T ƏHSİ L nazi rli Yİ G
Yüklə 2,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
283
V F əsil Görk əmli folklorşünas, mahir pedaqoq, filologiya elml əri doktoru, professor S ədnik Paşa Pirsultanlının Az ərbaycan aşıq sənəti ilə bağlı f əaliyyəti
Az ərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı qədim tarix ə malikdir. Hər bir xalqın bədii söz sənəti h əmin xalqın özünün tarixi qədər qədimdir. Yazılı ədəbiyyat yaranmamışdan əvvəl xalq arzu v
ə istəklərini, həyata və cəmiyyətə müna- sib
ətini, fəlsəfi görüşlərini şifahi ədəbiyyatla ifad
ə etmişdir. Böyük rus s ənətkarı Maksim Qorki demişdir ki, folklor “söz s ənətinin başlanğıcıdır”. Xalq arzu v
ə istəyini özünün yaratdığı və yaşatdığı şifahi söz sənətində, yəni folklorda ifadə edir. Dünya xalqlarının ədəbiyyatşünaslığında folklor “şifahi söz sənəti”, “şifahi xalq ədəbiy- yatı” adı ilə işlədilmişdir. “Folklor” beynəlxalq ədəbiyyatşünaslıqda çox işlədilən və istifadə edil ən islahatdır. 284
Az ərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı, yəni folkloru d ərin məzmunlu, parlaq ideyalı, zəngin v ə rəngarəng, misilsiz ədəbi-bədii xəzinədir. Görk əmli ingilis tarixçisi Vilyam Toms 1846-c ı ildə “Atenlum” qəzetində, “folklor” isti- lahını işlətmiş, hərfi mənasının xalq biliyi, xalq hikm
əti olduğunu göstərmişdir. Deməli, “şifahi xalq
ədəbiyyatı” və “folklor” paralel şəkildə işlədilir. Şifahi xalq ədəbiyyatı qiymətli bir xəzinə- dir. Xalqın tarixini bilmək üçün mütləq folkloru öyr ənmək və ondan səmərəli istifadə etmək lazımdır. Folklor xalqın hafizəsində yaşamış və inkişaf etmişdir. Folklorun müəllifi müəyyən edilm
əmiş, sonralar aşıqlar şeirlərində adlarını ç əkmiş, Aşıq Ələsgər demişdir: Adım Ələsgərdir, Göyçə mahalım, Dolanım başına mən qadan alım. Hüsnün şöləsinə Xəstə xəyalım, P ərvanədi, şəmistanlar dolanır.
Aşıq poeziyası Azərbaycan xalq yaradıcılı- ğının zəngin qollarından biridir. Aşıqlar xalq arasında çox böyük şöhrət və hörmət qazan- 285
mışlar. Aşıqları xalqımız “el anası”, “müdrik mü əllim” adlandırmışdır. H əsən bəy Zərdabi demişdir ki, bizim Qafqaz müs əlmanlarına şeir ilə deyilən söz gözəl t əsir edir. Aşıqlar oxuyanda qulaq asan, dinləyən insanların mənəvi aləmi, parlaq hafizəsi, biliyi və dünyagörüşü zənginləşir, onlar bədii-estetik zövq alırlar. Xalq yazıçısı Mirzə İbrahimov yazır: “Aşıq poeziyası xalq yaradıcılığı ilə yazılı ədəbiyyat ara
sında bir keçiddir, möhkəm bir körpüdür... onun kökl əri, rişələri folklordan, xalq yara- dıcılığından su içirsə, budaqları, qol-qanadı hə- mişə ədəbiyyatla qovuşur, ona təsir edir və ondan qüvv
ət alır” 4
Aşıqlar üç qrupa ayrılır. Birinci qrupa ustad aşıqlar (Qurbani, Abbas Tufarqanlı, Sarı Aşıq, Aşıq Ələsgər, Aşıq Hüseyn, Aşıq Əsəd, Aşıq Şəmşir, Mikayıl Azaflı və başqaları) Onlar həm saz çalır, həm də şairlik edirlər. İkinci qrupa ifaçı aşıqlar daxildir. Üçüncü qrupa is ə aşıq poeziyası üslubunda şeir yaradan el şairləri daxildir. Onlar məclis aparmağı bacarmırlar, saz çalmağı bilsələr də yaxşı oxumaq qabiliyyətinə malik deyillər.
4 Mirz
ə İbrahimov. Aşıq poeziyasında realizm. Bakı, 1966, səh.17. 286
Aşıq Ələsgər (1821-1926) aşıq sənətinin mahiyy
ətini poetik dillə ifadə etmişdir:
Aşıq olub tərki vətən olanın, Əzəl başdan pürkamalı gərkdir... Oturub-durmaqda ədəbin bilə, M ərifət elmindən dolu gərəkdir. Xalqa h
əqiqətdən mətləb qandıra, Şeytanı öldürə, nəfsin yandıra. El içind ə pak otura, pak dura, Dalısınca xoş sədalı gərəkdir.
Danışdığı sözün qiymətin bilə, M əcazı danışa, məcazı gülə. K əlməsindən ləli-gövhər süzülə, Tamam sözü mü əmmalı gərəkdi.
Arif ola, eyhamınan söz qana, Nam əhrəmdən şərm eyləyə, utana, Saat kimi meyli haqqa dolana, Doğru qəlbi, doğru yolu gərəkdi.
Ələsgər haqq sözün isbatın verə, Əməlin mələklər yaza dəftərə, H ər yanı istəsə, baxanda görə, T əriqətdə bu sevdalı gərəkdi. 5
5
Aşıq Ələsgər. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 1988, səh.43. 287
Dünyada tanınan, şöhrət qazanan Aşıq Ələs- g ərin yaradıcılığında insanları ucaldan yaşamağa h əvəs oyadan, təmiz və mənalı məhəbbətin t ərənnümü xüsusi yer tutur. Aşıq Ələsgərin yaradıcılığında xalqın ağır v əziyyəti, yaşayış tərzi, istismarçı hakim quru- luşun cinayətkarlığı, zəhmətkeş insanları istismar etdiyi, onların var-dövlətini əlindən aldığı, h əyatdakı zülmkarlıq, soyğunçuluq ürək ağrısı ilə qeyd edilir. Aşıq Ələsgər fitri istedadlı sənətkar olduğuna görə cəmiyyət və təbiət hadisələrini çox inandırıcı ifadə edir. Xalq yazıçısı Mehdi Hüseyn yazır: “Aşıq Ələsgərin lirikası xalq şeirinin qızıl fonduna daxil olub. Çünki, o, b ədii üslubu cəhətdən xalqa bağlıdır, onun ədəbi ənənələri Azərbaycan poeziyasının ənənələri üzərində inkişaf etmişdir. Xalq dilinin ən gözəl xüsusiyyətlərini bilən, bu dili yüks ək şeir səviyyəsinə qaldıran Aşıq Ələsgərdə müəyyən bir fikir ifadə etməyən süni misralara rast g əlmirik”. 6
Aşıq Ələsgərin zəngin ədəbi irsini həmişə yüksək qiym
ətləndirmiş, misilsiz tərbiyə mənbəyi ol- duğunu göstərmişdir.
6
Hüseyn Mehdi. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 1970, səh.72. 288
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı Xəstə Qasımın yaradıcılığı ilə səmərəli məşğul olmuş, 1975-ci ild ə onun qırx altı şeirini kitabça şəklin- d ə çap etdirmiş və məzmunlu mqəddimə yazmışdır. X əstə Qasım XVII əsrin sonu və XVIII əsrin əvvəllərində yaşayıb yaratmış, Cənubi Azərbay- canın Tikmədaş mahalında vəfat etmişdir. Mü əllif müqəddimədə yazır: “X əstə Qasımın yaratdığı sənət inciləri, xüsusil ə təcnis, qıfılbənd, ustadnamə və başqa şeirləri onun aşıq yaradıcılığındakı mövqeyini düzgün mü əyyənləşdirməyə, istedadlı bir sə- n ətkar olduğunu söyləməyə haqq verir. X əstə Qasım gəraylı, qoşma, təcnis, cığalı t əcnis, müstəzad, divani və s. növlərdə sənət incil əri yaratmışdır. Xəstə Qasımın özündən əv- v əlki sənətkarlardan yalnız Qurbanidən və Tuf arqanlı Abbasdan qidalandığını qeyd edirlər. X əstə Qasım təcnisi yüksək qiymətləndirir: X əstə Qasım, sözün yetdi tamama, Gündoğan, Günbatan gəlsin salama. N ə alim işidi, nə də üləma, T əcnis mənasının çox hünəri var.
289
Aşıq yaradıcılığını dərindən bilən və onu sev
ən Sədnik Paşa bu səmərəli fəaliyyətini da- vam etdirir, Tikm ədaşlı Xəstə Qasımın şeirlərini toplayır, yaradıcılıq yolunu mükəmməl araşdırır v ə tədqiq edib “Tikmədaşlı Xəstə Qasımın ədəbi irsinin t ədqiqi” adlı monoqrafiyasını 2011-ci ildə Bakıda 255 səhifədən ibarət çap etdirir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının monoq- ra fiyası “Yarım əsr Tikmədaşlı Xəstə Qasım so- ra ğında” adlı müqəddimə, dörd fəsil və nəticədən ibar ətdir.
Birinci f əsil “Tikmədaşlı Xəstə Qasımın h əyatı, yaşamı və mühiti”, ikinci fəsil “Xəstə Qasımın çoxşaxəli və mürəkkəb yaradıcılıq yolu”, üçüncü f əsil “Xəstə Qasımın “Dağıstan s əfəri” dastanının səciyyəsi, elmi mahiyyəti və dastan yaradıcılığında yeri”, dördüncü fəsil “X əstə Qasımın sənətkar ucalığı və şeirlərinin b ədii qüdrəti” adlanır. Monoqrafiyada X əstə Qasımın qoşmaların- dan, dini- qoşmalarından, qoşma-qıfılbəndlərin- d ən, qoşma-müstəzadlarından, qoşma-deyişmə- l ərindən, təcnislərindən, cığalı təcnislərindən, g əraylılarından, divanilərindən nümunələr və “X əstə Qasımın Dağıstana səfəri” dastanı veril- mişdir.
290
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı iyirmi üç s əhifədən ibarət “Yarım əsr Tikmədaşlı Xəstə Qasım sorağında” adlı müqəddimədə hadisələri tarixilik v ə elmilik prinsipləri əsasında yazmış, X əstə Qasımla bağlı əsas hadisələrin düzgün şərhini vermişdir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı yazır: “X əstə Qasım dərin mündəricəli ustadnamələr mü əllifi kimi sələflərindən və xələflərindən çox ir əli getmişdir. “Canım aldı gülü məndən alınca” şeiri yüz ill
ərdir ki, məclislər yola salmış ustadnamədir. Dastan yaradıcılığına dərindən bələd olan elə bir aşıq tapmaq mümkün deyildir ki, Xəstə Qasımın bu qoşma-ustadnaməsini əzbərdən bilməsin, m əclislərdə söyləməsin”. X əstə Qasım iftixarla deyir:
Alimd
ən dərs aldım əlif-bey üçün, Sürahil
ər düzülübdür mey üçün, D əli könül, qəm çəkirsən nə üçün? Q əmli günün şad günü var yanınca” 7 .
S ədnik Paşa Pirsultanlı Qaracaoğlanın və Növr əs İmanın haqqında maraqlı məlumat verir, 7
“Aşıqlar” kitabı. Bakı, 1960, səh.41. 291
Qaracaoğlanın dastanlar haqqında dərin biliyə malik olmasını və gənc aşıq Növrəs İmanın aşıq yaradıcılığını düzgün müəyyənləşdirdiyini şərh edir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı 1975-ci ild ə “Xəstə Qasımın şerləri” adlı çap etdirdiyi kitabı da aparıb Təbrizin 78 km-dən Tikmədaş q əryəsinə gedir. O, kitabı Xəstə Qasımın məzarı üst ə qoyur və məzarın üstündə bu şerini oxuyur:
Arzun m
ənə qanad verdi, Axır Tikmədaşa gəldim. Görüşünə tək gəlmədim, H əsrətimlə qoşa gəldim! Ç əkilib güldən-gülabın, Yer ə-göyə sığmaz təbin, Əlimdə qızıl kitabın, Ustad coşa-coşa gəldim!
Güzar etdim güzarına, Baş əyməyə məzarına, S ədnik, Qasım dağlarına, Mahnı qoşa-qoşa gəldim. 8
8
292
T ədqiqatçı Sədnik Paşa “Xəstə Qasımın s ələfləri və xələfləri” adlı iyirmi beş səhifəlik bir m əqalə yazır. H əmin məqalə haqqında tədqiqatçı alim Seyf əddin Rzasoy yazır: “Qeyd olunmalıdır ki, s ənətkarın yaradıcılığı professor Sədnik Paşa Pirsultanlının “Xəstəqasımşünaslıq” araşdırmala- rının üçüncü mərhələsində alimi məhz bu isti- qam ətdə daha çox düşündürmüşdür. Onun bu m ərhələnin yekunu hesab etdi- yimiz “Tikm ədaşlı Xəstə Qasımın sələfləri və x ələfləri” adlı tədqiqatı da bunun ifadəsi olub, s ənətkarın bir ədəbi hadisə kimi Azərbaycan xalq poeziyasının tarixi inkişafındakı yeri və rolunun obyektiv şəkildə öyrənilməsinə xidmət edir”. 9
ədnik Paşa Pirsultanlının tədqi- qat
əsərində Şah İsmayıl Xətai, Dirili Qurbani, Aşıq Abbas Tufarqanlı haqqında verdiyi tarixi m əlumat da çox maraqlıdır. Bu bünövrənin əsasında Xəstə Qasımın inkişaf etdiyi tədqiqatda çox
əsaslı və düzgün şərh edilir. S ədnik Paşa Salman Mümtazın “Azərbay- can ədəbiyyatının qaynaqları” (1986) monoq- rafiyası ilə bağlı apardığı araşdırmalar da çox
9 Seyf
əddin Rzasoy. Azərbaycan folklorşünaslığı tarixi və Sədnik Paşa Pirsultanlı. Bakı, 2008, səh.160. 293
faydalı və əhəmiyyətlidir. Ona görə ki, o, Xəstə Qasımla əlaqədar tədqiqatın şərhini verir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı göstərir ki, X əstə Qasım poeziyasında özünə qədər möv- cud olan şeir janrlarından, forma və şəkillərindən bacarıqla istifadə etmiş, novator aşıq kimi sənətə yenilikl ər gətirmişdir. Onun “Dağıstan səfəri” aşıq yaradıcılığında real-tarixi dastanlar üçün bir başlanğıc və örnəkdir. Xəstə Qasım şeirlərində h əqiqəti cilalayır: Bir m
əclisə varsan özünü öymə, Şeytana bac verib, kimsəyə söymə. Qüvv ətli olsan da yoxsulu döymə, Dem ə ki, zorluyam qolum yaxşıdı.
Tikm
ədaşlı Xəstə Qasım istedadlı xalq s ənətkarı, vətənpərvər, əməksevər və müdrik tarixi şəxsiyyətdir, zəngin, ədəbi-bədii xəzinə yaradan ustad aşıqdır. Bu gün d ə ictimai dəyərini, məzmun və for- ma göz əlliyini saxlayan Xəstə Qasımın ustad- nam ələri ondan sonra gələn sənətrkarlara həyat d ərsliyi olmuşdur. X əstə Qasım şeirlərində əxlaqi keyfiyyətlərə üstünlük verir, gücün çatmayan qapıya açar salma deyir.
294
Elmi olanların əlində açar, Elmi olmayanlar tez qalar naçar. Yüz yol c əhd eyləsə, inanma açar, Beynin ə sədəmə, ya əsər gələr. Tikm
ədaşlı Xəstə Qasım bu gün də aşıq s ənətinin zirvəsində dayanır, əbədiyaşar sənətkar kimi sevilir v ə mütaliə edilir. Onun şeir-sənət abidəsi uca dağ kimi durur, g ələcək nəsillərə təlim-tərbiyə, bədii-estetik zövq v ə yüksək əxlaqi keyfiyyətlər verir. X əstə Qasımın möhtəşəm sənət dünyası çox z əngin və rəngarəng olduğuna görə neçə-neçə n əsillərə zövq verəcək, onlara gözəl təsir bağışlayacaqdır. Ona görə ki, Tikmədaşlı Xəstə Qasım əbədiyaşar sənətkardır. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının “Tik- m ədaşlı Xəstə Qasımın əbədi irsinin tədqiqi” adlı monoqrafiyasında Tikmədaşlı Xəstə Qasımın dövrü, mühiti, h əyatı, çoxşaxəli və mürəkkəb yaradıcılıq yolu, zəngin və rəngarəng bədii irsi, v ətənə və xalqa şərəfli xidməti ətraflı bədii şərhini tapır və ümumiləşdirilir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı Xəstə Qasımın “Dağıstan səfəri” dastanının səciyyəsi, elmi mahiyy əti və dastan yaradıcılığında yeri, s ənətkarlığı, daha dəqiq desək, sənətkar ucalığı 295
v ə şeirlərinin təlim-tərbiyəvi, bədii-estetik əhəmiyyəti tarixilik, elmilik, ideyalılıq, müasir- lik, ardıcıllıq, aydınlıq, pedaqoji-metodik prin- sipl ər əsasında elmi-nəzəri şərhini verir. T ədqiqatçı alim Sədnik Paşa Pirsultanlı monoqrafiyasında Azərbaycan şifahi xalq yara- dıcılığının görkəmli tədqiqatçılarının əsərlər- ind ən səmərəli faydalanmış, tədqiqat əsərlərinə, monoqrafiyalara, d ərsliklərə, dərs vəsaitlərinə, pedaqoji-metodik v ə qiraət-oxu kitablarına veri- l ən tələblərə tamamilə əməl etmiş, Tikmədaşlı X əstə Qasımın yaradıcılıq yolunu ətraflı təhlil etmiş, oxuculara hədiyyə vermişdir. M əlum həqiqətdir ki, müasir aşıq yaradı- cılığı Ozan sənətinin yeni mərhələdə davamıdır. Ozanın qopuzu, sözü və oğuznaməsi, aşığın sazı, sözü v ə dastanı var. Bunlar Ozan və aşığın müştərək yaradıcılığı prosesində formalaşmışlar. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı tədqiqa- tında göstərir ki, “Ozan və aşıq ən azı dörd əsr yanaşı yaradıcılıq yolu keçmişdir. Bizə məlum olan yüz saz havası altı kökdə (Şah pərdə, Şah p ərdənin Misri kökü, Çoban bayatısı kökü, Ayaq D ivanı, Rühani və Dilqəmi) ifa olunur”. Monoqrafiyada X əstə Qasımın həyatı, yaradıcılığı, zəngin ədəbi irsi ətraflı elmi-nəzəri şərhini tapır və ümumiləşdirilir. 296
S ədnik Paşa “Yaşayan əfsanələr”, “Yurdu- muzun əfsanələri” və “Yanardağ əfsanələri” adlı kitablarında toplayıcı və tədqiqatçı kimi tanınır, hörm
ət qazanır. Ancaq adlarını çəkdiyimiz aşıq yaradıcı- lığına həsr etdiyi tədqiqat əsərlərinə görə söz sə- n ətinin, musiqi ilə aşıq sözlərinin vəhdətini əsaslı şərh edən nəzəriyyəçi folklorşünas olduğunu t əsdiqləyir. Bu da onun aşıq şeirinin və saz ha- valarının bilicisi olduğunu göstərir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı Mahmud Kaşğarinin “Divani-Lüğətüt-türk” adlı əsərini diqq ətlə təhlil edir və göstərir ki, bu əsərdə qoşmanın XI əsrdə yarandığı rəsmi qeyd edilir. Mahmud Kaşğari həmin əsərində Əlişir N əvainin bir beytini misal gətirir və həmin beytə əsaslanaraq göstərir ki, qoşma XV əsrdə geniş yayılmış və Azərbaycan şeirində ən qədim növ olmuşdur. Polyak
ədəbiyyatşünası Kovalskı qoşmalar üz ərində apardığı uzunmüddətli araşdırmalardan sonra bel ə bir nəticəyə gəlir və yazır: “Qoşma şifahi şeirin ən qədim dördlük şəkli olan mahnıların təkamül edərək birləşməsindən yaranmışdır”. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı apardığı s əmərəli araşdırmaların və tədqiqatların nəticə- 297
sind ə bu qərara gəlir ki, qoşmalar xalq ədə- biyyatının ən qədim dördlük şəkillərindən əmələ g əlmiş, müəyyən bir musiqi havası olan aşıq şeridir. Ozanlar və aşıqlar bunu xüsusi bir musiqi havası kimi oxuyarmışlar. Az ərbaycan romantizminin görkəmli nüma- y əndəsi Hüseyn Cavid “Azər” poemasında ver- diyi bir beytd ə göstərir ki, qoşma şəkli klassik musiqiy ə və şeirə təsir etmiş, onlarla qaynayıb qarışmışdır. Həmin beytdə deyilir:
D əyişdi musiqi həp pərdə-pərdə, Getdikc
ə incələn bir şeirə döndü.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı yazır: “Qoşma aşıq şeirinin ən ahəngdar şəklidir. Onun anası xalq, atası qolundan tutub oymaq- oymaq g
əzdirən ozanlardır. Ozanlar bir növ d ərvişxislət şəxsiyyətlər ol- muşdur. Onların dünyası qopuz, xeymə və sinə dolu söz-söhb ətdən başqa heç bir şeyi olmamış- dır. D
kifay ətlənməmişlər, azadlığı sevən bu “dərvişlər” azadlıq uğrunda mübarizə aparanların mövqe-
298
yind ə durmuş, onların şəninə söy söyləmiş, qopuz çalmışlar” 10
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı “Azərbay- can xalq yaradıcılığının inkişafı” (1981) adlı əsərində aşıq sənətinə dair böyük problemlərin h əllindən bəhs edir, tarixilik, elmilik və pedo- qoji-metodik prinsipl ər əsasında həmin problem- l ərin planlı şəkildə şərhini verib ümumiləşdirir. Yüklə 2,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|