Amea a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu azərbaycan tarix qurum u

VI  FƏSİL
KÜRƏKÇAY MÜQAVİLƏSİ VƏ  RUSİYANIN QARABAĞ 
XANLIĞINI ÖZ YARIMMÜSTƏMLƏKƏSİNƏ ÇEVİRMƏSİ
Sisiyanov  xarici  işbr  nazirinə  Ç'artoriyskiyə  29  may  1806-cı  il 
tarixli  məktubunda 
göndərdiyi 
İbrahimxəlilxəlil  xanın  Rusiya 
himayəsinə  keçməsi  istəyi  ilə  bağlı  yazırdı:  «İran  qoşunlarmm 
hərəkətindən  qorxuya  düşən  İbrahimxəlil  xan  öz  nümayəndəsini 
yanımıza  göndərərək  bizə  itaət  etmək  istədiyini  bildirir.  Mənə  elə  gəlir 
ki,  onu  buna  qorxu  vadar  etmişdir»  [89.2sən.l421  s.697-698  ].. 
İbrahimxəlilxəlil  xanm  general  Sisiyanovla  apardığı  damşıqların 
gedişində  Qarabağ  xanlığmın  Rusiyamn  hakimiyyəti  altmda  keçməsi 
haqqında müqavilə layihəsi işlənib hazırlandı.
Bu  dövrdə  Qarabağ  xanlığında  daxili  siyasi  vəziyyət  və  Qacar 
sarayının  intriqaları haqqında Mir Mehdi Xəzani daha geniş məlumat verir. 
Tarixçi  yazır ki,  İbrahimxəlil xanın Rusiyaya itaət etməsinin səbəblərindən 
biri  bu  idi  ki,  Ağa  Məhəmməd  Şahın  basqınlarından  sonra  Qarabağ 
dağıdılmış  və  qarət  olunmuş  vəziyyətdə  idi,  qonşu  xanlar  Qarabağ 
xanlığına  düşmənçilik  hərəkətlərinə  başlamşdılar;  üstəlik  «xanın  özü  qoca 
və  müsini  olmuşdu.  Övladı  və  oğlanları  dəxi  bir-biri  ilə  ədavətə 
başlamışdılar.  Qarabağda  nifaqlıq  vaqi  olub  İbrahim  xamn  hökmü  dürüst 
cari  olmadı»[56,s.l61 
]..  Mir  Mehdi  Xəzaninin  yazdığına  görə 
Məhəmmədhəsən ağa ilə  atası,  anası habelə  digər qardaşlar Mehdiqulu  ağa 
və  Xanlar  ağa  arasında  ixtilaf  yaranmışdı.  Vərəndə  mahalında 
məskunlaşmış  Cəbrayıllı  tayfası  Məhəmmədhəsən  ağanın  ana  qohumları 
olduğundan  onun  tərəfini  saxlayır  və  İbrahimxəlil  xanın  əmrinə  tabe 
olmurdular.  Xan Mehdiqulu  ağa  və  Xanlar  ağaya  tapşırdı ki,  öz  aralarmda 
ittifaq  bağlayıb  “Məhəmmədhəsən  ağanın  hökmünü  aşağı  salalar  və 
Cəbrayıllı  camaatım  dəxi  bir  növ  [sakit  ].  edib,  ondan  [yəni-  Məhəm- 
mədhəsən  ağadan  -   T.M.  ].  kənar  və  uzaq  edələr  ki,  İbrahim xana  dürüst 
müti  olalar”  [56,s. 162 ].  Ancaq  atanın  yaşlaşıb  nüfuzdan düşdüyünü  görən 
Mehdiqulu  ağa və Xanlar ağa nüfuzlu və güclü qardaşlarına qarşı açıq çıxıs 
etməkdən  çəkindilər.  Belə  olduqda  İbrahimxəlil  xan  şah  saraymdakı  oğlu 
Əbülfət  ağaya  xəbər  göndərib  Qarabağa  gəlməsini  istədi  [48,s. 162  ]. 
Bundan  xəbər  tutan  Fətəli  şah  Əbülfət  ağanı  beş  min  nəfərlik  qoşunla 
Qarabağa  göndərdi.  Şah  hökm  etmişdi  ki,  Əbülfət  ağa  Ibrahimxəlil  xanın 
«hüzurunda  vəkil  və  naib  kimi  olub,dəxil  vətəssərü  edənləri  xüsusən 
Məhəmmədhəsən  ağanı,  bir  para  Qarabağ  bəyzadələri  ilə  Fətəli  şahın
186
hüzuruna  rovanə  edə».[56,s,162  ].  İbrahimxəlil  xan  əvvəlcə  şahın  təklifini 
qəbul  etmək  istədi,lakin  Məhəmmədhəsən  ağa  Mehdiqulu  ağa  və  Xanlar 
ağa  öz  aralarında  ədavəti  bir  kənara  qoyub  bırləşdilər  və  atalarından 
Əbülfət  ağanı  Qarabağa  buraxmamağı  tələb  etdilər.  Xəzaninin  yazdığı 
kimi,  oğlanlanmn  təsiri  ilə  «dəxi  Fətəli  şahın  bir  para  təklifatını 
xoşagəlməz  bilib  dübarə  Əblüfət  xana  yazdı  ki,  qayıtsın  və  Qarabağ 
torpağına  gəlməsin».[56,s.l62  ].  Mirzə  Camal  da İbrahimxəlilxəlil  xanın 
Əbülfət  ağaya  məktub  yazaraq  ondan  Qarabağ  torpağına  ayaq 
basmamasmı  tələb  etdiyini  yazır  [59,s. 133  ].  Əbülfət  xan anladı  ki,cavab 
qardaşlarının  təsiri  ilə  verilmişdr.  Buna  görə  də  atasının  sözünə  məhəl 
qoymayıb  ixtiyarındakı qoşunla xanlığm Zəngəzur  və  Qapanat mahallarına 
daxil  oldu,hər  kənd  və  nahiyyədə  Məhəmmədhəsən  ağa  və  Mehdiqulu 
ağanın  digər  bəylərin  vo  ağaların  darğa  və  nökərlərini  vəzifədon 
kənarlaşdırıb,  öz  adamlarım  onlann  yerlərinə  təyin  etdi.  Qapan,  Çuldur  və 
Güney  mahallarını  tamamilə  nəzarəti  altına  aldı.  Bərguşad  cayı  yanmda 
düşərgə  saldı  [48,s. 162-163  ].Bir sıra boylər,  o cümlodən Mirzə  Əli  boy  və 
Fazil  bəy  zahirdə  İbrahimxəlil  xana  sədaqətlərini  saxlasalar  da  gizlində 
Əbülfət  ağaya  rəğbət  bəsləyirdilər.  İbrahimxəlil  xanla  Məhəmmədhəsən 
ağa  Əbülfət  ağaya  qarşı  hərəkət  edib  Tuğ  kəndinə  gəldilər.  Burada 
Mehdiqulu  ağa  və  xanlar  ağa  onlardan  ayrılıb  Zəngəzura  tərəf  hərəkət 
etdilər.  Mehdiqulu  ağa  Uğurlu  bəyi  bir  dəstə  atlı  ilə  göndərdi  və  Əbülfət 
ağanm Xəzrək kəndində  qoyduğu bəyləri tutulub dustaq edildi.  Əbülfot ağa 
isə Məhəmmədhəsən ağa ilə İbrahimxəlil xanın yanında az qüvvə olduğunu 
güman  edib  sürətlə  Dizaq  mahalına  gəldi.  Məqsədi,  tarixçinin  güman 
elədiyino  göro  «Məhəmmədhəsən  ağanı  və  İbrahim  xanı  dəxi  bidəxil  edib 
Şuşa  qalasım  tutmaq  idi».[56,s,163  ].  Vəziyyətin  çətinləşdiyini  görən 
İbrahimxəlil  xan  və  Məmmədhəsən  ağa  dərhal  Mehdiqulu  ağa  və  Xanlar 
ağaya  xəbor  göndərdilər  ki,  iki  günədək  4-5  yüz  atlı  vo  piyada  döyüşçü 
toplayıb  özlərini  çatdırsınlar.  Sonuncular  yeddi  yüz  nəfərə  qədər  atlı  və 
piyada  döyüşçü  toplayıb  tələsik  özlərini  Tuğ  kəndinə  çatdırdılar.  Tuğa 
əlavo  qüvvə  gəlməsindən  xobəri  olmayan  Əbülfət  ağa  sübh  tezdən 
Qızılqışlaqdan  çıxıb  qoşununu  dəstələrə  bölərək  kəndə  yaxınlaşmağa 
başladı.  Hava  buludlu  və  dumanlı  olduğundan  kəndin  içi  görünmürdü. 
Əbülfət  ağa  kəndo  bir  verstə  qədər  yaxınlaşdıqda  duman  dağıldı  vo  o 
kənddə  xeyli  hərbi  qüvvə  olduğunu  gördü.  Kiçik  bir  toqquşmadan  sonra 
Əbülfət  ağa  hücumunu  dayandırdı.  Gecəni  keçirib  səhəri  geri  qayıtmaq 
fıkrində  idi.Ancaq  Məhəmmodhəsən  ağa  və  Mehdiqulu  ağamn  dostoləri 
qəfıl  Əbülfət  ağanın  qoşununa  hücum  etdilər.  Əbülfət  ağanın  döyüşçüləri 
silah-sursatlarını  atıb  qaçmağa  başladılar.  Cəbrayıllı,  Hacılı  və  Cavanşir 
tayfasmdan  olan  döyüşçülər  isə  Əbülfət  ağadan  üz  döndorib  qarşı  tərofo 
keçdilər. Əbülfət ağa az miqdarda tərəfdarı ilə qaçıb Arazm o tayma keçdi.
187

Fətoli  şah  Əbülfot  ağanın  uğursuzluğundan  xobor  tutub,  zahiron  onu 
mozomrnot elodi.  İbrahimxəlil xanxn yanxna adam göndorib,  Əbülfət ağamn 
guya ondan icazəsiz Qarabağa hücüm etdiyini bildirdi [56,s.166 ].
Fotoli  şah  İbrahimxolil  xamn  Rusiya  himayosino  keçmosindon  çox 
qorxurdu.  Buna  görə  Kəıim  xan  və  Abdulla  xanı  onun  yanına  göndərib 
yazmışdx  ki,  «Allah  rizasına  namusi-islamı  mənzur  edib  hər  nə  təvəqqeyi 
var» ondan  etsin,  «urus padşahxna  itaot etmosin.  Şuşa qalasx  toxunulmazdır 
və məmləkətdə soddi motindir və İramn giriş qapısıdır, Urus dövlətinə verib 
Rusiya qoşunlarını daxili şəhr və  [onlarxn ].  qalası eləməsin [56,s. 167 ].  Şah 
Qarabağı  ruslardan  müdafio  etmok  üçün  Şahbulağı  qalasına  Qacar 
qarnizonunun  yerləşdirilməsini  təklif  edir,  bildirirdi  ki,  ikinci  oğlu  Abbas 
Mirzəni  göndərəcək  ki,  Qarabağ  xanlığı  ilə  düşmənçilik  edən  qonşu 
sakinləri  cozalandırsın.  Qarabağdan  qaçan  elatları  toplayıb  geri  qayıtsın. 
Şahxn  təklifinə  göro  əlavə  iki  min piyada  sərbaz  toplarla  gəlib  qalalarxnda 
yerləşməli  idi.  İbrahimxəlil xan şahın elçilərinə qeyri-müəyyən cavab verib 
geri  yolladx  [56,s. 167  ].  Fotəli  şah  Korim  xan  vo  Abdulla  xanı,  habelo 
Rəhim  xanı  qiymətli  hədiyyələrlə  yenidən  Şuşaya  göndarib  əvvəlki 
təkliflərini təkrar etdi.Bu  dəfə İbrahimxəlil xan elçiləri geri qaytarmayxb ev 
dustağx  kimi  Şuşada  saxladı  vo  bu  barodo  Sisianova  xobor  verdi[56,s.l67- 
168]..
Qarabağ  xanlığxnx  hərbi  yolla  itaətə  gətirməyin  mümkün 
olmadığmı  görən  Fətəli  şah  İbrahimxəlilxəlil  xanx  diplomatik  yolla 
Rusiyanın  himayəsi  altxna  keçməkdən  çəkindirmək  qərarına  gəldi.  Şah 
Kərim  xan,  Rəhim xan və Abdulla  xandan  ibarət  olan elçilərini  xüsusi 
formanla  Qarabağa  göndnrdi  [59,s. 133  ].  Fərmanxn  mozmunundan 
aydın  olur  ki,  Fətəli  şah  indiyə  qədər  heç  kəsə  etmədiyi  güzəşti 
İbrahimxəlilxəlil  xana  etməklə  onun  Rusiya  himayəsinə  keçməsinə 
imkan  vermək  istəmir.  Belə  ki,  Fətəli  şah  «Qarabağ  mahalmx,  şah 
xəzinəsinə 
çatmalı 
olan 
mədaxili 
ilə 
birlikdə 
əbədi 
olaraq 
İbrahimxəlilxəlil  xana  verməyi,  habelə  öz  övladlarmdan  iki  nəfərini 
onun yanma girov göndərməyi öhdəsinə götürürdü»[59,s.l33-134 ].
Edibn bu  güzaştlərin müqabilində  rus  qoşunlarmtn hücumlarxnxn 
qarşısmı  almaq  üçün  Tiflis  və  Gəncə  yolunun  üstündə  olan  Əsgəranxn 
har  iki  qalasında  İran  ordusu  yerbşdirilmoli,  Şuşa  qalasının 
yaxmlığmda  qazxlmxş  səngərbr  də  bu  ordunun  ixtiyarma  verilməli  idi. 
Bütün  xərcləri  şah  hökumətinin  xəzinəsindən  ödənilməli  olan  bu  ordu 
İbrahimxolilxalil xanın itaət və əmrindən boyun qaçırmamalı idi.
Lakin  şahın  bu 
təklifləri  də  heç 
bir  nəticə  vermədi. 
İbrahimxəlilxəlil  xan  Qarabağ  xanlığımn  Rusiyanm  hakimiyyəti  altma 
keçməsi  siyasətini  daha  böyük  inadkarlıqla  davam  etdirirdi.  Bu 
addımxn  gələcəkdə  özü  üçün  hansı  ağır  nəticələrə  gətirib  çıxaracağxnx
188
dərk  etməyən İbrahimxəlilxəlil  xan  müqavilə  layihəsi  üzərinda  aparılan 
işlori  daha  da  sürətbndirərok  onu  tezlikb  başa  çatdırmağa  təbsirdi. 
Onun  rus  komandanlığı  ilə  xanlığxn  müstəqilliyini  əsasən  qorumaq 
şərtilə himayə haqqında müqavüə bağlamaq üçün damşıqlara başlamaq 
toşəbbüsü də  boşa çıxdı.  1804-cü  ilin yanvarmda  Gənconi zobt etdikdon 
sonra  Sisyanov  İbrahimxəlilxəlü  xana  məktub  yazaraq  onu  «qorxaq 
tülkü»,  «ağacda  bitməyən  yarpaq»  kimi  ifadələrb  təhqir  edərək  xanxn 
danxşıqlar haqqxnda təklifini rədd  etmişdi.  Sisiyanov kinayo  üə  yazırdı: 
«Dünyada  harada  görünüb  ki,  qartal  milçəklə  danışıqlar  aparsın,  zəif 
güclüyə itaət etmək üçün yaranmışdır»  [89.2. Isən.  1417,s.696 ].
Bir  müddət  sonra  general  İbrahimxolilxolil  xandan  Rusiya 
himayəsini qəbul etməsini ultimativ tərzdə tələb ctdi [78.1  sənl416,s.696 
].  Bu  zaman  Qarabağ  xanhğının  daxüi  vaziyyoti  mürəkkəb  idi.  Ağa 
Məhəmməd şah Qacarın viranedici yürüşləri nəticəsində xanlığm ohalisi 
var yoxdan çıxmış ərzaq məhsullarınm qıtlığı hiss  olunurdu.
Qarabağ  həm  Rusiya,  həm  də  Qacarlar  dövbti  üçün  böyük 
strateji  ohəmiyətə  malik  idi.  Şuşa  o  zamankx  İran  sərkərdəbrinin  və  o 
cümlədən şahxn özünün rəyinə görə Cənubi Qafqazın açarı, Rusiya üçün 
İramn qapısı hesab edilirdi [23,s.l82 ].
Qarabağ xanlığını dinc yolla itaətə gətirmək xəttini davam etdirən 
Sisianov  öz  şəxsi  nümayəndəsi  -  əslən  gürcü  zadəganı  Corayevlə 
bağlanması  təklif  olunan  müqavilə  mətrnni  göndərdi.  Daha  sonra 
mayor  Lisaneviçi  Şuşaya  göndərib  xanı  Rusiya  himayəsini  qəbul 
etməyə razı  salmasını  tapşırdı.  Həm  də  Lisaneviçə  verümiş  təlimatdan 
görünürdü ki, xamn layihəyə düzəliş etməsinə icazə verilmir.
Lisaneviç  Şuşaya  gələn  kimi  xan  nüfuzlu  bəyləri  do  çağırmaqla 
divan  topladı.  Altı  günlük  məsbhətləşmələrdən  sonra  bütün  bəylər 
Rusiya  himayəsini  qəbul  etmək  haqqında  təklifi  radd  etdilər.  Ancaq 
İbrahimxolilxəlil  xan  onların  rəyi  ilə  hesablaşmayaraq  himayəyə 
kcçmək haqqmda müqavilə mətnini qəbul ctdi [128.4,s.40 ].
Sisianov  Lisaneviçlə  İbrahimxəlilxəlü  xana  ünvanladığx  məktub 
da  göndarmişdi.  Baş  komandan  bildirirdi  ki,  müqavila  xanlığm  İran 
təcavüzündən  qorunmasına,  varislərinin  hakimiyyətinin  saxlanmasına 
təminat 
verəcəkdir. 
Müqavilənin 
imzalanması 
haqqında 
İbrahimxolilxəlil  xaııın  prinsipal  razılığxm  alan  Sisianov  1805-ci  il 
martm  14-də  İbrahimxəlüxəlü  xana  yazdığı  məktubunda  bununla 
əlaqədar  məmnunluğunu  bildirirdi.  O,  eyni  zamanda  aprelin  7-də  çara 
raport  göndərərək İbrahimxəlilxəlil xanm, eləcə də  onun qohumu şəkili 
Səlim  xamn  müqavüəni  imzalayaraq  impcratora  sədaqət  andı  içməyə 
razılaşdıqları haqqmda məlumat verdi.  General ümid  etdiyini  bildirirdi
189

ki,  xanlarm  ödəyəcəyi  bac  Gürcüstandakı  rus  admmistrasiyasının 
xnzinosini xeyli zonginləşdirəcək [89.2, sən.1433  s.701-702].
Ibrahimxəlilxəlil  xan  və  şəkili  Səlim  xan  öz  əyanları  və 
xidmətçiiəri 
ih
  {sayı 
600
  nəfərə  çatırdı ]. 
Sisianovıın
  Goncədən 20 verst 
aralıda yerləşon Kürəkçaydakı düşorgəsinə goldilər.
1805-ci  il  mayın  14  [yeni  təqvimlə  26-sı]...  İbrahimxəlilxəlil  xan 
Sisianovun Gəncədən 20 verst aralıda Kürəkçay sahilindəki düşərgəsinə 
gobrok  himayə  müqavilosini  imzaladı  vo  sodaqət  haqqında  andlı 
öhdəlik götürdü.
Müqavilə 
giriş 
və 
11 
maddodən  ibarət 
idi. 
Girişda 
İbrahimxolilxolil  xan vo  Sisianov  təntonəli şəkildə  müqavilə bağladıqla- 
rım bəyan edirdilər.
Müqavilonin  birinci  maddəsində  deyilirdi  ki,  İbrahimxəlilxəlil 
xan  İrandan,  yaxud  hor  hansı  digor  bir  dövlətdən  asılı  olmamağa  and 
içir.  İkinci  maddəyə  görə  Rusiya  imperatoru  özü  və  varisləri  admdan 
İbrahimxəlilxəlil  xanm və  varislərinin və mülklərinin bütövlüyünün  qo- 
runmast vəd edirdi [89.2, son .1436 s.704-705]...
Müqavilənin  üçüncü  maddəsində  xan  hakimiyyətinin  ötürülməsi 
qaydası müəyyəniəşdirilirdi.  Qərara alımrdı ki, İbrahimxəlilxəlü xandan 
sonra  hakimiyyot  onun  böyük  oğluna  vo  sonra  eyni  qaydada 
kcçəcəkdir.  Bu zaman yeni xana çarm təsdiq fərmanı verilməli idi.  Xan 
müstəqil  xarici  siyasətdən  imtina  edir  və  Qafqazdakı  rus  qoşunlarımn 
komandanı  ib   əvvolcədon  razılaşdırmadan  qonşu  hakim brb  əlaqə 
saxlamamalı  idi,  əgər  onlardan  elçilər,  yaxud  məktublar  gələrsə 
mühümlərini  baş  komandana  göndərməli,  az  mühümləri  barədə  isə 
xamn yamnda qoyulmuş rus zabiti ilə məsbhotbşməli idi.
Müqavilənin  bcşinci  maddəsinə  görə  çar  Qafqazdakı  rus 
qoşunlarımn  komandanı  və  Gürcüstan  baş  idarəsinin  admdan 
İbrahimxəlilxəlil  xanın  vo  onun  varislərinin  Qarabağ  xanhğında 
hakimiyyətiııi 
həmişəlik 
saxlamağı, 
xanın 
daxili 
idarəçilikdə 
müstəqilliyino  toxunmamağı  vəd  edirdi  [89.2  sən  1436,s.705]...  Xam, 
onun  ailosini, mülkbrini «qorumaq üçün» Şuşada 500 nofərlik rus harbi 
dəstəsi  ycrləşdirilməli  idi.  Böyük  təhlükə  yaranardısa  baş  komandan 
əlavo  qüvvəbr  göndərməli  idi.  Altıncı  maddədə  deyilirdi  ki,  Şuşada 
yerbşdirilon dəstənin bütün xərcbri xanın üstünə düşür.
Səkkizinci maddədə Qarabağ xanmın Rusiya xəzinəsinə ödəyəcəyi 
xəracın  miqdarı  və  ödəmo  qaydası  müəyyənləşdirilirdi.  8000  əşrəfı 
[çervon  ].  mobloğindo  xəracm  yarısı  fevrahn  1-do,  digər  yarısı  isə 
scntyabrm  1-də ödənilməli idi.  Həmin maddədə həm də qeyd edilirdi kı, 
İbrahimxəlilxəlil  xan  özünün  ikinci  oğlu  Məhəmmədhəsən  ağanıtv 
böyük 
oğlu 
Şükrullahı 
girov 
sifətib 
Tiflisə 
göndorir 
[89.2
190
sən. 1436,s.705].
Qafqazdakı  rus  qoşunlarınm  baş  komandam  gen.  Sisianov 
Kürəkçay müqaviləbrinin  imzalanmasmdan  çox  məmnun  qaldı.  O,  22 
may  1805-ci il tarixli raportunda  Şuşa qalasınm açarlarım və  Kürəkçay 
müqaviləbrinin  mətnbrinin  Peterburqa  göndərdiyini  yazaraq  «Rusiya 
imperiyasmın  genişlənməsi»  münasibətilə  imperatoru  tərkib  etdi. 
Qarabağm  Rusiya  himayəsinə  qəbul  edilməsinin  faydasından  bəhs 
edərək  Sisianov  yazırdı  ki,  Qarabağ  öz  mövqeyinə  görə  Azərbaycanın 
və  deməli  İranm  qapısı  sayıla  bilər  və  demək  onları  vahimə  içində 
saxlayacaq;  Qarabağ  vasitəsilə  payızda  Gürcüstamn  işğal  olunması 
nəzərdə tutulan Bakı ilə yaxmlaşdıracaq [89.2sən.l436,s.702-703 ].
Baş  komandan  İbrahimxolilxolil  xana  general-leytenant  rütbəsi 
verib  ona  müvalıq  məvacib  təyin  olunması  və  daş-qaşla  bəzənmiş 
qılmcla  təltif olunmasını,  xanın  böyük  oğlu  və  varisi  Məhəmmədhəsən 
ağaya  general-mayor  rütbəsi  verib,  müvafiq  məvacib  təyin  olunmasmı 
və almazlarla bəzədilmiş, üstündə «sədaqətinə görə»  yazısı olan medalla 
təltif  olunmasını,  xanın  ortancıl  oğlu  Mehdiqulu 
ağaya  müvafıq 
məvaciblə  general-mayor  rütbəsinin  verilməsini,  kiçik  oğul  Xanlar 
ağaya müvafiq məvaciblə polkovnik rütbəsinin verilməsinin təklif edirdi 
[89.2 sən.  1453,s.711-712; sən.  1456 s.712-713 ].
Sisianovun  təklifmi  nəzərdən  keçirən  çar  6  iyul  1805-ci  il  tarixli 
buyruğu  ilə  Qarabağ və  Şəki xanlarmın,  onların  oğlanlarmın  rütbələrlə 
və müvafiq m əvacibbrb təltif olunması haqqında fərman imzalandığını 
büdirirdi  [89.2sən  1453,s.713  ].  I  Aleksandrm  8  iyul  1805-ci  il  tarixli 
fərmanmda  deyilirdi  ki,  imperatorun  lütfü  ib   İbrahimxəlilxəlil  xan 
general-leytenant  rütbəsi  ilə təltif olunur və ona müvafiq məvacib təyin 
olunur [89.2sənl456,s.713 ].
İbrahimxəlilxəlil  xanın Rusiyanm  hakimiyyətini  qəbul  etməsi şah 
sarayınm 
kəskin 
qəzəbinə 
səbəb 
oldu. 
Kürəkçay 
müqaviləsi 
imzalandıqdan  az  sonra,  daha  doğrusu  1805-ci  il  iyun  ayınm 
ortalarmda  qacarların bir  hərbi  birləşmosi  Xudafərin  körpüsündən Araz 
çaymı  keçərək  Qarabağ  ərazisinə  soxuldu.  Artıq  iyun  aymın  11-də 
Pirqulu  xan  Qacarın  başçıhq  etdiyi  10  min nəfərlik  İran  ordusunun  ilk 
dəstəbri  tərkibində  Qarabağ  suvariləri  də  olan  rus  qoşunu  ilə  döyüşə 
girdi.  Mirzə Camal  Qarabaği bu  döyüş  üzərində daha ətraflı dayanaraq 
yazırdı:  «Arazın  suyu  qalxmışdı.  Çayı  körpüdən  başqa  heç  yeıdən 
keçmək  olmazdı.  Buna  görə  Məhəmmədhəsən  ağa  qızılbaş  qoşununun 
Qarabağ torpağma girə bilməməsi və vüayətdəki ellorin,  kəndbrin  əkin 
yerlərinin  tələf olmaması üçün yeger  dəstəsini və  mayoru  [Şuşadakı  ıus 
qarnizonunun  komandiri  mayor  Lisaneviç  nəzərdə  tutulur  -  T.M.  |. 
götürüb  Qarabağın  adlı-sanlı  atlıları  üə  biriikdə  körpüyə  tərəf  getdi.
191

Lakin,  qızılbaş  fqoşunu  ].  onlan  qabaqlayıb  körpüdon  keçmiş  və 
Qaıabağ  torpağına  girmişdi.  Qızılbaşlar  Cobrayıl  bağlan  yaxmlığmda 
rus  va  Qarabağ  əsgərbrinə  rast  gəldibr.  Bərk  vuruşma  oldu.  Gecə 
mərhum  Məhəmmədhəsən  ağa  Şuşa  qalasımıı  mühafızəsini  məsləhət 
bilıb,  qoşunla  qalaya  qayıtdı».[59,s,135  ].  Bu  döyüşdə  qalib  gəbn İran 
oıdusu Qarabağda böyük dağıntılar törətdi.
Beblikb, rus hökuməti elə ilk vaxtdan Qarabağ xanlığmı müdafıə 
etmək haqqmda öz üzərinə götürdüyü öhdəliyi yerinə yetirmədi.
Mii'  Mehdi  Xəzaninin  yazdığına  görə  İbrahimxəlilxəlil  xan  və 
Məhəmmədhəsən  ağa  Şuşadakı  bir  çox  bəybrdən  arxayın  deyildilər, 
onlarm  Əbülfət  ağamn  tərəfmə  keçəcəyindən  və  qalanı  təslim 
edəcəklərindən ehtiyat edirdilər.  Məhz buna görə də onlar qalaya qayıdıb 
oranın mühafizəsini daha vacib bilmişdilər  [56,s. 169 ].  Əvvəlcə onlarm öz 
qüwələri və mayor Lisaneviçin  başçılıq  etdiyi rus  taboru qalanın önündə 
düşərgə  qurdular.  Qarabağ  kəndbrinin  sakinlərinin  çoxu  da  dağlara 
çəkildilər.  Elatlar  yaylaqlara  qalxdılar.  Abbas  Mirzə  ordusu  ilə  Çanaxçı 
kəndinə  yetişib  orada  ordu  qurdu.  Onun  sərkərdəsi  Əliqulu  xan  beş 
minlik  qüvvə  ilə  Əsgəran  qalalarına  yanaşdı.  Əbülfət  ağa  onun  tərəfmə 
keçmiş  bir  sıra  Qarabağ  bəyləri  ilə  Qacar  qoşunları  ib  birlikdə  idi. 
Tarixçinin  yazdığma  görə  xristian  kəndlərinin  «məcmu  məlikbri  və 
koxaları  təmamən  Əbülfət  xanın  yanına  gedib  xələt  və  xatircəmlik  hasil 
ebdibr».[56,s,170 ].
Lisaneviç  və  İbrahimxəlilxəlil  xan  Qarabağda  vəziyyətin  çox  ağır 
olduğunu  gen.  Sisianova  bildirdUər.  Sisianov  polkovtıik  Karyagini  yeger 
alayı  və  loplarla,  habelə  polkovnik-leytenant  Kotlyarevskini  Qarabağa 
göndərdi.  Onlar  Şahbulağma  çatdıqları  gün  Əliqulu  xan  Əsgəran 
səmtindən,  Abbas  Mirzə  isə  Çanaxçı  kəndindən  Şuşa  üzərinə  hücuma 
keçmişdilər.  Karyagin dərhal  Əsgəran  tərəfə həmlə etdi.  Abbas  Mirzə də 
ordusunu  Əsgəran  qalalarına  tərəf yeritdi.  M.Xəzani  yazır:  «Polkovnik 
qoşunu  ilə  dava  edə-edə  Qarağacı  mənzilinədək  ki,  əzim  qəbristan  idi, 
gəldilər.  Orada yolun içi qəbrlərin hasarları idi. Təng və çətin yerlər idi ki, 
ərradə  [atlılar  -   T.M.  ].  keçib  gedə  bilməzdi.  Xüsusən  ki,  Əsgəran 
qalalanm  qızılbaş  qoşunu  tutub  və  möhkəmbndirmişdilər.  Qaladan 
davğa  kimi  hər  iki  tərəfmi  möhkəm  səngər  qayırmışdılar  ki,  keçmək 
mümkün  deyildi.  Əlacsız qalıb,  geri  Şahbulağa tərəf qayıtmağı dəxi ar və 
namus  bildi.  Qəbristamn  kənarında  iki  kiçik  balaca  hasar  var  idi. 
Ərradələri  oraya  sürüb  yerbəyer  düşdülər.  Və  ətraflannı  səngər  elədilər. 
Şul  yerdə ki,  batalyon səngər ebmişdi, ətrafı tamam səhra və düz yer idi. 
Qarqar  çayı  ilə  onların  arası  bir  verst  olurdu».[56,s. 170-171  ].  Qızılbaş 
qoşunu  rus  hərbi  dəstəsini  mühasirəyə  alıb,  su  ilə  aralarında  istehkam 
düzəltdilər.  On  bir  gün  mühasirə  davam  etdi.  Karyagin və  Kotlyarevski
192
yaralandılar.  Rus  horbi  dəstəsi  heyətinin  yarıdan  çoxu  həlak  olmuş,  üç 
yüzə yaxın döyüşçü qalmışdı ki,  onların əksəri yaralı və susuz idi.  Rus ta- 
borunda yüzbaşı sifətiylə xidmət edən Qarabağ xristianı  məlik Vanya  bə- 
lədçilik  edib  rusları  gecə  ikən  Şahbulağma  apardı.  Səhəri  günü  Abbas 
Mirzə  Şahbulağı  qalasına  hücum  etdi,  lakin  oranı  ala  bilməyib  mühasirə 
etdi.  Üç gündən sonra yenə Vanyanm  bələdçiliyi  ilə ruslar gecə ikən  Şah- 
bulağı  qalasmdan  çıxdılar.  Xəlvəti  yolla  iki  gündən  sonra  Cermuq  dərə- 
sindən  olan  qalaya  yetişdilər.  Rus  döyüşçüləri  üç-dörd  gün  burada  qalıb 
dincəldibr  və  yerli  sakinlər  onları  azuqə  ilə  təmin  etdilər.  Bundan  sonra 
Murovdağm  gizli  yollarmdan  keçərək  Vanyanm  bələdçiliyi  ilə  Gəncəyə 
yetişdibr [56,s.171-172 ].
Fətəli şah özü yeni qüwəbrlə Qarabağa gəldi və Tərtər çayına ye- 
tişdi.  Lakin burada ruslarm dəniz  yolu ilə Rəştə hücum  etdiklərini eşit- 
di.  Həm  bu  səbəbə  görə,  həm  də  Sisıanovun  özünün  böyük  qüvvələrb 
Qarabağa  hərəkət  etdiyini  bilib  Ərbədib  qayıtdı.  Abbas  Mirzə  Gürcü- 
stan  tərəfə  hərəkət  edib  Axısqa  çayma  çatdı.  Oradan  isə  İrəvana  sarı 
döndü.  Mayor Lisaneviç Şuşadakı taborla və Mehdiqulu  ağa ilə həıəkət 
edib Zəngəzur və Qapam yenidən tutdular.  Sisianov Xonasenə kimi gə- 
Jib,  burada  Fətəli  şahm  geri  döndüyünü  eşidib  geri  qayıtdı.  Məhəm- 
mədhəsən ağa onu  Şuşaya apardı.  Şuşada onun şərəfmə ziyafətlər təşkil 
olundu.  Sisianov Əbülfət  ağaya  meyl  etdikləri  üçün  Mirzəli  bəyi,  Feyzi 
bəyi  həbs  etdirdi,  ailələri  ib   bərabər  Tiflisə  köçürülməbrini  əmr  etdi. 
Ancaq  İbrahimxəlilxəlil  xanın  xahişi  ilə  onlar  azad  olundular,  əvəzinə 
hərəsinin bir oğlu girov  kimi Gəncə şəhərinə  aparıldı.  Bir müddət əvvəl 
Fətəli  şahın  elçi  kimi  İbrahimxəlüxəlil  xamn  yamna  göndərdiyi və  Şu- 
şada saxlanan üç xanı özü üə götürən Sisianov Tiflisə getdi [56,s. 172-173 
]•
Əldə  edilən  bu  qələbədən  ruhlanan  şah  ordusu  Qarabağ  və 
Gəncədən  keçərək  Gürcüstan  üzərinə  hücum  etməyə  cəhd  göstərdi, 
lakin,  xeyli  itkilər  verərək  İrəvan  qalasma  çəkilməyə  məcbur  oldu 
[137,s.76-78 ].
1805-ci  ilin  sonlarına  qədər  rus  ordusu  artıq  Azərbaycamn  Car- 
Balakən camaatlarını, Gəncə,  Qarabağ,  Şəki və  Şamaxı  xanlıqlarını  ələ 
keçirərək  öz  mövqelərini  xeyli  möhkəmləndirə  bilmişdi.  İndi  qarşıda 
duran  əsas  vəzifo  çox  mühüm  strateji  və  iqtisadi  əhəmiyyəti  olan  Bakı 
xanlığının  ələ  keçirilməsi  idi.  Lakin  1806-cı  il  fevralın  8-də  general 
Sisiyanovun  Bakınm  qala  divarı  yaxmlığmda  öldürülməsi  [140,s. 154  ]. 
bu vəzifənin həyata keçirilməsini bir qədər ləngitdi.
1805-1806-cı  ilin  qışında  İbrahimxolilxəlil  xanm  ikinci,  vəliəhd 
oğlu  qatı  Rusiya  tərəfdarı  olan  Məhəmmədhəsən  xamn  Şuşada  vəfat 
etməsi  də  Rusiyanm  Azərbaycandakı  mövqelərinin  zəifləməsinə
193

müoyyən  cpdor  tasir göstərmişdir.  Mir  Mehdi Xəzaninin yazdığma görə 
İbrahimxolilxəlil xan  1220-ci hicri ili zilhiccə ayınm 4-d3 [miladi  1806-cı
il fcvralın 24-ü ].  Mchdiqulu ağamn özünün varisi təyin olunması barədə 
sənəd imzalayıb [56,s. 176 ].
General Sisiyanovun Bakı  yaxınlığmda öldürülməsi şah saraymda 
Cənubi Qafqazda  itirdiyi mövqcləri qaytarmaq  ümidini  artırdı.  1806-cı 
ilin yazında Abbas  Mirzənin komandanlığı ilə 20  minlik  qoşun yenidən 
Qarabağa  soxuldu.  Abbas  Mirzə  bu  dəfə  də  əsas  diqqəti  Şuşanın 
almmasma  yönəltmişdi.  Şuşadakı  rus  qarnizonu  çox  kiçik  idi. 
Vəziyyətin  çox  mürəkkəb  olduğunu  görən  İbrahimxəlilxəlil  xan  bu 
qarnizona  kömək  üçün  min  nəfərlik  suvari  dəstəsi  ayırmağa  məcbur 
oldu  [182.2,s.6  ].  Lakin  Qarabağ  xanının  ayırdığı  bu  əlavə  qüvvələr  də 
vəziyyəti düzəltmək üçün kifayət deyildi.
Abbas  Mirzn döyüşə  başlamazdan əvvəl  İbrahimxəlilxəlil  xanı  öz 
tərəfmə  çəkmək  üçün  daha  bir  cəhd  göstərdi.  Onun  göndərdiyi 
nümayəndələr  İbrahimxəlilxəlil  xanı  dilə  tutmağa  başladılar.  Çoxsayh 
orduya  qarşı  durmaq  üçün  kifayət  qədər  qüvvəsi,  ruslarm  da  yeger 
dəstəsindən başqa qoşunu olmadığmdan İbrahimxəlüxəlü xan  Qarabağ 
elləri  və  kəndlərinin  ayaq  altmda  dağılmaması  üçün  qızılbaşlarla 
xoşluqla  rəftar  etməyə  başladı  [59,s.138  ].  Eyni  zamanda  o,  atdığı  hər 
bir  addımı  barədə  Şuşadakı  rus  qarnizonunun  komandiri  mayor 
Lisaneviçə  məlumat  verirdi.  Sonuncu  Qarabağ  xanma  tezliklə  əlavə 
kömək gələcəyinə söz versə də vəziyyət dəyişməz olaraq qalırdı.  Bundan 
istifadə edən şah  ordusu  Şuşanı mühasirəyə almağa  başladı.  Vəziyyətin 
getdikcə  ağırlaşdığım  görən  İbrahimxəlilxəlil  xan  öz  ailəsinin  və  yaxm 
adamlarınm  təhlükəsizliyini  təmin  etmək  üçün  şəhəri  tərk  etmək 
qərarına  gəldi.  O,  Şuşadan  4  kilometr  aralıda  yerləşən  Xan  bağı  adlı 
yerə gəlib burada düşərgə saldı.
Lisaneviç  xanm qalaya dönməsini  tələb etdi.  Xan öz  oğlu  Meh- 
diqulu  ağam  Şuşaya  göndərib,  səhəri  özünün  də  Şuşaya  gələcəyini  bil- 
dirdi.  Mir  Mehdi  Xəzani  yazır:  «..şul  gecə  şeytanlıq  peşəsi  olan  şər 
adamlar mayora şərarət edib, deyiblər ki,  İbrahimxəlil xanın Qızılbaşla 
güftüqusu var.  Bu gecə xanın yanında çox cəmiyyəti - külli və qoşun var 
ki, Qızılbaşdan gəlib, hazırdırlar» [56,s. 178 J.Xəzaninin bu sözlərini belə 
bir  fakt  da  təsdiq  edir  ki,  məlik  Cəmşid  mayor  Lisaneviçə  çuğulluq 
edərək  bildirmişdi  ki,  guya  xan  Fətəli  şahla  gizli  əlaqə  saxlayır  və  şah 
Qarabağa qoşun göndərmişdir [89.3, sən.610,s.334 ].
Həsən  İxfa  Əlizadə  özünün  «Şuşa  şəhərinin  tarixi»  adlı  əsərində 
baş  vermiş  hadisəni  belə  təsvir  edir:  «Fitnəkarların  aravurması 
nəticəsində  gecə  mayor  Lisaneviç  Şuşadan  çıxıb  xanm  düşərgəsinə 
hücum  etdi.  Xan  çadırdan  mayoru  gördü:  «Gecənin  bu  vaxtmda  nə
194
hadisə  üz  vermişdir»  -  deyə sual  verdi.  Lakin  nahaq qan  tökməyə  adət 
etmiş  Lisaneviç  çadırlara  atəş  açmaq  üçün  əsgərlərə  əmr  eldi.  Həmin 
gccə  çadırda  olanlardan  17  nəfəri  öldürüldü.  Ölənlər  içərisində 
Ibrahimxəlilxəlil  xan,  arvadı  Tuba xanım,  qızı  Səltənət  bəyim,  12  yaşlı 
bir  oğlu,  həmçinin  Kəbirli  Abbasqulu  ağa,  Hacı  Həsənəli  bəy,  Əli  bəy, 
Mirzə  Haqverdi,  qərvəndli  Hümmət  bəy,  Sarıcalı  Gülməli  bəyiıı 
oğulları  Cavanşir və  Iləsən  ağa,  nökərlərdən qərvəndli  Əlipənah,  əfşar 
Cavanşir  və  Mirzə Nağı,  Kəbirli Əcəməlinin  oğlu  Hacı  Həsən  iki  oğlu 
ilə,  iki  nəfər  Şelli  və iki  başqa  adam  öldürülmüşdü.  Həmin qanlı  faciəli 
gecədə Mehdiqulu ağa və Cəfərqulu ağa Şuşada idilər» [72,s.236 ].
Mir  Mehdi  Xəzaninin  yazdığına  görə  o  gecə  cəmi  19  nəfər  qətlə 
yetirilmişdi:  İbrahimxəlilxəlil  xan,  arvadı  Tubu  bəyim  [şəkili  Hüseyn 
xanm  bacısı  ].,  xanın  Bikə  ağadan  olan  qızı  Nəcibə  xanım,  Göhər 
ağanm  anasmdan olan bir oğlu, xanın kənizi Səltənət bəyim, xanın oğlu 
Abbasqulu  ağa,  Hacı  Hüseyn  bəy  Kəbirli,  Mirzə  Haqverdi  Kəbirli, 
Ilümmət  bəy  Cavanşir,  Iləsənağa  Gülməli  bəy  Sarıcalı,  Mirzətağı 
Əfşar, pişxidmət Əlipənah, Xacə Həsən Əcəm oğlu Kəbirli,  Qaranın iki 
oğlu,  başqa  üci  nəfər  [birinin  Adı  Teymuz  ].  və  daha  iki  nəfər  şuşalı 
[56,s. 178  Rzaqulu  bəy  Mirzə  Camal  oğlu  da  cəmi  17  nəfərin  qətlə 
yetirildiyini  yazır,  lakin  ölənlərin  adlarını  sadalayarkən  belə  çıxır  ki, 
əslində  21  nəfər  qətlə  yctirümişdir.  O  yazır:  «Lisaneviç  o  gccə  allahın 
qəzasından İbrahimxəlil xanı, arvadı Tuba xammı, qızı Səltənət bəyimi,
12  yaşlı  bir  oğlunu,  həmçinin  Kəbirli  Abbasqulu  ağanı,  Hacıhəsənli 
bəyi  və  Mirzə  Haqvcrdini,  qərvəndli  Hümmət  bəyi,  sarıcalı  Gülməli 
bəyin  oğlu  Cavanşiri  və  Həsənağanı,  qərvəndli  qulluqçu  Əli  Pənahı, 
əfşar  Cavanşiri  və  Mirzə  Nağını,  Kəbirli  Əcəmoğlunun  oğlu  Hacı 
Həsəni və onun iki oğlunu, iki nəfər Şelli və iki nəfər başqa adamı, cəmi 
17 nəfəri öldürdü» [72,s.236-237 ].
Törədilən  qətl  o  dərəcədə  böyük  amansızlıqla  həyata  keçirilmişdi 
ki,  o  nəinki  Qarabağda,  hətta  qonşu  ərazilərdə  belə  əhalinin  dərin 
hiddətinə  səbəb  olmuşdu.  Təəsüf  ki,  İbrahimxəlilxəlil  xanm  oğluı 
Mehdiqulu  xan  və  nəvəsi  Cəfərqulu  ağa  yaranmış  voziyyətdən  rus 
qoşunlarını Qarabağdan qovub çıxarmaq üçün istifadə etmədilər. Onlar 
bunun  tamam  əksinə  hərəkət  etdilər və  guya  heç  bir  şey  olmamış  kimi 
rus  ordusu üçün taxıl və ərzaq tədarük etməyə başladılar [59,s.138 ].
İbrahimxəlilxəlil  xan  və  onun  ailə  üzvlərinin  vəhşicəsinə  qətb 
yetirilməsi  təsadüf,  yaxud  bir və  ya  bir  neçə nəfərin [Lisaneviç və  onun 
ətrafmdakıların  ].  düşünülmüş  niyyətbrinin  nəticəsi  idimi  və  yaxud  da 
rus  komandanlığının  planlarınm  həyata  keçirilməsi  üə  bağlı  idimi?  Bu 
barədə  tarixşünaslıqda  müxtəlif  mülahizəbr  mövcuddur.  Çoxları  bu
195

faciəni yalmz Lisaneviçin düşünülməmiş, cinayətkar hərəkətinin nəticəsi 
sayırlar.
Ancaq,  çox  güman  ki,  bu  qətldə  rus  komandanlığımn  da  günahı 
olmamış  deyil,  ən azı komandanlığm İbrahİLmxəlilxəlil xana  qarşı  olan 
etimadsı/lığmın,  Lisaneviç  və  Corayevin  qoca  xanla  həqarətli 
davranışma göz yummasınm məntiqi nəticəsi olmuşdur.
F.Abasov  yazır  ki,  güman  ki,  Sisianov  İbrahimxəlilxəlil  xana 
qarşı  yalnız  sözdə  səmimi  idi  və  ola  bilər  ki,  gizli  göstərişi  ilə  xanın 
müqəddəratmı  həll  etmişdir.  Sisanovun  bu  cür  hərəkət  etməsinə 
aşağıdakılar səbəb ola da bilərdi:
Əvvəla,  İbrahimxəlilxəlil  xan  Rusiya  təbəəliyini  qəbul  etməyə 
dərhal  razı  olmamışdır,  ikincisi  o,  qeyri-xristian  idi;  üçüncüsü  xamn 
qacarlar  tərəfinə  keçməsi  təhlükəsi  vardı;  dördüncüsü,  Sisianov  hesab 
edirdi  ki,  xanın  ətrafmdakılarm  bir  hissəsi  ıranpərəstdir  və  onlar  xanı 
şaha  tərəf meyl göstərməyə  sövq  edə  büərlər,  şübhə var  idi ki,  xan gizli 
surətdə  Fətəli  şahdan  məktublar  alır  və  bu  barədə  rus  hakimiyyət 
orqanlarmı  məlumatlandırmır;  Sisianov  İbrahimxəlilxəlil  xanm  rus 
hərbi dəstəsinə hərbi yardımı ləngitməsindən, Fətəli şahın tərəfdarı olan 
naxçıvanlı  Abbasqulu  xanın  Şuşa  sarayında  saxlanmasmdan  və 
İbrahimxəlilxəlil  xanm  bir  sıra  digər  hərəkətlərindən  narazı  idi; 
beşincisi,  xan  ailəsinin  yeganə  çox  inandığı  üzvü,  taxtın  varisi 
Məhəmmədhəsən ağa  vərəmdən ölmüşdü [84,s. 184-185  ].
Sisianovun  çara  ünvanladığı  raport  da  Məhəmmədhəsən  ağanın 
vəfatından  sonra  Qarabağ  xanlığmda  vəziyyətin  gərginləşdiyini  sübut 
edirdi.  Sisianov  yazırdı  ki,  bu  ölüm  ilə  o,  Qarabağda  etibarlı 
dayağmdan  məhrum  olmuşdur.  Sisianov  hesab  edirdi  ki,  xan  taxtınm 
növbəti varisi  -   Məhəmmədhəsən  ağamn  oğlu  Cəfərqulu  ağanm  taxta 
çıxmasma  əmilərinin  maneçilik  törətməmələri  üçün  mayor  Lisaneviçə 
nmr  etmişdir  ki,  əmilərin  davranışma  nəzarət  etsin,  vəliəhdə  isə 
hərtərəlli yardım  göstərsin [89.2, sən,1485,s.725 ].
Sisianov  İbrahimxəlilxəlil  xana  20  iyul  1805-ci  il  tarixli 
məktubunda  onu  sədaqətsizlikdə  və  qeyri-minnətdarlıqda  ittiham 
edirdi.  General  Xarici  İşlər  Naziri  A.Çartorıyskiyə  23  iyul  1805-ci  il 
tarixli  məktubunda  isə  xanm  sədaqətinə  şübhə  etdiyini,  xanm 
qarabağhları  ruslara  qarşı  qaldıran  iranpərəst  xainlərlə  əhatə 
olunduğunu yazırdı [89.2 sənl462,s.715-716 ].
Bununla  əlaqədar  Çartorıyski  İbrahimxəlilxəlil  xana  yazırdı: 
«Siz,  eviniz  və  bütün  Qarabağ  mülki  Rusiya  himayəsinə  yalnız  onun 
üçün qəbul edilmişdir ki, İran təhlükəsindən müdafiə olunasımz.  Elə ilk 
dəfədəıı  siz  ali 
monarxın  himayəsinin  gücünü  İran  ordusu  xanlığı 
təhdid  edən  zaman  görmüsünüz  ki,  mülkloriniz  və  Şuşa  qalası  təhlükəli
196
bədxahlarmızdan  qorunmuşdur».  Çartorıyski  xam  məzəmmət  edərək 
yazırdı  ki,  o,  nəinki,  Sisianova  qeyri-səmimi  cavablar  verərək  rusların 
müdafiə  olunmasma  yardım  göstərməyib,  hətta  polkovnik  Karyağiniıı 
sursata  böyük  ehtiyacı  olan  hissəsinə  azacıq  da  köməklik  etməmişdir, 
buna  görə  də  imperator  sizdən  narazıdır  və  məsləhət  görür  ki,  xan 
düzgün yola qədəm qoysun,  əhatəsindəki düşmən  tərəfin tərəfdarları ilə 
əlaqədən  imtina  etsin  və  onları  rus  tərəfinə  versin  [89.2sən.l473,s.719- 
720 ].
Sisianovun  İbrahimxəlilxəlü  xana  11  sentyabr  1805-ci  ü  tarixli 
məktubundan  məlum  olur  ki,  onların  arasındakı  münasibətlərin 
soyumasına  təsir  edən  səbəblərdən  biri  də  bu  olmuşdur  ki,  şamaxılı 
Mustafa  xan  Ağa  Məhəmməd  şah  Qacarm  yürüşləri  zamanı  Şamaxı 
xanhğına  sığınmış  qarabağlıları  geri  qayıtmağa  qoymamış  və 
İbrahimxəlilxəlil  xan  Sisianovdan  tələb  etmişdir  ki,  əvvəlor  söz  verdiyi 
üçün bu məsələni həll  etməkdə  ona hərbi qüvvə ilə  köməklik  göstərsin; 
Sisianov cavabında  bildirib ki, əvvəllər o bu vədi verərkən Mustafa xan 
Rusiya  təbəəsi  deyildi,  indi  isə  Rusiya  himayəsinə  və  təbəəliyinə  nail 
olmaq  istədiyindən  gcneral  bu  işi  edə  bilməz.  İbrahimxəlilxəlü  xan  bu 
cür  cavabdan  qəzəblənərək  bildirmişdir  ki,  əgər  həmin  aüələr  geri 
qaytarılmasa  Rusiyaya  xidmət  edə  bilməz.  Sisianov  da  bildirirdi  ki, 
bunu  eşidib  Rusiya  çarımn  İbrahimxəlilxəlil  xanın  təbəəliyə  qəbul 
olunması,  onun  və  oğlanlarmm  hərbi  rütbələrlə  təltif  olunması 
haqqmda  fərmanı  Pelerburqa  geri  göndərib  xanm  müqaviləni 
pozduğunu  bildirəcək.  Ancaq  hələ  kn.  Elizbar  Eristovu  göndərib  onun 
vasitəsüə  bildirir  ki,  o  əgər  aüələrin  az  hissəsinin  qaytarılması  ilə 
rastlaşsa bu məsələni Sisianov Mustafa xanla danışıqlarda həll edə bilər 
[89.2, sən.  1476,s.721-722].
Bir  müddətdən  sosnra  Sisianovun  İbrahimxəlilxəlü  xanla 
məktublaşmasında  damşıq  tərzinin  bir  qədər  dəyişməsinin  şahidi 
oluruq.  1805-ci  il  oktyabrın  1-də  yazdığı  məktubda  artıq  Sisianov 
xanlığm Rusiya təbəəliyinə qəbul  olunması, xamn və  oğlanlarmm təltif 
olunması  haqqmda  fərmanı  göndərdiyini,  xana  dost  münasibət 
bəslədiyini yazırdı [89.2,  sən. 1477,s.722 ].
Eyni  zamanda  Sisianov  mayor  Lisaneviçi  Şuşada  baş  verən 
mühüm  hadisələr  haqqında  vaxtlı-vaxtmda  onu  xəbərdar  etmədiyinə 
görə  danlayır,  hətta  onun xanla və ətrafındakılarla  əlbir  olması  barədə 
şübhə  yarandığım  bildirirdi.  Sisianov  bildirirdi  ki,  Məhəmmədhəsən 
ağa  ölmüşdür,  xanm  digər  oğlanları  Mehdiqulu  ağa  və  Xanlar  ağa 
Mirzəli  bəy  və  Fəzi  bəylə  əlbir  olduqlarma  görə  onların  xan  taxtma 
çıxmalarma  yol  vermək  olmaz.  Sonuncular  Əbülfət  xanla  əlbirdirlər, 
Əbülfət  xan  isə  Qarabağa  qayıtmaq  niyyətindədir,  belə  olduqda  isə
197

Qarabağ  İranın  hakimiyyəti  altma  düşə  bihr  [89.2,  sən.1480  s.722; 
ssn.1472s.723  ].
Tədqiqatçı  hesab  cdir  ki,  Məhəmmədhəsən.  ağanın  simasında 
Rusiyaya  sadiq  vəliəhdi  itirən  rus  komandanlığı  xanlıqda  hakimiyyətə 
Rusiya  üçün  arzuolunmaz  şəxslərəin  gəlməsinin  qarşısım  almaq  üçün 
xanı  və  onun  oğlanlannı  məhv  edə  bilərdilər  [73,s. 187  ].  Hətta 
Lisaneviçə  tapşırıldı  ki,  Cəfərqulu  ağaya  təlqin  etsin  ki,  Qarabağda 
Rusiyaya  sədaqətli  adamlardan  özünə  tərəfdarlar  toplasın.  Bu  diqqətə 
alınmalı  bir  mülahizədir.  Lakin  ortaya  bir  sual  çıxır:  niyə  görə  onda 
ruslar  İbrahimxəlilxəlil  xanla  bir  vaxtda  qalada 
olan  oğlanlan 
Mehdiqulu 
ağa  və  Xanlar  ağanı  da  qətlə  yetirib  birbaşa 
Məhəmmədhəsən  ağanın  oğlu  olan və  buna görə  də  vəliəhdliyə  ən  real 
namizəd  olan,  həm  də  Rusiyaya  loyal  münasibətilə  seçilən  Cəfərqulu 
ağanı  hakimiyyətə gətirmədilər.  Digər  bir  sual:  ruslar  qorxmurdularmı 
ki,  İbrahimxəlilxəlil  xanı  öldürməklə  Əbülfət  xanın  Qarabağda 
hakimiyyəti ələ almasma şərait yaratmış olarlar?
Sisianov  mayor  Lisaneviçə  23  noyabr  1805-ci  il  tarixli  əmrində 
mayoru  məzəmətləyirdi  ki,  nəyə  görə  Məhəmmədhəsən  ağamn  vəfatı 
barədə  dərhal  onu  məlumatlandırmayıb,  çünki  axı  o  vəliəhddir.  Knyaz 
Lisaneviçə  bildirirdi  ki,  İbrahimxolilxəlil  xanm  vəfatmdan  sonra  nə 
Mehdiqulu  ağam,  nə də Xanlar  ağanını hakimiyyətə  buraxmaq  olmaz, 
çünki  onlar  Qarabağa  qayıtmağa  hazırlaşan  Əbülfət  xanla  əlbir  olan 
Mirzə  Əli  bəy  və  Fozi  bəylə  həmfikirdirlər.  Bunun  üçün  çalışmaq 
lazımdır  ki,  nə  Mehdiqulu  ağa,  nə  də  Xanlar  ağanın  öz  tərəfdarlarım 
artırmalarma imkan verilməsin.  Mayor emosional xarakterli Cəfərqulu 
bəyə  gizli  surətdə  məsləhət  görməli  idi  ki,  özünü  təmkinli  aparsm  və 
Qarabağdakı  Rusiya  tərəfdarlarım  öz  ətrafma  toplasm  [89.2, 
sən.620,s.340-341  ].
Abasovun  digər  bir  mülahizəsi  bundan  ibarətdir  ki,  1806-cı  ilin 
fevralında  Sisianovun  Bakımn  qapıları  önündə  öldürülməsi  də 
İbrahimxəlilxəlil xamn qətlinə stimul yarada bilərdi.  Rus komandanlığı 
Azərbaycan  xanlarmdan  birini  öldürməklə  digərlərinə  dərs  vermək 
istəyirdi [84,s. 187 ].
Xamn  qətlə  yetirilməsindən  bir  müddət  sonra  Şuşa  ağsaqqalları 
rus  hakimiyyət  orqanlarına  şikayət  ərizəsi  yazmışdılar.  Onlar 
bildirirdilər  ki,  həm  Lisaneviç,  həm  də  Corayev  əhali  üə  pis  rəftar  cdir 
və müqavüəni pozurlar, buna etiraz olaraq xan bir arvadı və üç uşağı ilə 
Şuşanı  tərk  etmişdi,  ancaq  hər  2-3  gündən  bir  qalaya  gəlib  digər  ailə 
üzvlərinə  baş  çəkirdi.  Xan  Qacarlarm  hərbi  qüwələrinin  Şuşaya 
yürüşündən  xəbər  tutub,  rus  hərbi  dəstəsinin  qalanı  müdafiə  etməyə 
qadir  olmadığmı  nəzərə  alıb  qacarlarla  danışığa  girmişdir  ki,  onların
198
hücumunun qarşısını  alsm.  Ancaq  Lisaneviç  və  Corayev  hərbi dəstə  ilə 
gecə qəfıl  basqın  edib  xanı,  arvadını,  bir  oğlunu  və  bir  qızmı,  eləcə  də 
30  adamım  qətlə  yetirmişlər.  Əgər  rus  zabitlərinin  xanın  sədaqətinə 
şübhələri  yaranmışdısa  onu  həbs  edib  bu  barədə  çara  xəbər  verə 
bilərdilər.  Şah  qoşunlarmm hücumu  vilayətə  böyük  zərbə yetirdiyindən 
Qarabağ  müvəqqəti  olaraq  bac  ödəməkdən  azad  olunsa  da  Lisaneviç 
şəhərdən  böyük  məbləğdə  pul  toplamışdı.  Şuşalılar  cinayəti  təhqiq 
etməyi tələb edirdilər [89.3,  sən. 624,5.340-341  ].
Əgər  Məlik  Cəmşidin  sözlərinə  inansaq  İbrahimxəlilxəlil  xanın 
qətlə  yetirilməsində  oğlu  Mehdiqulu  xanın da  müəyyən rolu  olmuşdur. 
Belə  ki,  məlik  1806-cı  il  maym  sonunda  gen.  Nesvetayevə  yazırdı  ki, 
İbrahimxəlilxəlil  xan  yolunu  azmış,  iranlılara  danışığa  girmiş,  onların 
qoşununu  yaxma  çağırmışdır  ki,  özü  onlarla 
birləşib  Şuşanı  dörd 
tərəfdən  mühasirəyə  alsm.  Ancaq  Mehdiqulu  ağa  və  Cəfərqulu  ağa  rus 
hökmdarma  qulluq  göstərməkdə  davam  edirlər.  Onlar  Dmitri 
Tixanoviç  Lisaneviçin  yamna  gəlib  bildirmişdilər  ki,  biz  hökmdara 
qulluq göstərməkdə davam  edəcəyik  və  atamıza  nə qədər  söyiəmişik  ki, 
rus  hökmdarına  qulluq  göstərməkdə  davam  etsin,  ancaq  o,  öz  büdiyini 
etməkdə  davam  edir.  Bundan  sonra  siz  istədiyiniz  kimi  hərəkət  edə 
bilərsiniz:  Qanunlar  və  böyük  hökmdarm  mənəafeyi  necə  tələb  edirsə 
eləcə də hərəkət edin! Məlik Cəmşid yazırdı ki,  guya o gecə Lisaneviçin 
İbrahimxəlilxəlil  xana  basqın  etməkdən  başqa  yolu  yox  idi,  çünki 
səhərisi  günü  qacar  qoşunları  gəlməli  idi  [89.3.  sən.  598,s.322;  sən.  599 
s.329; sən.600 s.329 ].
Beləliklə,  güman  etmək  olar  ki,  İbrahimxəlilxəlil  xanm  qətlə 
yetirilməsinin bir neçə səbəbi ola bilər.
İbrahimxəlilxəlil  xanın  və  onun  bir  neçə  ailə  üzvünün  qətlində 
günahkar  olan  Lisaneviç  və  Corayev  cəzalandırılmadılar,  yalnız  ayrı 
xanlığa  keçirildilər.  Qeyd  edək  ki,  Lisaneviç  1825-ci  il  iyulun  18-də 
Şimali  Qafqazda  Dağıstanda  Aksayın  yaxınlığmda  Gersel  aulunun 
yanmda  əsir  götürülmüş  kumuklara  cəza  verərkən  onların  birinin  xəncər 
zərbəsi ilə  öldürülmüşdür [182.2,s.166-167 ].
Sisianovu 
Qafqazdakı 
rus 
qoşunlarmm 
baş 
komandanı 
vəzifəsində  əvəz  etmiş  qr.  Qudoviç  hərbi-quru  qoşunlarımn  naziri 
Vyazmitinova  21  avqust  1806-cı  il  tarixli  məktubunda  yazırdı  ki, 
Gürcüstandakı  rus  qoşunlarınm  komandam  gen.  Ncsvetayevin  ona 
göndərdiyi raportdan  aydınlaşır  ki,  Lisaneviç və Corayev  heç  bir  səbəb 
olmadan  yeger  dəstəsi  ib   yanmda  silahlı  adamlar  olmayan,  yalnız  35 
kişi və qadın  xidmətçi,  1  arvadı və  3  azyaşlı uşağı olan İbrahimxəlüxəlil 
xanı  qətlə  yetirmişbr.  Xan  Şuşa  ilə  üzbəüz  bağların  yamndakı  dağda 
heç  bir  istehkamı  olmayan  bir  yerdə  imiş  və  dəstənin  qarşısma  özü
199

çıxmış,  heç  bir  aətş  açmamışdır,  yegerbr  isə  atəş  açmağa  və  silahsız 
adamları süngülməyə başlamışlar [89.2s9n.605,s.331  ].
İbrahimxəlilxəlil  xanm  qətlə  yetirilməsinin  Qarabağda  Rusiya 
əleyhinə  çıxışlarııı  başlanmasma  gətirib  çıxaracağmdan  qorxuya  düşən 
rus  komandanhğı  əlavə  təhlükəsizlik  tədbirləri  görməyə  məcbur  oldu. 
Baş  verə  biləcək  çıxışların  başqa  ərazilərə  yayılmasma  yol  verməmək 
üçün Tiflisdən Gəncəyədək bütün ərazilərə keşikçi dəstələri yerləşdirildi. 
üyni  zamanda  Qarabağ  xanlığmm  ərazisinə  əlavə  qoşun  yeridildi 
[59,s. 139  ].  General  Nebolsinin  başçılıq  etdiyi  bu  qoşun  şah  ordusunu 
Qarabağ ərazisindən qovmağı planlaşdırmaqla yanaşı, görünür, həm də 
burada  Rusiya  əleyhinə  baş  verə  biləcək  çıxışların  qarşısmı  almaq 
məqsədi güdürdü.
General  Nebolsinin  köməyə  gəlmiş  rus  hərbi  dəstəsi  əwəlcə 
Şahbulaqda,  sonra  isə  Əsgəran  yaxınhğında  düşərgə  saldı.  Bu  xəbəri 
cşidən Mehdiqulu xan rus qoşunları ilə birləşmək üçün Şuşadan çıxaraq 
Əsgərana  tərəf  hərəkət  etdi.  Mehdiqulu  xamn  dəstəsi  ilə  birləşən 
general Nebolsin şah  ordusu üzərinə hərəkət etdi.  Həlledici döyüş  1806- 
cı  il  iyul  ayınm  15-də  Xonasen adlanan yerdə  baş  verdi və yeddi  saata 
qədər  davam  etdi.  Döyüş  Abbas  Mirzənin  ağır  məğlubiyyətə  uğraması 
və Qarabağm ərazisindən qovulması ilə nəticələndi [59,s.l39 ].  Qorxuya 
düşən  Əbülfət  ağa  Qarabağ  əhalisinin  xeyli  hissəsini  özü  ilə  götürüb 
Naxçıvan  və  Ordubad  tərəfə  hərəkət  etdi.  Mehdiqulu  xanın  qardaşı 
oğlu  Cəfərqulu  ağa  mayor  Lisaneviçlə  birbşərək  Əbülfət  xanı  təqib 
etməyə  başladı.  Qapan  və  Ordubad  dağlarında  baş  verən  döyüşdə 
Əbülfət  ağa  məğluğiyyətə  uğradı,  onun  özü  ilə  apardığı  əhali  isə  geri 
qaytardı.
1806-cı 
ilin  sentyabnnda  Qafqazdakı  rus 
qoşunlarınm 
komandanı 
təyin 
edilmiş 
general-feldmarşal 
I.V.Qudoviç 
İbrahimxəlilxəlil  xanm böyük  oğlu  Mehdiqulu xanı  Qarabağ xam təyin 
etdi [59,s. 140 ].
Qeyd etmək lazımdır ki, İbrahimxəlilxəlil xanııı Məhəmmədhəsən 
ağadan olan nəvəsi Cəfərqulu  ağa da  xanlıq iddiasmda  idi.  O,  Qudoviç 
hələ  Tiflisə  gəlməmişdən  ora  getmiş  və  baş  komandanla  görüşərək 
bildirmişdi  ki,  atası  Məhəmmədhəsən ağa İbrahimxəlilxəlil xanm rəsmi 
varisi  olduğundan  taxt  ona  çatır.  Qudoviç  bildirmişdi  ki,  Lisaneviç 
İbrahimxəlilxəlil  xan  qətlə  yetiribn  kimi  on  yeddi  yaşmda  olan 
Cəfərqulu  ağanı  xanlığa  məqbul  bilməyib  gen.  Nesvetayevə  yazıb  ki, 
İbrahimxəlilxəlil  xan  hələ  sağhğmda  Mehdiqulu  ağam  öz  varisi 
etdiyindən  onu  xan  təyin  etmək  lazımdır.  İmperatordan  artıq 
Mehdiqulu ağamn adma xanlıq fərmam gəlmişdir [56,s. 180 ].
200
Ola  bilər  planlaşdırırdılar  ki,  hakimiyyətə  Cofərqulu  ağanı 
gətirsinlər.  Çünki onu vəliəhd hesab edir və ondan vəliəhd kimi danışır- 
dılar.  Ancaq  İbrahimxəlilxəlil  xan qətlə yetiıüdikdən sonra fikirləşiblər 
ki,  17  yaşlı  Cəfərqulu  ağam  xan  elan  etsələr  bu  xanlıqdakı  vəziyyəti 
daha  da  kəskinləşdirər,  əhali  arasmda  böyük  nüfuzu  olan  Mehdiqulu 
ağanm da  Rusiya əleyhdarları sırasma keçməsinə səbəb olar.  Buna  gö- 
rə  xanhq  ərazisinə  nəzarəti  əldə  saxlamaq  üçün  müvəqqəti  idarəliliyi 
Mehdiqulu  ağaya tapşırmağı qərara alıblar.
Qudoviç Tiflisə varid olandan sonra Mehdiqulu xan öz əyanları 
və bir sıra bəylərlə gəlib Rusiya hökumətinə sədaqət andı içdi [48,s. 180].
Xan  taxlım  əldə edə bilməyən  Cəfərqulu  ağa  bildirdi ki,  xan [yə- 
qin ki,  İbrahimxəlilxəlil xan nəzərdə  tutulur  ].  ona  36  kənd  bağışlayıb- 
mış,  ancaq  o  daha  çox  kənd  istədiyindən  buna  razı  olmamışdır.  İndii 
vaxtilə  atası  Məhəmmədhəsən  ağanm  mülkiyyətində  olan  həmin  36 
kəndin  ona  verilməsini  istəyir.  Qudoviç  Mchdiqulu  xana  tapşırıb  ki, 
həmin kəndbri məvacib əvəzinə tiyula Cəfərquu  ağaya versin.  Cəfərqu- 
lu  ağa  isə  həmin  kəndlərin  onun  tam  mülkiyyətinə  verilməsini  israr et- 
mişdi.  Qudoviç  bu tələblə razılaşmamışdı.  Mehdiqulu xan da bildirmiş- 
di ki, iddia olunan kəndlər heç vaxt Məhəmmədhəsən ağanın mülkiyyə- 
tində olmamışdır.  Beləliklə də Mehdiqulu xanla qardaşi oğlu  Cəfərqulu 
ağa və onun qardaşı Xancan ağa arasında ədavət yaranmışdı [48,s,180- 
181  ].
Şah  Cəfərqulu  ağaya  xan  titulu  verib  Qarabağın  Taxta  qapı 
adlanan mahallarmı və Əhər qəsəbəsini ona bağışlamışdı [56,s. 185-186 ].
Qafqazdakı  rus  qoşunlarınm  baş  komandanı  knyaz  Pauliççi 
Qarabağda  vəziyyətin  mürəkkəbliyini  görüb  Şuşaya  gəldi.  Pyotr 
Stepanoviç  Nesvetayev  Pauliçinin  yamna  gələrək  Mehdiqulu  xamn 
guya  qacarlarla  əlaqə  saxlamasım  bəhanə  edib,  onun  hakimiyyətdən 
kənarlaşdırılmasına  nail  olmaq  istədi.  Ancaq  Pauliçi  öyrəndi  ki, 
Mehdiqulu  xan  şah,  yaxud  vəliəhd  tərəfmdən  gələn  elçibrlə  görüşləri 
haqqmda  daim  Şuşadakı  rus  taborunun  rəisinə  məlumat  vermiş  və 
razılaşdırmadan  heç  nə  etməmişdir.  Buna  görə  də  Mehdiqulu  xan 
taxtda saxlandı [56,s.l87 ].
Vəziyyət  o  dərəcədə  ağırlaşmışdı  ki,  əhalinin  əksəriyyəti 
təsərrüfatla  məşğul  olmaq  imkamnı  belə  itirmişdi.  Rus  işğalmın  əhali 
üçün  olmazın  bəlalar  gətirdiyini  görən  Azərbaycanm  bir  çox  feodal 
hakimləri,  o  cümlədən  qarabağh  Mehdiqulu  xan  rus  komandanlığı  ilə 
əvvəlki  kimi  əməkdaşhq  etməkdən  imtina  edir,  bəzi  hallarda  isə  İran 
tərəfmə keçmək üçün imkanlar axtarırdılar [89.4 sən.99,s.87-88 ].  Bu bir 
çox  cəhətdən  Rusiya  hakimiyyət  orqanlarınm  amansızlığı  və  onlarla 
təhqiramiz  şəkildə  rəftar  etmələri  ilə  bağlı  idi.  Şübhəsiz  ki,  həm  do
201

Mehdiqulu  xan  öz  alasmın  mayor  Lisanoviç  tərəfındən  amansızlıqla 
qətb yctirilməsini unuda bilməzdi.
Qarabağ  xanlığı  şah  ordusunun  hücumları  natıcəsində  ciddi 
dağıntılara  məruz  qalırdı.  1810-cu  ilin  əwəlbrində  2  min  nəfərlik  şah 
hərbi  dəstəsi  Qarabağ  xanlığım  ələ  kcçirmək  üçün  mühüm  stratcji 
əhəmiyyəti  olan  Mehri  kəndini  aldı,  həm  də  Araz  çayı  üzərində  İran 
ordusunu ağır məğlubiyyətə uğratdı [182.2,s. 183 ].
Şah  qoşunlarının  komandanlığı  mühüm  strateji  əhəmiyyəti  olan 
Mehri  kəndinin  itirilməsi  ilə  barışmaq  istəmir  və  onu  geri  qaytarmaq 
üçün cəhdlərini  daha  inadkarlıqla  davam etdirirdi.  1811-ci ildə  Cənubi 
Qafqazdakı  rus  qoşunlarmın  komandam  təyin  edilıiıiş  Pauliççi  hərbi 
nazirə  yazdığı  məktubda  göstərirdi  ki,  «İranlılar  özlərinin  bütün 
qüwələrini 
bizim 
Arazm 
lap 
sahilində 
yerləşən 
Mehridəki 
mövqclərimizi  ələ  kcçirməyə  və  Qarabağ  xanlığımn  qarət  cdilməsinə 
yönəldirlər»  [89.5  sən.244,s.l75  ].  Lakin,  İran  ordusu  iki  dəfə  Mehrini 
əb keçirməyə cəhd göstərsə də öz məqsədlərinə nail ola bilmədi.
Mir  Mchdi Xəzaninin  yazdığmdan belə məlum  olur  ki,  1811-ci ildə 
Abbas  Mirzə  ordusu  ilə  Qarabağa  daxil  olduğu  zaman  elçilər  və 
məktubiar göndərərək  Cəfərqulu ağam və onun tabeçiliyində olanları şah 
tərəfınə  kcçməyə  dəvət  etmiş,  Mchdiqulu  xan  məktublardan  bir  ncçəsini 
ələ keçirəıək rus komandanlığma təqdim etmişdir.  Muşketyor taborunun 
rəisi  mayor  Jenya  tutulan  adamları  və  fərmanları  Şuşa  qalasında  olan 
dəstənin  komandanı  polkovnik-lcytenant  Lenkoviçə  göndərmişdi. 
Lenkoviç  Cəfərqulu  ağanm  tutlub  Tillisə  göndərilməsi  haqqında  əmr 
vermişdi.  Cəiərqulu  ağanı  həbs  edib,  bir  kapitan  və  bir  bölük  əsgərin 
müşayəti  ilə  Tiflisə yola saldılar.  Tərtər  çaymdan  kcçəndə  Cəfərqulu  ağa 
onunla  bü'likdə  atm  tərkində  oturmuş  rus  əsgərini  yıxıb  qaçmış  Abbas 
Mirzənin düşərgəsinə  gəlmişdi  [56,s. 183-184  ].  Abbas  Mirzənin qoşunları 
ilə  Qırçı  qışlağmda  baş  verən döyüşdə  ruslar  və  onunla  birlikdə  vuruşan 
Mehdiqulu  xan  məğlubiyyətə  uğradı.  Mayor  Jenya,  daha  bir  mayor,  bir 
kapitan və başqa  bir  neçə  nəfər  rus zabiti həlak  oldu.  Mehdiqulu xan  on 
iki  nəfərlə  bir  təhər  aradan  çıxıb  özünü  Şuşaya  yetirdi.  Qışlaqdakı  rus 
döyüşçüləri qacar qoşunlarına təslim oldular [56,s. 183-184 ].
I 
Rusiya-İran  müharibəsi  dövründə  Qarabağdan  əhalinin  İrana 
köçürülməsi  və  qaçması  kütləvi  xarakter  almışdı.  Rus  ordusunun 
Qarabağ dəstəsinin rəisi Kotlyarevski yazırdı  ki,  Qarabağ xanlığı  1805- 
ci  ildə  Rusiyanın  hakimiyyəti  altına  keçdiyi  vaxt  burada  10  min  ailə,
1808-ci ildə tərtib edilmiş  cədvələ  görə isə  7474  ailə  yaşayırdı.  Aparılan 
hesablamalara görə  1806-cı ildə bu ailəbrdən 367-si,  1809-cu ildə 323-ü, 
1810-cu  ildə  276-sı,  1811-ci  ildə  274-ü,  1812-ci  ildə  isə  977-si  İrana 
köçürülmüşdü.  Bundan  əlavə,  xanlıqda  yaşayan  daha  2628  ailə  öz
202
yaşayış  yerlərindən qaçaraq dağlarda gizlənirdilər  [89.5  sən 696,s.579  ]. 
Deməli  xanlıqda  cəmı  5  min  ailə  qalmışdı.  Ancaq  polkovnik  Aspevin 
məlumatma  görə  cəmi  3080  ailə  qalmışdı.  Çünki  xeyli  adam  da  digər 
xanlıqlara [təkcə Şəki xanlığma  1000 ailə ].  qaçmışdı.
Qarabağ  xanlığı  ərazisində  rus  və  qacar  orduları  arasmda  gedən 
hərbi əməliyyatlar  xanhğın iqtisadiyyatmı məhv edir,  sakinləri  müxtəlif 
yerbrə  qaçmağa  vadar  edirdi.  A.Yermolovun  hökumətə  1817-ci  ilin 
martmda  göndərdiyi  raportunda  da  deyilirdi  ki,  1805-ci  ildə  xanlıq 
Rusiya  hakimiyyəti  altma  girdiyi  zaman  burada  10  mindən  çox  ailə 
yaşayırdısa,  1812-ci ildə cəmi 3080 ailə qalmışdı [89.6.1  sən. 1265,s.836 ].
1813-cü ildə Azərbaycan xalqı  üçün böyük  bəlalar  törətmiş  olan I 
Rusiya-İran  müharibəsi  Rusiyanın  qələbəsi  ilə  başa  çatdı.  Iləmin  il 
oktyabrm  12-də  Qarabağın  Gülüstan  kəndində  bağlanmış  müqavibyə 
görə  Qacar  sarayı  özünün  Azərbaycan  torpaqlarına,  o  cümlədən 
Qarabağ  xanlığma  olan  iddialarmdan  imtina  elədi.  Bununla  da 
Azərbaycan  torpaqlarımn  Rusiya  və  İran  arasında  bölüşdürülməsinin 
birinci mərhələsi başa çatmış  oldu.
Gülüstan  müqaviləsi  imzalandıqdan  sonra  Cənubi  Qafqazda  öz 
mövqelərini  xeyli  möhkəmləndirən  Rusiya  tədricən  öz  daxili 
müstəqilliklərini  saxlamış  Azərbaycan  xanlıqlarmı  bğv  etmək  siyasəti 
yeritməyə  başladı.  1819-1820-ci  illərdə  Şəki  və  Şamaxı  xanlıqları  ləğv 
edildi.  Qarabağ  xanlığınm  ləğv  edilməsi  işinə  isə  hələ  1817-ci  ildən 
başlanmışdı.  Ümumiyyətlə,  Azərbaycan  xanlarma,  o  cümlədən 
Qarabağ xanma münasibət  1816-cı ildən A.P.Yermolov Qafqazdakı rus 
qoşunlarınm  baş  komandanı  təyin  olunandan  sonra  kəskin  surətdə 
dəyişmişdir.  Qafqazda müstəmləkəçilik siyasətinin gerçəkləşdiricisi olan 
Yermolov  1817-ci  ilin  fevrahnda  I  Aleksandra  yazırdı  ki,  imzalanan 
traktatlarla  xanlıqlarm  idarəsi  irsi  olaraq  xanlara  verildiyindən  idarə 
etdiyimiz vilayətləri uzun müddət yenidən qura bilməyəcəyik, bu zəngin 
və varlı vilayətbrdə rus qanunları  yalnız xanların irsi  hakimiyyəti ləğv 
edildikdən  sonra  işləyə  bilər  [89.6.1,  sən.l264,s.835  ].  Öz təklifinə  haqq 
qazandırmaq  üçün  Yermolov  Qarabağ  xanmrn  xəyanət  etdiyini  və 
öldürüldüyünü,  xan  taxtınm  varisi  Cəfərqulu  ağanm  1812-ci  ildə  «xə- 
yanət  edərək  İrana  qaçdığmı»  xatırladır  və  Cəfərqulu  ağanı  Qarabağ 
xanımn varisi  kimi təsdiqləməməyi xahiş edirdi [89.6.1  sən  1264,s.835  ]. 
Raportun sonunda Yermolov yazırdı ki, İrana gedib qayıtdıqdan sonra 
bir sıra zəruri islahatları keçirəcəkdir.
Həmin  il  öz  alayı  ilə  Qarabağa  gələn,  mənşəcə  Qarabağ  xristianı 
olan  Mədətov  faktiki  olaraq  idarəçiliyini  öz  əlinə  keçirdi.  Mehdiqulu 
xan 
isə 
getdikcə 
müxtəlif  üsullarla 
sıxışdırıb 
hakimiyyətdən 
uzaqlaşdırıldı.
203

Sonralar,  1827-ci  ilin  iyununda  Mehdiqulu  xan,  o  zaman 
müsolman  əyabtlərinin  rəisi  olan  gen.İ.N.Abxazova  yazırdı  ki, 
Yermolov  Qal'qa/dakt  rus  qoşunlarmm  komandam  təyin  olunandan 
sonra o,  Mədətovla birlikdə xana Qarabağı imperatora güzəştə getməyi 
təklil'  etmişdir.  Bir  müddət  sonra  Mədətov  Mehdiqulu  xanm  yanma 
gələrək  demişdir  ki,  onu  xanlığın  idarəçiliyindən  kənarlaşdıracaqlar, 
mülklərini də əlindən alacaqlar, ancaq əgər xan  Mədətovla 
sövdələşə, 
mülklərindən və  təbəələrindən  bir  hissəsini  ona  güzəştə  getsə,  Mədətov 
işi  elə  qurar  ki,  nə  xanlıq,  nə  də  mülkləri  əlindən  alınar.  Mədətov  bir 
neçə  nəfərin  yanmda  incilə  əl  basaraq  and  içmiş  və  təminat  kağızı 
vermişdir  ki,  bundan  sonra  ona  qarşı  heç  bir  hərəkət  etməyəcək, 
ayrısının da,  hətta general  Yermolov  olsun beb,  ona  zərər  yetirməsinə 
yol verməyəcək.  Bundan sonra Mehdiqulu xan məcbur  olub  Mədətova 
kəndlər,  əkin  yerbri,  yaylaqlar  və  qışlaqlar,  icarə  hüquqları,  nəqd  pul 
və əşyalar «bağışlamışdır» [B9.7 sən. 406,s.458 ].
Bir  müddət  sonra  Yermolov  İranda  olarkən  onu  əvəz  edən  gen. 
Kutuzov  Mehdiquiu  xandan  Mədətovun  knyaz  [molik  ].  mənşəyinə 
malik  olub-olmadığmı,  xanm  kəndbri  və  digər  əmlakı  Mədətova 
könüllü  verdiyini,  yaxud  ondan  zorlamı  ahndığmı  soruşmuşdur.  X an 
Mədətovun  atasınm  sadə  qarabağlı  xristian  kəndli  Georgi  olduğunu 
bildirsə də  Mədətovdan qorxduğu üçün kəndləri və  əmlakı  ona könüllü 
bağışladığını  bildirmişdir.  Mədətovun  hiyləsini  başa  düşən  general 
Kutuzov  Mehdiqulu  xana «bağışladığı»  kəndləri və əmlakı geri almağa 
göstəriş  vermiş  və  xan  belə  də  hərəkət  etmişdir  [89.7,  sən.406  [əlavə 
səh.458] ].
Ancaq,  Yermolov  İrandan  qayıtdıqdan  sonra  Mehdiqulu  xana 
göstəriş  vermişdi  ki,  həmin  kəndləri  və  əmlakı  yenidən  Mədətova 
versin.  Xan bu  barədə  miivaliq  sənədə  qol  çəkmişdir.  Ancaq  Mədətov 
çox  acgöz  idi.  Bir  müddət  sosnra  o,  Mehdiqulu  xanı  yanma  çağırıb 
bildirir ki, çar onun verdiyi sənədi təsdiq etmişdir, ancaq xanm güzəşətə 
getdiyi kəndlər  və yerbr  kifayət  deyil,  buna  görə  sənədə  yeni kəndlərin 
və yerlərin adlarım əlavə etməyi təbb etmişdir[89.7sən.406[əlavə],s.458].
Mehdiqulu  xan  həm  də  bir  neçə  ildə  500  əşrəfı  nəqd  pulu  da 
Mədətova  verirmiş.  Mədətov  həm  də  xanı  vadar  etmişdi  ki,  Xədvart 
kəndini  onun  əmisi  Petrosa,  bir  neçə  kəndi  Mirzəcana  və  Mədətovun 
digər  əmisi  oğlanlarma  «bağışlasm».  Sonda  iş  o  yerə  çatmışdı  ki, 
Mədətov  adamlara  Mehdiqulu  xamn  yanına  getməyi  qadağan  etmişdi 
[89.7  sən.406 əlavə],s.458 ].
Vəziyyətin 
getdikcə 
ağırlaşdığım 
görən 
Mehdiqulu 
xan 
Mədətovun əmisi Petrosu  yanına çağırıb  bildirmişdi ki,  bütün əmlakını
204
verməyə  hazırdır,  yalnız  ona  ömrünün  sonunu  vətəndə  keçirməyə 
imkan versinlər.
Petros  isə  Mehdiqulu  xana  bildirmişdi  ki,  o,  artıq  xanlıqdan 
məhrum  edilmişdir,  burada  qalsa  həbs  olunacaq.  Elə  bu  zaman 
Cəfərqulu  ağanı  yaralayırlar.  Məlum  olduğu  kimi  Mehduqulu  xanla, 
qardaşı  oğlu  Cəfərqulu  ağa  arasında  gizli  ədavət  vardı  (Cəfərqulu  ağa 
xanlıq  taxtına  iddia  edirdi).  Cəfərqulu  ağa  qayğısız  və  əyləncəli  həyat 
keçirirdi.  Bir  gecə  növbəti  şənlikdən  qayıdan  zaman  ona  güllə  atirlar.  Bu 
işdə  Mehdiqulu  xan  günahlandırıldı  və  bir  neçə  yaxm  adamı  həbs  olundu 
(182.2  ,  s.  519-520).  Mədətov  dərhal  elan edir  ki,  bu  Cəfərqulu  ağa  ilə 
düşmənçilik  edən  həsəd  aparan  Mehdiqulu  xanın  işidir  [89.7 
sən.406,s.458 
].
  Mehdiqulu xanın hakimiyyətindən əl çəkmədiyini görən 
Mədətov  təxribata  əl  atdı  və  onu  adam  öldürməyə  cəhd  göstərməkdə 
günahlandırdı.  Vəziyyətin  çıxılmaz  olduğunu  görən  Mehdiqulu  xan 
Irana qaçmağa məcbur oldu.  Bundan istifadə edən çar  hökuməti  1822- 
ci ildə Qarabağ xanlığım ləğv etdi.
Mehdiqulu xamn yazdığına görə o heç də İrana getmək üçün deyil 
Tiflisə  şikayot  etməyə getmək  üçün  Qarabağdan  çıxıbmış.  Ancaq  təqib 
olunduğunu görüb qorxudan İrəvan tərəfə gedib [89.7 sən.406,s.458 ].
Yermolov  Mehdiqulu  xanm  hakimiyyətini  məlıdudlaşdırmaq 
üçün  hər  bir  bəhanədən  istifadə  edirdi.  Mehdiqulu  xanm  1822-ci  ilin 
noyabrm  21-də  İrana  getməsi  ani  qəbul  olunmuş  qərarın  nəticəsi 
deyildi.  Artıq  bu  ərəfədə  xanxn,  arvadlarınxn,  bacılarının,  yaxxn 
adamlarxmn  əmlaklarx  siyalııya  ahnmağa  başlanmışdı.  Xanm  bir  neçə 
yaxm  adammı  həbs  etmişdilər.  Mehdiqulu  xanm  qardaşı  oğlu 
Cəfərqulu ağaya qəsd edilmiş və o yaralanmışdı [89.7.  sən.406,s.458 ].
Mehdiqulu  xan  İrana  qaçmağa  vadar  edildikdən  sonra
A.Yermolov  bəyannamə  yaydı. 
Xanm  qaçışı 
«xəyanət»  kimi 
qiymətləndirilir,  xanlıq  usul-idarəsinin  ləğv  edildiyi  və  Qarabağın 
bilavasitə Rusiya idarəçiliyinə keçirildiyi elan olunurdu.
M əntiqb  və  1805-ci  il  Kürəkçay  müqaviləsinin  şərtbrinə  uyğun 
olaraq  Mehdiqulu  xan  Qarabağı  tərk  etdikdən  sonra  hakimiyyət 
vəliəhd  sayxlan  Cəfərqulu  ağaya  keçməli  idi.  Ancaq  rus  hakimiyyət 
orqanları  Cəfərqulu  ağam  və  oğlu  Kərim  bəyi  həbs  edib  kazak 
dəstəsinin 
mühalızəsi 
altmda 
Rusiyaya-Simbirskə 
göndərdibr. 
Cəfərqulu  ağa  qaçmağa  cəhd  edərdisə  buna  mane  olmaq  üçün  silah 
işbtməyə belə icazə verilirdi [89.6.1  sən.302,s.852 ].
Xanhq bğv edildikdən dərhal sonra -   1823-cü ildə Gürcüstan baş 
naziri 
dəftərxanasınm  rəisi  Mogilevski  və  Gürcüstan  alayınm 
komandiri Yermolov Qarabağda əhalini, torpağı, digər əmlakı, gəlirləri 
siyahıya aldılar. Nəticələr  1866-cı ildə Tiflisdə nəşr olunmuşdur.
205

Bir  ncço  il  sonra  rus 
hökuməti  Mehdiqulu  xamn  Qarabağa 
qayıdıb  burada  yaşamasına  icazə  verdi.  Məlum  olduğu  kimi  1826-cı 
ildə Rusiya  ita  Qacarlar  arasmda  yeni müharibə  başlamışdı.  Bu zaman 
İrana  qaçmış  Şimali  Azərbaycan  xanlarınm  bir  çoxu  öz  xanhqlarma 
qayıdır  və  əhali  kütləvi  surətdə  üsyan  qaldıraraq  oniara  qoşulurdu. 
Gəncədə,  Bakıda,  Lənkəranda  belə  olmuşdu.  Mehdiqulu  xan  da 
Qarabağa  gələrdisə  nəticəsi  Rusiya  üçün  yaxşı  olmazdı.  Buna  görə  də 
rus  komandanhğı  onu  öz  tərəfmə  çəkmək  qərarma  gəldi.  Qafqazdakı 
rus  qoşunlarımn  yeni  baş  komandanı  İ.F.Paskeviçin  tapşırığı  ilə 
müsəlman  əyalətlərinin  yeni  rəisi  polkovnik  İ.N.Abxazov  xanla  əlaqə 
yaratdı.  Mehdiqulu  xana  general-mayor  rütbəsini  qaytarmaq,  onun 
İrandan  özü  ilə  gətirdiyi  300  ailənin  idarəsini  ona  həvata  etmək,  xana 
illik  4  min  əşrəll  təqaüd  təyin  etmək  təklif  olunurdu  [89.7, 
sən.402,s.454].
Paskeviç  Qarabağ  xanlığmın  bərpasmı  məqsədəuyğun  saymırdı. 
Ancaq  Mehdiqulu  xanın  şəxsi  mülklərini  ona  qaytarmağı  lazım  bilirdi 
[89.7,s.408 ].
Mehdiqulu  xan  nəinki  Rusiya  tərəfə  keçməyə  razı  oldu,  üstəlik 
onunla  birlikdə  Dərələyəz  dağlarma  sığmmış  elatları  da  gətirməyi  vəd 
etdi.  Bu  isə  qacarlarm  4  min  əla  süvarini  itirməsi,  rusların  isə  Cənubi 
Qafqazın  sərhədlərini  qorumaq  üçün  möhkəm  müdafın  əldə  etməsi 
demək idi [183,s.459 ].
Razılıq  əldə  olunandan  sonra  Mehdiqulu  xanm  rus  tərəfinə 
keçməsinə  yardım  göstərmək  üçün  gen.  Pankratyevin  başçılığı  ilə 
Kozlov  alayanm  iki 
taborundan,  dörd  yüz  kazakdan  və  iki  dağ 
topundan ibarət dəstə maym 27-də  Cəbrayıl bağlarmdan yola düşdü və 
30-da  Bazarçayı  adlayıb  Ağ  Karvansara  adlanan  yerdə  düşərgə  saldı. 
Xan  axşama yaxın gəlib çıxdı.  Qacar qoşunları  onu  təqib edərək bütün 
əmlakmı  ələ  keçirmişdilər.  Ailəsini  isə  təqibdən  ƏIi  bəy  xilas  etmişdi 
[183,s.329-330 ].
1830-cu  ildə  də  Cəfərqulu  ağaya  da  Qarabağa  qayıtmağa  icazə 
verdilər [183,s.329-330 ].
Ancaq  Qarabağ  əhalisi  rus  müstəmləkə  üsul  idarəsi  ilə  barışmaq 
istəmirdi.  Təsadüfi  deyildi  ki,  II  rus-İran  müharibəsi  dövründə,  1826-cı 
ildə vəliəhd Abbas  Mirzənin başçılığı  ilə Qacar  qoşunları hücum edərknn 
Ağalar  bəy  başda  olmaqla  xeyli  azərbaycanlı  oııu  sevinclə  qarşılamışdı 
[149.3,s.l  ].
Mehdiqulu  xan  1845-ci  ildə,  Cəfərqulu  ağa  isə  1854-cü  ildə  vəfat 
etmişlər [183,s.329-334; 4, s.152 ].
206