dağıstana,  öz 
qohumu  Avar  hakimi  Ümmə  xamn  evinə  gedərək  Ağa  Məhəmməd 
şahın əziyyətindən qorunsun»  [59,  s.126 ].
170
Ağa  Məhəmməd  şah  İbrahimxəlilxəlil  xanın  Şuşanı  tərk  etməsi 
xəbərini Araz sahilində eşitdi və onu  tutmaq üçün iki min  nəfərlik  hərbi 
dəstə göndərdi.  Bu  dəstə Tortər körpüsü  yanmda İbrahimxəlilxəlil  xana 
çatdı.  Ancaq  baş  verən  döyüşdə  xan  qalib  gəldi  və  sağ-salamat  öz 
adamları  ilə  birlikdo  Kür  çayından  keçib  Car-Balakənə  getdi.  Yolda 
Ağa  Məhəmməd  şahm  tərəiındən  olan  bəzi  avarlar  şahın  göstərişini 
yerinə  yetirib  İbrahimxəlilxəlil  xanı  tutub  şaha  təhvil  verməyə  cəlıd 
göstərdibr.  Ancaq  xamtı arvadı və Ümmə xanm  baeısı  Bikə ağa  onlan 
bu fikirdən çəkinməyə razı sala bildi [58,  s.57; 59  s.136 ]..
N.Dubrovin  də  yazır  ki,  şah  özünün  ən  yaxşı  sərkərdəbrinin 
başçılığı  ilə  2  min  döyüşçüsünü  xanı  təqib  etmək  üçün  göndərdi.  Dəstə 
Tərtər  çayı  çahilində  xana  çatdı,  lakin  İbrahimxəlilxəlil  xan  düşməni 
əzdi və yoluna davam etdi [128.3, s.209;, 92 s.  80 ].  .
Son  tədqiqatlarda  fransız  yazıçısı  Jan  Gevrin  Ağa  Məhəmməd 
şah  Qacarın  həyatma  həsr  etdiyi  «Xacə  şah»  adlı  tarixi  romanma 
istinadən bu məsələ ilə bağlı yeni fikir irəli sürülür.
Jan  Gevrin  əsərindən  aydın  olur  ki,  İbrahimxəlilxəlil  xan  Ağa 
Məhəmməd  şahm  Qarabağa  ikinci  dəfə  hücum  etmək  niyyətindən 
əvvəlcədən  xəbərdar  idi  və  onun  qarşısını  almaq  üçün  ciddi  lıazırlıq 
işləri  görürdü.  Heç  də  təsadüfi  deyil  ki,  qarabağlılar  İran  ordusuna  ilk 
zərbəni 
onlar 
hələ 
Araz 
çaymı 
keçməmişdən 
vurmuşdular. 
İbrahirnxolilxəlil  xanm  əmrilə  Xudafərin  körpüsü  uçurulduğundan  şalı 
öz  ordusunu  Arazdan  keçirmək  üçün  qayıqlardan  istifadə  ctraək 
qərarına  gəldi  [49,  s. 158  ].  Qayıqları  isə  ölkənin  içərilərindən  gətirmək 
üçün bir neçə gün vaxt lazım olduğundan Qacarın ordusu Arazın cənub 
sahilində  düşərgə  salıb  gözləməyə  məcbur  oldu.  Bundan  istifadə  edən 
İbrahimxəlilxəlil  xan  öz  əsgərlərinə  bir  neçə  qayığın  içərisini  daşla 
doldurub  sıra  iiə  çayda  batırmağı  əmr  etdi.  B eblikb  öz  məcrasından 
çıxan  Araz  çayınm  istiqaməti  gecə  vaxtı  İran  ordusunun  düşərgəsinə 
yönəldildi.  İran  ordusunun  bütün  ərzaq  və  sursat  ehtiyatı  sıradaıı 
çıxarıldı.  Yalnız  toplardan  atılan  bir  saatlıq  atəş  qayıqlardan 
düzəldilmş səddi dağıtdı və çay öz əvvəlki məcrasına qayıtdı [49,  s. 159  ). 
Beləliklə,  İbrahimxəlilxəlil  xanm  keçirdiyi  bu  müvəffəqiyyətli  həıbi 
əməliyyatı  nəticəsində  şah  ordusu  Araz  çaymı  keçmək  üçün  ən  azı  bir 
həftə vaxt itirməli  oldu.  Lakin Araz  çayım  keçəndən sonra  da  ordunuıı 
Şuşa istiqamətində  hərəkəti  asan olmadı.  İbrahimxəlilxəlil xamn  əsgər- 
ləri Qarabağa yaxşı bələd olmayan düşmən ordusu üzərinə qəfil hücum- 
lar edir və  ona  ağır zərbələr vururdular.  Belə  hücumlardan biri  zamanı 
İran ordusu 2 min əsgər itirmişdi [49,, s.164 ].
Jaıı  Gevrin  yazdığına  görə  Ağa  Məhəmməd  şah  Şuşanı  mühasi- 
rəyə  aldıqdan  sonra  şah  topçulara  göstəriş  verdi  ki,  topları  bir  yerə
171

cəmləyib  atəşi hasann. bir  nöqtasino yönəltsinlər.  Qacar  bilirdi ki,  hasa- 
rın  yuxarı  hissəsi  aşağı  hissəsinə  nisbətən  davamsızdır.  Topçulara  tap- 
şırdı  ki,  hasarı  yuxarıdan  aşağıya  doğru  dağıtsmlar.  Topçu  zabitlərin 
arasmda  vaxtilə  Osmanlı  ordusunda  Bağdad  hakiminə  xidmət  etmiş 
Həmid  adlı  şəxs  var  idi.  Həmid  özü  ilə  gətirdiyi  dörd  ağır  topu  quraş- 
dırdı.  Bir-iki atəşdən sonra tələb etdi ki, yamnda bir neçə nəfər dəmirçi 
və  çilingər  oturub,  top  güliələrini  millər  vasitəsiylə  bir-birinə  bağlasm- 
lar.  Belə ki,  hər  atəşdə topun ağztndan iki güllə bir  çıxsın.  Belə də etdi- 
lər.  Lakin  atəş  açanda  topun  lülləsi partladı  və 6  nəfər  topçu  həlak  ol- 
du.  Ancaq  hasara xeyli ziyan dəymişdi.  Buna görə də şah Həmidi cəza- 
landırmadı  [49,  s.167-168 ]..
Jan  Gevr  hekayəsinə  davam  edərək  yaztr  ki,  birinci  gün  hasar 
yuxarı lıissəsinə toplardan açılan atəşlərdən sonra hasarın yuxarı hissəsi 
bir neçə yerdən dağılmışdt.  Ancaq səhəri gün şah gördü ki, müdafiəçilər 
gecə  hasarın  dağıdılmış  hissəsini  təmir  etmişlər.  Həmin yerləri  yenidən 
top  atəşinə  tutdular.  Lakin  palçıq  yaxşı  qurumadığından  top- güllələri 
suvağm  içərisində  batıb  qahr,  partlaraırdı.  Buna  görə  də  Ağa 
Məhəmməd  şah  əmr  etdi  ki,  gecə  bir  neçə  nəfər  əlində  məşəl  qala 
divarlannm  altında  dayanıb  hasarı  işıqlandırsmlar.  Beləliklə  hasar 
işıqlandı.  Mühasirədəkilər  yuxarıdan  məşəllərin  üstünə  su  töküb 
söndürdülər.  Ancaq  topçular  atəş  açmaqda  davam  edir,  divar  getdikcə 
dağılır,  atəşin  arasj  kəsilmədiyindən  müdafbçilər  arptıq  hasarı  təmir 
etməyə imkan tapmırdılar  [49,  s. 168-169 ]..
Jan  Gevrin  yazdığma  görə  Şuşa  qala  hasarlan  dağılandan  sonra 
tbrahimxəlilxəlil  xan fikirləşdı  ki, şəhərin divarı davğılandan sonra şah 
yenə  də  toplardan  istifadə  edəcək.  Buna  görə  də  düşmənin  toplarım 
məhv etmək qəranna gəldi.  Odur ki, şəhərin darvazalarmı açdıllar, xan 
özü  bir  neçə  dəstə  süvari  ilə  qaladan  çıxdı.  İçi  barıtla  dolu  kuzələr 
götürmüşdü  ki,  topların  altında  partladılsın,  bu  zaman  topların  lülələri 
gövdələrindən  ayrılacaq  və  müvəqqəti  də  olsa  çıradan  çıxacaqlar. 
Ibrahimxəlilxəlil  xan  topxananm  atəşlərini  kəsdikdən  sonra  şəhərə 
qayıtmaq  istədi.  Ancaq  bütün  yollar  düşmən  tərəfindən  bağlanmışdı. 
Yalmz  şimal  yolu  açıq  idi.  Ona  görə  də  xan  şimala  doğru  çəküməyə 
məcbur oldu[49, s. 169-172 ]..
İbahimxəlil  xanın  şəhəri  tərk  etməsi  şuşalılar  arasmda  ciddi 
məyusluq  yaratdı.  Ağa  Məhəmməd  şah  İbrahimxəlilxəlil  xanı  tutm aq 
üçün  arxasmca  hərbi  dəstə  göndərdi  və  eyni  zamanda  Şuşanm 
müdafiəçilərinə  də  məktubla  müraciət  edərək  artıq  müqavimətin 
faydasız  olacağını  bildirib  təslim  olmalarmı  təklif etdi.  Könüllü  təslim 
olarlarsa sakinlərin həyat və mal-dövlətinə toxunulmayacağını vəd etdi. 
Əks təqdirdə qala alınan kimi bütün kişilərin məhv ediləcəyi, qadmların
172
sarbazlara  paylanacağı,  Şuşanm  isə  Tiflis  kimi  dağılacağı  ilə  hədələdi 
[13,  s.436 ]..
Məktub  Şuşada  almdıqdan  sonra  şəhər  əyanları  və  ağsaqqalları 
toplaşıb  məşvərət  etdibr.