Vii L e m I l L
-60-cı illərin iqtisadi inkiĢaf problemləri
Yüklə 17,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
50-60-cı illərin iqtisadi inkiĢaf problemləri. Respublikanın iqtisadiyyatını daha da inkişaf etdirmək vəzifələri xalq təsərrüfatının V-VIII beşillik planlarında, habelə yeddiillik (1959-1965-ci illər) planda müəyyən edilmişdi. Azərbaycan SSR-də neft və təbii qazın hasilatı, neft emalı, maşınqayırma, elektrik enerjisi istehsalı xeyli artmalı, neft kimyası, kimya, elektrotexnika, filiz- mədən sənayesi, qara və əlvan metallurgiya sənayesinin yaradılması və inkişafı sürətləndirilməli, xalq istehlakı malları istehsal edən sənaye sahələri genişləndirilməli idi. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin, xüsusilə pambığın məhsuldarlığını yüksəltmək, ictimai mal-qaranın sayını artırmaqla yanaşı, onun məhsuldarlığını xeyli qaldırmaq, əkinçiliyin və maldarlığın ümumi və əmtəə məhsulunu çoxaltmaq, irriqasiya tikintisini genişləndirmək kimi ciddi vəzifələr dururdu. 50-ci illər Azərbaycan üçün sənaye istehsalının artması, ağır sənayenin yeni sahələrinin yaranması və inkişafı dövrü oldu. Ümumittifaq neft hasilatında onun xüsusi çəkisinin 1940-cı ildəki 71,4 faizdən 39,1 faizə və 1960-cı ildə 32,1 faizə qədər azalmasına baxmayaraq 74 Azərbaycan əvvəllərdə olduğu kimi, SSRİ-nin xalq təsərrüfatını ən
keyfiyyətli neft məhsulları ilə təmin etməkdə mühüm rol oynayırdı. 86
Respublikanın neft sənayesinin inkişafı üçün onun təşkilat quruluşunun yaxşılaşdırılması mühüm əhəmiyyətə malik idi. 1953-ci ilin sonunda neftçıxarma sənayesinə rəhbərlik edən üç birlik -"Azdənizneft", "Azneftkəşfiyyat", "Azneft" birlikləri "Azneft" Birliyində birləşdirildi. 75 1954-cü il avqustun 1-dən Azərbaycan SSR Neft Sənayesi Nazirliyi yaradıldı. 76 Nazirlik müəssisələrin strukturunda dəyişikliklər apardı. Məsələn, neftçıxarma trestləri neft-mədən idarələrinə (NMİ) çevrildi. 77
inkişaf etdirilməsinə dair tədbirlər haqqında" qərar qəbul etdi. Əsas diqqət SSRİ- nin yeni neft rayonlarının inkişafına yönəldildi. Lakin 1955-ci il üçün Azərbaycan SSR-in neft sənayesinə ayrılan əsaslı vəsait əvvəlki ilə nisbətən 2 dəfədən çox azaldıldı. Azərbaycan neft hasilatı üzrə SSRİ-nin ən perspektivsiz rayonları sırasına daxil edildi. Respublika üçün neft hasilatı planı isə əvvəlki kimi 15 milyon ton həcmində saxlanıldı. Bütün bunlara baxmayaraq, Azərbaycan neftçiləri fədakarlıqla işləyirdilər. 78
1955-1957-ci illərdə Əli Bayramlı şəhəri yaxınlığında, Kürçayı ətraf düzənlikdə iri neft yataqları Gürovdağ və Mişovdağ kəşf edildi və mənimsənildi. 1957-1958-ci illərdə Zəyli-Zeyvə yatağının istismarına başlandı. 79 1959-cu ildə Kənizdağ yatağı sənaye miqyasında işlənməyə verildi. 80
Xəzər dənizində neftli sahələrin işlənməsi geniş vüsət aldı. Darvin bankası (1950-1951-ci illər), Çilov adası (1951-ci il), Neft daşlarının şimal-şərq hissəsi (1954-cü il), Qum adası (1956-cı il) yataqlarının mənimsənilməsi nəticəsində dənizdə neft hasilatı sürətlə artdı. 1958-ci ildə dəniz neft yataqlarından 1950-ci ilə nisbətən 2,5 dəfə çox neft çıxarılmışdı. 81
Neft yataqlarının mənimsənilməsində yeni mütərəqqi üsullar tətbiq edilməyə başlandı. 1951-ci ildən neft laylarına süni təsir göstərmək üsulları tətbiq olundu. Təkrar neft hasilatı, layların su ilə parçalanması və quyuların turşu ilə yuyulması metodlarının sənaye miqyasında tətbiqinin böyük səmərəsi olmuşdu. Təkcə 1951-1955-ci illərdə təkrar neft hasilatı metodlarının tətbiqi nəticəsində əlavə olaraq dörd milyon tondan çox neft hasil edilmişdi. 82
Qaz sənayesi də tərəqqi edirdi: 1954-1955-ci illərdə Qaradağ qaz-kondensat yatağının, 1958-1959-cu illərdə isə qazlı-neftli Zirə yatağının kəşfi və sənaye miqyasında işlənməsi ilə qaz sənayesi daha çox inkişaf etdi. Nəticədə yüksək kalorili yanacaq və qiymətli kimya xammalı olan qazın hasilatı artdı. 1960-cı ilin əvvəlində Bakı-Tbilisi-Yerevan magistral qaz kəmərinin tikintisi başa çatdı. Lakin hər il Azərbaycan SSR-in xalq təsərrüfatına qoyulan vəsaitin 80 faizi neft hasilatı və emalına sərf edilsə də, dəniz yataqlarının mənimsənilməsinə başlansa da, istənilən nəticə əldə olunmurdu. 1960-cı ildə neft hasilatı (17,8 mln 87
ton) 1940-cı il səviyyəsinin (22,2 mln ton) cəmi 80 faizini təşkil edirdi. 1950-ci ilə nisbətən isə cəmi (14,8 mln ton) 20 faiz artmışdı. 83 Buna müharibədən qabaqkı dövrdə və müharibə illərində Bakı rayonunda neft yataqlarının gərgin istismarı təsir etmişdi. Sahəyə rəhbərlikdəki nöqsanlar, elmi-texniki nailiyyətlərin ləng tətbiq olunması, qazmanın geri qalması da hasilatın artım sürətinə mənfi təsir göstərirdi. Neftayırma sənayesi daha da inkişaf etməkdə idi. 1953-1954-cü illərdə 2 köhnə mazutayıran qurğu və təmizləmə sexləri yenidən quruldu. AzNİİ-4 (1952-ci il) aşqarı istehsal edən ikinci qurğu; qudronu asfaltsızlaşdıran qurğu (1953-cü il); AzNİİ-5 aşqarı istehsal edən qurğu (1958-ci il); yağları selektiv təmizləyən ikinci qurğu (1959-cu il); AzNİİ-7 aşqarı istehsal edən qurğu (1960-cı il) tikilib istifadəyə verildi.
84 Beləliklə, 50-ci illərin sonuna yaxın respublikanın neftayırma sənayesi 80 adda neft məhsulları hazırlayan iri istehsalat kompleksinə çevrildi. 85
Neft maşınqayırma sənayesi üzrə yeni məhsulların istehsalı ildən-ilə artırdı: məsələn, qazma dəzgahları, ikilüləli qazma üçün vışkalar, səyyar və stasionar qaldırıcılar, üçpərli baltalar, qaldırıb-endirmə əməliyyatları üçün avtomatlar istehsal olunurdu. Azərbaycanın neft maşınqayırma zavodları öz məhsullarını təkcə respublika üçün deyil, həmçinin bütün ölkəyə ixrac edirdi. Ölkə üzrə istehsal olunan neft maşınqayırma avadanlıqlarının 75 faizə qədəri Azərbaycan müəssisələrinin payına düşürdü. Respublikada maşınqayırmanın yeni sahələri meydana çıxdı. 1954-cü ildə "Mingəçevirtikinti" təmir zavodu əsasında "Mingəçevirkəndmaş" kənd təsərrüfatı maşınqayırma zavodu yaradıldı, elektrotexnika sənayesinin "Azərkabel" zavodunun tikintisinə başlanıldı. 1956-cı ildə Bakıda güclü ekskavator təmiri zavodu tikildi. Həmin ildə "Azdənizneftkəşfiyyat" təmir-mexaniki zavodu bazasında "Bakı qazaparat" zavodu inşa edildi. 1957-ci ildə Keşlə maşınqayırma zavodunun və səyyar qazma maşınları zavodunun birləşdirilməsi ilə özüyeriyən neft-mədən maşınları istehsalı üzrə iri ixtisaslaşdırılmış müəssisənin yaradılmasının əsası qoyuldu. 1957-ci ildə Bakıda elektrik təmiri zavodu yaradıldı. 87
Azərbaycanın enerji bazası qüvvətlənirdi. 1954-cü il yanvarın 10-da Mingəçevir SES-in birinci növbəsi işə düşdü. İki güclü turbogeneratorun hərəkətə gəlməsi ilə yaranan ilk sənaye cərəyanı Bakıya və Gəncəyə daxil olmağa başladı. 88
1954-cü ilin sonuna qədər digər dörd aqreqatın işə düşməsindən sonra SES-in gücü 356 min kilovata çatdı. 89
suvarılması, Kür çayında ilboyu gəmiçiliyin təmin olunması, kənd təsərrüfatına 88
ciddi ziyan vuran sellərin və daşqınların qabağının alınması kimi mühüm xalq təsərrüfatı vəzifəsinin həllinə kömək etdi. 1954-cü ilin əvvəllərində Şüvəlanda "Şimal" DRES-i işləyən müəssisələr sırasına daxil oldu. O, SSRİ-də ilk açıqtipli enerji qurğusu idi. 90
1956-1957-ci illərdə Varvara SES tikildi. 1959-cu ildə Əli Bayramlıda yeni istilik elektrik stansiyasının tikintisinə başlanıldı. 91
Bir sıra kommunal elektrik stansiyaları da işə düşdü. "Şimal" DRES-i və Sumqayıt istilik elektrik mərkəzi öz gücünü artırdı. 1960-cı ildə "Şimal" DRES-də güclü enerji qurğusu istismara verildi. 92
Respublikada ilk dəfə 220 kilovatlıq Mingəçevir-Xırdalan elektrik verilişi xətti çəkildi. 1954-cü ilin dekabrından Azərbaycandan Gürcüstan SSR-ə elektrik enerjisi verilməyə başlandı. 93 1960-cı ilin sentyabrında Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan elektrik sistemlərinin birləşdirilməsi başa çatdırıldı 94 . Azərbaycanda qaz və neftayırma sənayesi bazasında kimya istehsalatı yaradıldı və sürətlə inkişaf etməyə başladı. 1952-ci ildə katalizator fabriki işə düşdü. 1953-cü il aprelin 1-dən isə Yeni Bakı neftayırma zavodu (YBNZ) fəaliyyətə başladı. Bu zavod sənayenin yeni sahəsinin - neft-kimya sənayesinin inkişafının başlanğıcını qoydu. 1952-ci ilin avqustunda Sumqayıt sintetik kauçuk zavodunun istismara verilməsi kimya sənayesinin inkişafında yeni mərhələ oldu. Sovet İttifaqında ilk dəfə olaraq bu zavod neft qazlarından etil spirti istehsal etməyə başladı. 1957-ci ilin sentyabrında zavodun ikinci növbəsi, 96 1959-cu ildə isə onun butan qrupu işə salındı. 97 1959-cu il noyabrın 5-də Bakı şin zavodunun birinci növbəsi istifadəyə verildi. 98
50-ci illərdə respublikada yeni kimya məhsullarının, o cümlədən heksaxloran və xlorun istehsalı təşkil edildi. Buruq sularından yod və brom, habelə kaustik soda, xlorlu turşu, müxtəlif əczaçılıq dərmanlarının istehsalı genişləndirildi. 1958-ci ildə kimya və neft-kimya sənayesinin ümumi məhsulunun həcmi 1950-ci ilə nisbətən 8,9 dəfə artdı. 99
1951-1960-cı illər filiz-mədən sənayesinin sürətli inkişafı ilə əlamətdar olmuşdur. 1954-cü ilin aprelində Daşkəsən dəmir mədəninin tikintisi başa çatdırıldığı vaxtdan respublikanın iqtisadiyyatında filiz-mədən sənayesi mühüm rol oynamağa başladı. Daşkəsəndəki Azərbaycan filizsaflaşdırma kombinatında 1960- cı ildə dəmir filizi çıxarmaq üçün əlavə qurğular işə salındı 100
. Şimal-qərb və şimal-şərq mədənlərindən açıq üsulla çıxarılan dəmir filizi 1955-ci ildə işə düşmüş saflaşdırıcı fabrikə gətirilirdi. 101
Daşkəsənin filizsaflaşdırma kombinatı Quşçu körpüsü dəmiryolu stansiyası ilə iki xətdən ibarət 6 km uzunluğunda hava kanat yolu ilə birləşdirildi. Həmin filiz Alabaşlı-Quşçu dəmir yolu ilə Gürcüstanın Rustavi şəhərindəki Zaqafqaziya 89
metallurgiya zavoduna daşınırdı. Bu zavod isə, öz növbəsində, filizin bir hissəsini Sumqayıtdakı Azərbaycan boru-prokat zavoduna göndərirdi. Kifayyət qədər dəmir filizi ehtiyatları olan Azərbaycanda böyük tələbata uyğun olaraq tam istehsal dövriyyəli metallurgiya kombinatının yaradılması zərurəti meydana çıxdı. Hətta müharibədən əvvəl bu mühüm sənaye sahəsinin respublikada inkişaf etdirilməsinin yolları barədə əsaslanmış müxtəlif təklif və layihələr də irəli sürülmüşdür. Lakin keçmiş totalitar sistemdə istehsalın öz inkişaf tələblərinə məhəl qoymayaraq, Azərbaycanın dəmir filizi ehtiyatları əsasında Gürcüstan SSR-də fəhlə sinfinin sıralarını artırmaq pərdəsi altında iradi olaraq, xammal və yanacaq mənbəyindən xeyli uzaqda yerləşən Rustavidə bu müəssisənin tikilməsi qərarlaşdırıldı. Nəticə etibarilə həmin kombinat bütün Sovet İttifaqında ən bahalı metallurgiya məhsulları buraxan müəssisələrdən birinə çevrildi. Daşkəsən dəmir mədəninin işə salınması, elektrik dəmir yolunun çəkilməsi Zəylik alunit yatağının alüminium filizindən istifadə
etməyə imkan yaratdı. Azərbaycan SSR-də yeni filiz mədənləri və saflaşdırıcı fabriklərin sayı çoxaldı. Ordubad rayonunda əvvəllər yaradılmış Parağaçay molibden mədəni və saflaşdırıcı fabrik ilə yanaşı, 1954-cü ilin
sonunda Noraşen (indiki Şərur) rayonunda gümüşlü qurğuşun yatağının sənaye miqyasında işlənilməsinə başlandı. 102
kükürd kolçedanı çıxarılması, daş duz və digər mineralların hasilatı artdı. Yeni metallurgiya müəssisələri istifadəyə verildi. 1952-ci il dekabrın 31-də Sumqayıt boru-prokat zavodu ilk məhsulu istehsal etdi. 1953-cü ilin noyabrında burada iki marten sobası istifadəyə verildi. 103 Sonrakı illərdə zavodda yeni boruyayma maşınları, marten sobaları, habelə sexlər işə salındı. Azərbaycanda sənayenin yeni sahəsi - əlvan metallurgiya sənayesi inkişaf etməyə başladı. 1955-ci il martın 8-də işə düşən 104
Sumqayıt alüminium zavodunun "SAZ" markalı metalı az müddətdə nəinki SSRİ-də, həm də onun hüdudlarından uzaqlarda şöhrət qazandı. 1955-ci ildə respublikanın əlvan metallurgiyasının ən iri müəssisələrindən birinin – Gəncə gil-torpaq zavodunun tikintisinə başlanıldı. 105
verildi. 106
50-ci illərdə respublikada inşaat materialları sənayesi də sürətlə inkişaf etməyə başladı. Yeni müəssisələr - Qaradağ sement və Zığ kərpic zavodları, Mingəçevir plitəblok zavodu, Gəncə bərkidici materiallar zavodu işə salındı. Qaradağ və Tovuz sement zavodlarında 6-7 növ markalı sement istehsal olunurdu. 1960-cı ildə Bakıda iripanelli evtikmə kombinatları fəaliyyətə başladı. 107
ilin əvvəlində Bakı zərif mahud kombinatı işə düşdü 108
. 1954-cü ildə Horadiz 90
qəsəbəsində pambıqtəmizləmə zavodu tikildi. 1955-ci ildə Nuxa (indiki Şəki) ipək kombinatının boyaq-naxış fabriki, Qarabağ ipək kombinatında toxuculuq sexi işə salındı.
109 1959-cu ildə Bakı kamvol kombinatı və gön-dəri zavodu, 1960-cı ildə isə Mingəçevir pambıq-parça fabriki istifadəyə verildi. 110
Yeyinti sənayesində də yüksəliş müşahidə olunurdu. Onun müəssisələri yenidən qurulmuş və müasir texnika ilə təmin edilmişdi. Yeni iri müəssisələr - Bakı marqarin zavodu, Astara və Masallı çay fabrikləri, Bakı tütün-fermentasiya zavodu, Bakı ət kombinatının kolbasa zavodu, Bakı süd kombinatı, Ucar konserv zavodu, Bakı konyak, Bakı quru buz, İstisu mineral sularının doldurulması, yağ- pendir, çörək, şərab zavodları işə başlamışdı. Gəncə yağ-piy kombinatının, Bakı pivə zavodunun, makaron fabrikinin, Lənkəran çay fabrikinin, Xaçmaz və Quba konserv zavodlarının sexləri yenidən qurulmuşdu. 111
Azərbaycanın bütün rayonlarında yerli sənaye müəssisələri, geniş istehlak və məişət malları istehsalı inkişaf etmişdi. 1955-ci ildə respublikada 78 yerli sənaye müəssisəsi, 12 sənət-kooperasiya arteli və əhalinin məişət ehtiyaclarına xidmət edən 1411 emalatxana var idi. 112
Azərbaycan ərazisində sənayenin daha səmərəli yerləşdirilməsinə diqqət artmışdı. Bakıda sənayenin dönmədən inkişafı ilə yanaşı, başqa şəhər və rayonlarda yeni iri sənaye mərkəzləri yaranmışdı. Sumqayıt kimya sənayesinin, əlvan və qara metallurgiyanın mərkəzi, Mingəçevir su-elektrik stansiyası energetiklərin şəhəri, Daşkəsən filiz-mədən sənayesinin mərkəzi, Neft daşları Xəzər neftçilərinin şəhəri oldu, beləliklə, rayonlarda sənayenin xüsusi çəkisi artdı. Əgər 1940-cı ildə Bakının və ona bitişik rayonların payına sənaye məhsulu həcminin 90 faizdən çoxu düşürdüsə, 1958-ci ildə bu, 65,1 faizə bərabər idi. 113
Azərbaycanda sənaye istehsalı yüksəlişinin əsas amillərindən biri sənayenin texniki səviyyəsinin yüksəlməsi idi. 1955-ci ilin sonunda bütün kompressor quyularının 80 faizdən çoxuna hava verilməsi avtomatlaşdırılmışdı. 114 1958-ci ilin ortalarında mədənlərdə endirmə-qaldırma əməliyyatlarını mexanikləşdirmək üçün 3300 dəstdən artıq avadanlıq (PSDP) qoyulmuşdu. 115 1946-1958-ci illərdə neftçilərlə alimlər və konstruktorların əməkdaşlığı nəticəsində 600-dən artıq adda müxtəlif neft-mədən avadanlığı mənimsənilmişdi. 116
yolları və mədəni-məişət obyektləri onu əsil mənada dəniz üzərində neftçıxarma sənayesi şəhərciyinə çevirmişdi. 117
yüngül və yeyinti sənayesi sahələrində, habelə kənd təsərrüfatında tam və səmərəli istifadə olunmurdu. İstehsalı inkişaf etdirmək üçün idarə sisteminin təkmilləşdirilməsi yolları axtarılırdı. Sov.İKP MK 1957-ci ildə əsas inzibati-iqtisadi rayonlarda xalq 91
təsərrüfatı şuralarının (XTŞ) yaradılması təklifini irəli sürdü 118 Bu, sənayeyə sahələr üzrə rəhbərlikdən ərazi üzrə rəhbərliyə keçilməsi demək idi. 1957-ci ilin iyununda 11 sahə idarə orqanı olan Azərbaycan inzibati-iqtisadi rayonunun Xalq Təsərrüfatı Şurası (XTŞ) yaradıldı. Respublikada 5 ittifaq-respublika nazirliyi ləğv olundu və onların bütün müəssisələri, təşkilat və idarələri, Azərbaycan ərazisində yerləşən və səkkiz Ümumittifaq nazirliyinin tabeliyində olan müəssisələr, respublika neft sənayesinin maşınqayırma zavodları XTŞ müəssisələri sisteminə verildi. XTŞ-nin tərkibinə cəmi 394 müəssisə, o cümlədən 278 sənaye müəssisəsi daxil oldu. 1959-cu ildə respublika neft sənayesinin müəssisələri də XTŞ-nin sərəncamına verildi 119
Xalq təsərrüfatı şuralarının yaradılmasının bəzi müsbət nəticələri də özünü göstərdi. Belə ki, yüklərin lüzumsuz qarşılıqlı daşınması azaldı. Müxtəlif nazirliklərin müəssisələrində bir-birini təkrar edən yüzlərlə xırda istehsal sahələri bağlandı. Bir çox müəssisənin texniki cəhətdən yenidən qurulması prosesi sürətləndi. Bu illərdə neft-qaz hasilatının artımı və onların emalının genişləndirilməsi sahəsində başlanan uğurlarla yanaşı, həmin ərəfədə istismara verilmiş başqa sənaye sahələri müəssisələrinin istehsal güclərinin daha tam mənimsənilməsi, habelə yeni müəssisələrin tikilməsi hesabına Azərbaycan sənayesi strukturunun tədricən təkmilləşdirilməsi istiqamətində ilk çox ciddi dəyişikliklərin başlanmasının əsası qoyuldu. Nəticədə sənayedə çalışan sənaye istehsal heyətinin sayı 1950-ci ildəki 172,8-dən 1960-cı ildə 219 min nəfərə qalxdı. 120
Sənayenin başqa sahələrinin üstün artımı nəticəsində yanacaq istehsalının Azərbaycan sənayesinin strukturunda xüsusi çəkisi 1950-ci ildəki 37,13 faizdən 1960-cı ildə 22,5 faizə endi. 121
Bu dövrdə ilk növbədə ağır sənayenin maşınqayırma, qara və əlvan metallurgiya, neft- kimya və kimya sənayesi sahələri daha sürətlə inkişaf etmişdir. Azərbaycanın, həm də SSRİ-nin başqa neft-qazçıxarma rayonlarının artan tələbatını ödəmək məqsədilə respublikada neft maşınqayırma sənayesinin inkişaf miqyasının xeyli genişlənməsi ilə yanaşı, müxtəlif güclü elektrik mühərrikləri, transformatorlar, polad, qara metallar prokatı, dəmir filizi kimi məhsulların istehsalının həcmi artdı. Azərbaycanda mineral gübrələr, kaustik soda, etil və butil spirti, sulfanol, avtomobil və motosikl təkərləri, məişət soyuducuları, qaz plitələri və s. çoxlu yeni sənaye məhsulunun kütləvi istehsalına başlandı. Əhalinin tələbatının daha çox yerli istehsal hesabına təmin edilməsi məqsədilə ənənəvi sənaye sahələrində (pambıq parça, yun və ipək parça, gön-dəri ayaqqabı, qənnadı məmulatları, ət, konserv məhsulları və s.) istehsalın həcminin xeyli artması ilə yanaşı, bir sıra xalq istehlakı və ərzaq məhsulları hasilatı üzrə yeni müəssisələr də yaradıldı.
92
Lakin inkişafa əngəl törədən maneələr də az deyildi. Sənayenin ərazi prinsipi üzrə idarə olunmasının ciddi nöqsanları getdikcə daha çox özünü büruzə verməyə başladı. Bu nöqsanlar sahənin hərtərəfli və səmərəli inkişafına mane olmağa başladı. İqtisadiyyata qeyri-iqtisadi, amiranə metodlarla rəhbərlik şəraitində planlaşdırma mexanizmini yaxşılaşdırmaq, onu həvəsləndirici amilə çevirmək cəhdləri də çox az səmərə verdi. Elmi-texniki mərkəzlərlə əlaqələrin zəifliyi də sənaye müəssisələrinin işinə mənfi təsir göstərirdi. Azərbaycan SSR Ali Soveti (sentyabr, 1965-ci il) Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı Şurasının ləğvi haqqında qərar qəbul etdi. 122
İttifaq-respublika nazirlikləri bərpa edildi. 123
texniki tərəqqi sayəsində geoloji-kəşfiyyat işləri yaxşılaşmışdı. 1965-ci ildə Dəniz Neft və Qaz Yataqları Kəşfiyyatı İdarəsi yaradıldı. Quruda Qarabağlı, Kürsəngi, dənizdə Cənubi Bankə, Sanqaçal və Duvannı yataqları istismara verildi. Müəssisələr yenidən qurularaq, qazma işində qabaqcıl üsullar tətbiq olunurdu. "Abşeron", "Azərbaycan" və "Bakı" üzən qazma qurğuları vasitəsilə 15-60 metrlik su qatının altında 1600-1800 metr dərinlikdə kəşfiyyat quyularının istismara verilməsi nəticəsində neft hasilatı artdı. 1960-cı ildə 17,8, 1970-ci ildə isə 20,2 milyon ton neft çıxarılmışdı. Qaz hasilatı ildə təxminən 5,5 milyard kub.m həcmindən yuxarı qalxmırdı. 124
Əsas səbəblərdən biri qazma qurğularının yeni avadanlıqla kifayət qədər təmin olunmaması idi. Mədənlərdə geoloji və mühəndis işi aşağı səviyyədə idi, istehsalat və əmək intizamı zəifləmişdi. Neftçilərin sosial- məişət şəraitinin yaxşılaşdırılmasına da lazımi qayğı göstərilmirdi. Beləliklə, 60-cı illərin sonlarında neft və qaz hasilatı aşağı düşmüş, neft sənayesində səmərəlilik müharibədən sonrakı bütün beşilliklərdəkinə nisbətən ən aşağı səviyyədə olmuşdu. 60-cı illərdə neft emalı, neft-kimya və kimya sənayesinin əsaslı surətdə yenidən qurulmasına başlanılmışdı. Neft emalı sənayesinin qurğuları təkmilləşdirilmiş, təbii qaz kondensatı emalı qurğusu işə düşmüşdü. 1961-1965-ci illərdə neft emalı 25 faiz artdı. 125 Lakin neft və qaz hasilatı aşağı düşdüyündən neft emalı zavodlarının gücündən tam istifadə olunmurdu, yağların istehsalı da xeyli azalmışdı. 126 Bu illərdə kimya sənayesi inkişaf etməkdə idi. Sumqayıt superfosfat zavodu işə düşmüş, spirt istehsalı sahəsi istismara verilmişdi. Bakı şin zavodunun ikinci istehsal sahəsi fəaliyyətə başlamışdı. 1967-ci ildə Mingəçevirdə şüşə lif zavodu fəaliyyətə başladı, zavodda toxuculuq istehsalı yaradıldı, sintetik yuyucu maddələr istehsalına başlanıldı. Sənayenin aparıcı sahələrindən olan metallurgiyada 1960-cı illərdə polad istehsalı 84 faiz, qara metal prokatı 6 faiz, dəmir filizi çıxarılması 19 faiz 93
artmışdı. 127 Azərbaycanın boru-prokat zavodlarında "250-2" prokat dəzgahı işə salınmışdı. 160 min ton polad boru istehsal edə bilən bu zavodda iki marten sobası var idi. 1964-cü ildə alüminium almaq üçün xammal verən Zəylik alunit mədəni işə düşmüşdü. Respublikada ağır sənayenin inkişafında maşınqayırma sənayesi mühüm rol oynayırdı. Maşınqayırma müəssisələrində istehsal olunan məhsulların texniki səviyyəsini yüksəltmək, köhnəlmiş texnikanı daha təkmil olan yenisi ilə əvəz etmək üçün yeni tədbirlər həyata keçirilmişdi. 60-cı illərin sonlarında respublikanın neft maşınqayırma sənayesi SSRİ-də neft-mədən maşınqayırma məhsulunun üçdə birini verirdi. 128
"Azneft-mədənmaşın"ın müəssisələri istehsalını artırmışdı. 60-cı illərin sonlarında maşınqayırma müəssisələri 353,9 milyon manatlıq maşın və avadanlıq istehsal etmişdi ki, bu, 1965-ci ilə nisbətən 1,57 dəfə, 1950-ci ilə nisbətən isə 10 dəfədən çox idi. 129
ölkənin iri müəssisələri üçün elektrik sobaları və digər elektrotexniki avadanlıq istehsal olunurdu. Elektrotexnika sənayesi 1965-ci ilə nisbətən iki dəfə çox məhsul istehsal etmişdi. 130
Cihaz istehsalının ümumi həcmi 1970-ci ildə 1950-ci ilə nisbətən 61,4 dəfə artmışdı. Respublikada energetika sənayesi sahəsində 150 min kilovat gücü olan "Şimal" elektrik stansiyası, hər biri 150 min kilovat güclü dördbloklu, SSRİ-də ilk açıqtipli Əli Bayramlı elektrik stansiyası, 75 min kilovat gücündə 1 saylı Gəncə elektrik stansiyası istifadəyə verilmişdi. Sumqayıt elektrik stansiyasının gücü iki dəfə artırıldı, Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan enerji sistemlərinin birləşdirilməsi başa çatdırıldı. Yüngül və yeyinti sənayesində də irəliləyişlər baş verdi. Gəncə xalça kombinatı işə düşdü. 132 İstehlak malları istehsalı artdı. Belə ki, pambıq lif istehsalı 1960-cı ildə 104,4 min ton, 1970-ci ildə 131,4 min ton, xam ipək sap istehsalı 1960-cı ildə 347 ton, 1970-ci ildə 409 ton, yun iplik istehsalı 1960-cı ildə 1,7 min ton, 1970-ci ildə 4,3 min ton, alt trikotaj 1960-cı ildə 10,3 milyon ədəd, 1970-ci ildə 15,9 milyon ədəd, üst trikotaj 1960-cı ildə 0,5 milyon, 1970-ci ildə 4,6 milyon ədəd, xalça-palaz 1960-cı ildə 54 min kv.m, 1970-ci ildə 823 min kv.m olmuşdu. 133
Lakin yüngül sənaye sahələrində respublikanın xammal ehtiyatlarından pis istifadə olunurdu, bir çox malların növləri və keyfiyyətləri istehsalçıların tələblərini təmin etmirdi. Yeyinti sənayesinin inkişafında müəyyən irəliləyişlər var idi. 1960-cı illərdə dörd süd, üç konserv zavodu, ət kombinatı, iki çörək zavodu, tütün kombinatı və quşçuluq fabriki işə düşmüşdü. Kolbasa-vetçina məhsulları, bitki, konserv, qənnadı məmulatı istehsalı çoxalmışdı. 1960-cı ilə nisbətən ət istehsalı 12,3 min ton, bitki yağları istehsalı 8 dəfə artmışdı. 134
94
Ümumiyyətlə, 60-cı illərdə respublikada sənaye məhsulu istehsalı 94 faiz artdı. 135
Yeni sənaye müəssisələrinin üçdə birindən çoxunun Bakı şəhərindən kənarda - Sumqayıtda, Əli Bayramlıda, Qubada, Naxçıvanda yaradılması, regionlarda sənayenin ayrı-ayrı sahələrinin təşkili Azərbaycanın sosial-iqtisadi, müasir tipli şəhərlərin mədəniyyətinin inkişafı üçün çox mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Azərbaycan sənayesi özünün çoxsahəliliyi ilə fərqlənirdi. 1970-ci illərdə Azərbaycan neft və neft avadanlığı istehsalında Sovet İttifaqında ilk yerlərdən birini, avtomaşın şinləri və polad boru istehsalında üçüncü yeri, adambaşına düşən elektrik istehsalı üzrə dördüncü yeri və poladəritmədə beşinci yeri tuturdu. Azərbaycan sənayesinin istehsal etdiyi məhsullar dünyanın 58 ölkəsinə ixrac olunurdu. 136
Lakin sənayedə nominal göstəricilər artsa da, inkişaf sürəti ləngiməyə başlamışdı. Belə ki, əgər 1951-1960-cı illərdə məhsul istehsalı 104 faiz artmışdısa, 1961-1970-ci illərdə bu göstərici cəmi 94 faiz olmuşdu. 60-cı illərin sonlarında sənayenin yüksəlişi, həmçinin ictimai əməyin məhsuldarlığının artım sürətinə görə Azərbaycan SSR müttəfiq respublikalar arasında axırıncı yerlərdən birini tuturdu. Xalq təsərrüfatında dinamikliyin aşağı düşməsinin başlıca səbəblərindən biri dövlət intizamının pozulması, köhnə sahələrin yenidən qurulması və modernləşdirilməsi proseslərinin həyata keçirilməməsi idi. Planı yerinə yetirməkdə inzibati-amirlik hökmünün təzyiqi altında bir çox müəssisələrin rəhbərləri məhsulların keyfiyyətinə əhəmiyyət vermirdi, bu isə iqtisadiyyata böyük ziyan vurur və istehlakçıların narazılığına səbəb olurdu. Sənaye istehsalında artım sürətinin aşağı düşməsi neft və qaz hasilatının azalması, maşınqayırma sahəsində inkişafın ləng getməsi, yeni istehsal obyektlərinin yaradılmasına lazımi əhəmiyyət verilməməsi ilə bağlı idi. Respublikada olan müxtəlif zəngin xammal bazaları ilə bu xammaldan son məhsul alınmasını başa çatdıran istehsal arasında uyğunsuzluq çox böyük idi. Respublika iqtisadiyyatına rəhbərlikdəki ciddi nöqsanlar, ölkə miqyasında planlaşdırmada hökm sürən volyuntarizm və Azərbaycanda iqtisadiyyatın bir sıra sahələrinin inkişafına qarşı yaradılmış süni maneələr də sənayenin inkişafını ləngidirdi. Sənayedə və sosial sahədə potensialın gücləndirilməsi işində əldən verilmiş imkanlar respublikanın 60-cı illərdə sosial-iqtisadi cəhətdən geri qalmasının başlıca səbəbləri idi. Bu gerilik müddət etibarilə çox uzun çəkdiyindən bütün əsas sosial-iqtisadi göstəricilərə görə, Azərbaycan getdikcə başqa müttəfiq respublikalardan geri qalır, onun böyük təbii-istehsal imkanları aşağı səviyyədə istifadə olunur, iqtisadiyyatın ümumi səmərəliliyi aşağı düşürdü. 60-cı illərdə respublika iqtisadiyyatı dərin böhran keçirmək ərəfəsində idi. Yaranmış bu ağır vəziyyətdən çıxış yolu tapılmalı, 95
iqtisadiyyatın inkişafı üçün prinsipial cəhətdən yeni konseptual yanaşma yolları hazırlanmalı, xalq təsərrüfatında köklü struktur dəyişiklikləri aparılmalı, təsərrüfatçılıq və iqtisadi həvəsləndirmə işində yeni metodlar tətbiq edilməli idi. İqtisadiyyatın aqrar sektorunda da ciddi problemlər mövcud idi. Sahə rəhbərləri çox vaxt təşkilati tədbirlərin işlənməsinə formal yanaşır, qeyri-iqtisadi idarəçilik metodlarına əl atır, subyektivizmə yol verirdilər. Kolxoz, MTS və sovxozlara rəhbərlikdə istehsalın planlaşdırılmasında bürokratik üsullar tətbiq olunurdu. Maddi maraq prinsipinə, kadrların təşəbbüslərinə və zəhmət adamlarının yaradıcılıq fəaliyyətinə laqeyd münasibət bəslənilirdi. Kənd təsərrüfatının maliyyələşdirilməsi və kreditləşdirilməsində ciddi səhvlərə yol verilirdi. Bir çox kənd təsərrüfatı məhsullarının, xüsusən heyvandarlıq məhsullarının, taxıl və kartofun tədarük və satınalma qiymətləri çox aşağı idi. Kənd təsərrüfatında kadrların seçilməsi və yerləşdirilməsində ciddi səhvlərə yol verilirdi. Çox vaxt kadrlar iş keyfiyyətlərinə görə yox, şəxsi sədaqət, dostluq və qohumluq prinsiplərinə görə seçilirdilər. Kənd təsərrüfatı texnikasından kifayət qədər istifadə olunmurdu. Bütün ölkənin, o cümlədən Azərbaycanın kənd təsərrüfatında olan nöqsanların mahiyyəti Sov.İKP MK-nın Sentyabr (1953-cü il) plenumunda təhlil olundu. Kənd təsərrüfatının daha da inkişafı haqqında qərar qəbul edildi. Kənd təsərrüfatı məhsullarının satınalma qiymətləri artırıldı, kolxozçuların əməyinə görə avans verilməsi tətbiq edildi. Kəndlilərin quş, xırdabuynuzlu mal- qara saxlaması üçün bir qədər həvəsləndirilmə prinsipi tətbiq edildi. Taxılçılığı dirçəltmək üçün xam və dincə qoyulmuş torpaqların mənimsənilməsinə başlandı. Kolxoz və sovxozlara becərilən bitkilərin növlərini, mal-qaranın sayını planlaşdırmaq, əmək məhsuldarlığını, torpaqdan səmərəli istifadə qaydalarını müəyyən etmək hüquqları verildi. Lakin dövlətə təhvil verilən və satılan məhsulun həcmini yenə də dövlət müəyyən edirdi. Bu qeyri-əsaslı dəyişikliklər aqrar sahədə vəziyyəti yaxşılaşdıra bilmədi. Sov.İKP MK-nın Mart (1965-ci il) plenumu kənd təsərrüfatı sahəsində partiyanın iqtisadi, texniki siyasətini dəyişdirdi. Kənd təsərrüfatı məhsullarının alınması üçün bir neçə ilə dəyişməz göstəricilər müəyyən etmək əsasında planlaşdırmanı və tədarük sistemini təkmilləşdirmək, iqtisadi həvəsləndirməni
gücləndirmək, istehsalın maddi-texniki bazasını möhkəmləndirmək kolxoz və sovxozlarda əməyin maddi və sosial-siyasi şəraitinin, texniki-təşkilati və sosial-iqtisadi məzmununun yaxşılaşması imkanlarını xeyli genişləndirməyə istiqamətləndirilmişdi. 137 Sonralar da dəfələrlə kənd təsərrüfatı məhsullarının satınalma qiymətlərini qaldırmış, əsaslı vəsait qoyuluşunu artırmış, idarəetmə sistemini dəyişdirmişdilər. Əsaslı dönüş isə baş verməmişdi. 138
inzibati-amirlik üsuli-idarəsini dağıtmadan dəyişdirməyə yönəldilməsi idi. Həm 96
köhnə istehsal üsulunu saxlamaq, həm də kəndlinin ictimai mülkiyyətə, əməyə, onun nəticəsinə münasibətini dəyişmək bir-birini inkar edən uğursuz cəhdlər idi. Azərbaycanın kənd təsərrüfatının inkişafına istiqamətləndirilmiş tədbirlər də səthi xarakter daşıdığından gözlənilən nəticələri verməmişdi. SSRİ Nazirlər Sovetinin və Sov. İKP MK-nın 1954-cü il iyulun 31-də "1955-1960-cı illərdə Azərbaycan SSR-in kənd təsərrüfatını daha da inkişaf etdirmək tədbirləri haqqında", 139 1957-ci ilin iyulunda "Azərbaycan SSR-in dağlıq, dağətəyi və sərhəd rayonları kolxozlarına kömək göstərmək haqqında" 140
qərarları qəbul edilmişdi. 1957-ci ildə respublikanın iqtisadi cəhətdən zəif olan kolxozlarının hesabından kənd təsərrüfatı məhsullarının məcburi tədarükü üzrə borcları silinmişdi. Bu kolxozlar beş il müddətinə gəlir vergisi ödəməkdən azad edilmişdi. Lakin nə bu tədbirlər, nə də nisbətən artan əsaslı vəsait qoyuluşu, maddi-texniki bazanın möhkəmlənməsi vəziyyəti kökündən yaxşılaşdıra bilmədi. 1951-1960-cı illərdə respublikanın kənd təsərrüfatına dövlət və kolxozlar tərəfindən qoyulan vəsait 750 milyon manat olmuşdu. 141 Bu, bütün əvvəlki beşilliklərdə üst-üstə qoyulmuş əsaslı vəsaitdən xeyli çox idi. 60-cı illərdə bu sahəyə 1 milyard 763 milyon manat əsaslı vəsait sərf edilmişdir. 142 60-cı illərdə Azərbaycan SSR kənd təsərrüfatına 30 minə qədər traktor, 4,5 min taxılyığan kombayn, 2,6 min pambıqyığan maşın verilmişdi. 143 1957-ci ildə respublikada 105 maşın-traktor stansiyası var idi. 144
Lakin kolxozların çoxsahəli, iqtisadi cəhətdən güclü təsərrüfatlara çevrildikləri şəraitdə MTS-lərin onlara istehsal-texniki xidmət göstərməsi qaydası artıq köhnəlmişdi. 1958-ci il martın 31-də SSRİ Ali Soveti "Kolxoz quruluşunu daha da inkişaf etdirmək və maşın-traktor stansiyalarını yenidən təşkil etmək haqqında" qanun qəbul etdi. Qanunda MTS-lərin tədriclə, ayrı-ayrı kolxozların iqtisadiyyatını və ölkə rayonlarının xüsusiyyətini nəzərə almaqla yenidən təşkili zəruri hesab edilirdi. Maşın-traktor stansiyalarının yenidən təşkil edilməsi 1958-ci ildə başa çatdırıldı. Azərbaycanda 78 təmir-texniki stansiyası yaradıldı, 145
kolxozlar MTS- lərə məxsus 9362 traktor, 2043 kombayn və 19,8 mln manat məbləğində digər texnika aldılar. Kolxozlarda kənd təsərrüfatı üzrə ixtisaslı mütəxəssislərin sayı artdı. Kolxoz təsərrüfatında işləməyə 13 min mütəxəssis, o cümlədən 300 mühəndis-texnik, 10 minə qədər traktorçu və iki min kombaynçı gəldi. 146
Lakin mənəvi və fiziki cəhətdən köhnəlmiş texnikanı MTS-lərdən almış, lakin ondan lazımi səmərə götürə bilməyən bir çox kolxozlar müflisləşdi. Kənd təsərrüfatını yüksəltməyin mühüm şərtlərindən biri kolxoz və sovxozların elektrikləşdirilməsi idi. Əgər 1950-ci ildə kolxozların yalnız 12 faizi elektrik enerjisindən istifadə edirdisə, 1960-cı ildə onların xüsusi çəkisi 55 faizə, 1970-ci ildə 99,3 faizə çatmışdı. Sovxozların hamısı elektrik enerjisindən istifadə edirdi.
147 97
50-60-cı illərdə su təsərrüfatı tikintisində vacib obyektlər inşa edildi. Samur-Dəvəçi kanalının ikinci növbəsi, Yuxarı Qarabağ, Yuxarı Şirvan, Baş Muğan, Abşeron kanalları kimi iri irriqasiya sistemləri istifadəyə verilmişdi. 148
hektar suvarılan torpaq sahəsi vardı. 149
Kolxozların şəxsi təsərrüfatlarından alınan kənd təsərrüfatı vergilərinin azaldılması nəticəsində 1950-ci ildən 1960-cı ilə qədərki dövrdə Azərbaycan kolxozçularının şəxsi mülkiyyətində iribuynuzlu mal-qaranın sayı 444,2 min, qoyun və keçilərin sayı 1127,4 min, donuzların sayı 11,9 min idi. 150
Lakin 60-cı illərin əvvəllərində mövcud şərait düzgün qiymətləndirilmir, artıq bu təsərrüfatlara ehtiyac olmaması, hətta onların ictimai təsərrüfatların inkişafına maneçilik törətməsi haqqında qeyri-elmi fikirlər əsasında tələsik tədbirlər həyata keçirilirdi. Kənd yerlərində yaşayıb işləyən fəhlə və qulluqçuların həyətyanı təsərrüfatları üçün Azərbaycan KP MK və Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 1962-ci il 19 may tarixli qərarına əsasən, tikintilərin də sahəsi daxil olmaqla 0,15 hektar, kolxozçuların həyətyanı təsərrüfatları üçün isə 1963-cü il noyabr tarixli qərarına əsasən tikintilərin də sahəsi daxil olmaqla 0,25 hektar torpaq sahəsi müəyyən olundu. 151 Lakin yem, toxum, əmək alətləri əldə etmək çətinlikləri, həyətyanı təsərrüfatına qayğı olmaması, mal-qara saxlayanlar haqqında haqsız olaraq "xüsusi mülkiyyətçi", "möhtəkir", "alverçi" kimi ictimai rəy yaradılması ucbatından ailələr şəxsi təsərrüfatlarından əl çəkdilər. 152
Kolxozların kadrlarla təmin olunmasına respublikanın şəhərləri fəal kömək göstərirdi. Təkcə 1955-1956-cı illərdə kəndə 700 nəfər göndərilmişdi ki, 153
onların içərisində çoxlu ali və orta ixtisaslılar var idi. Kənddə həyata keçirilmiş tədbirlər nəticəsində kolxozlar xeyli möhkəmləndi və iri çoxsahəli təsərrüfatlara çevrildi. Azərbaycanda 1950-ci ildəki 1615 kolxoz müqabilində 1970-ci ildə 992 kolxoz var idi. Kolxozların sayının azalmasına onların iriləşdirilməsi və bəzi kolxozların sovxozlara çevrilməsi səbəb olmuşdu.
154
Azorbaycanda sovxoz quruculuğu müvəffəqiyyətlə inkişaf edirdi. Sovxozların sayı 1950-ci ildə 46-dan 1970-ci ildə 406-ya, onların işçilərinin sayı isə müvafiq olaraq 12,7 mindən 169,5 nəfərə qədər artmışdı. 155
həyata keçirilən tədbirlər kolxoz və sovxozların maddi-texniki bazasını nisbətən möhkəmləndirdi. Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və tədarükü artdı. Həmin illərdə kənd təsərrüfatının ümumi məhsulu 1,9 dəfə çoxaldı. 156
Bununla belə, respublikanın kənd təsərrüfatında vəziyyət qeyri-qənaətbəxş olaraq qalırdı. Rentabelliliyin aşağı olması, aqrotexniki qaydaların ciddi pozulması, kompleks mexanikləşdirmənin, elmin nailiyyətlərinin və qabaqcıl təcrübənin 98
istehsalata ləng tətbiqi bu vəziyyəti daha da ağırlaşdırırdı. Aqrar bölmənin inkişafına bəzi ünsürlər də maneçilik törədirdilər. 50-60-cı illərdə Azərbaycanda tikinti sahəsində tədricən inşaat işləri genişləndirilir, tikinti sənayeləşdirilir, yeni konstruksiyalar tətbiq edilir, istehsal proseslərinin mexanikləşdirilməsi təmin olunurdu. Yığma dəmir-beton konstruksiyalar istehsalı 1953-cü ildəki 36,3 min kub m-dən, 157
1960-cı ildə 412,7 min kub m-ə qədər artmışdı. 158 Bununla belə, respublikada əsaslı tikinti geri qalır, nəzərdə tutulan planlar tam yerinə yetirilmirdi. Sov.İKP MK və SSRİ Nazirlər Sovetinin 1965-ci il oktyabrın 4-də qəbul etdiyi qərarla müttəfiq respublikalara əsaslı tikintinin planlaşdırılması, əməyin və əmək haqqının maliyyələşdirilməsi sahəsində əlavə hüquqlar verildi. Bakıda iki iripanelli evtikmə kombinatı, Sumqayıtda və Mingəçevirdə evtikmə zavodları, Sumqayıtda şüşə zavodu, dəmir-beton hissələr istehsal edən zavodlar işə düşdü. 1960-1970-cı illərdə yığma dəmir-beton məmulatın istehsalı 2,5 dəfə çoxalmış, kərpic istehsalı 988 milyon ədəddən 1120 milyon ədədə çatmışdı. 159
daşınmasının başlıca vasitəsi olaraq qalmaqda idi. 1955-ci ilin noyabrında müstəqil Azərbaycan Dəmiryol İdarəsi yaradıldı. Azərbaycanın dəmir yollarının uzunluğu 1960-cı ildə 1950, 1970-ci ildə isə 1811 km idi. 160
Elektrik dəmir yolu şəbəkəsi genişlənmiş, uzunluğu 794 km olmuşdu. 161
respublikaya yük gətirilməsi də artmışdı. Hər il Kür çayı nəqliyyatı ilə 300 min tondan çox yük daşınırdı. 162
daşımada mühüm yer tuturdu. Bərə ilə daşınma Qafqazın Orta Asiya, Qazaxıstan və Sibir ilə nəqliyyat əlaqələrini yaxşılaşdırdı. Qara dənizdə olan Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi İdarəsinin gəmiləri İtaliya, Əlcəzair, Birləşmiş Ərəb Respublikası, Polşa, Rumıniya, Bolqarıstan və başqa ölkələrin limanlarına ardıcıl reys edirdilər. 1964-cü ildə Azərbaycan gəmiləri Volqa-Baltika su yolundan istifadə edərək, İrandan Danimarkaya, Hollandiyaya, Almaniyaya yük daşımağa başlamışdılar. 163
Avtomobil yük nəqliyyatı sürətlə inkişaf edirdi. Onun yük dövriyyəsi 1950- ci ildəki 522 mln. ton km müqabilində 1970-ci ildə 3709 mln. ton km olmuşdu. 164
Sərnişin daşınması 1950-ci ildəki 11 mln. nəfərdən 1970-ci ildə 3345 mln. nəfərə qədər artmışdı. 165
Avtomobil yollarının yenidən qurulması və yenilərinin salınması sahəsində böyük işlər görülürdü. 1950-1960-cı illərdə Azərbaycanda avtomobil yollarının uzunluğu 11 min km-dən 1970-ci ildə 21,1 min km-ə qədər artmışdı. 166
99
Şose yollarının təzələnməsində də mühüm işlər görülürdü. Bərdə-Tərtər- İstisu, Saatlı-Bəhramtəpə-İmişli şose yolları istifadəyə verilmişdi. Azərbaycanla Ermənistan və Gürcüstan arasında avtomobil əlaqəsi yaradılmışdı. 167
inkişaf
etməmişdi. Bakıda şəhər nəqliyyatı pis işləyirdi. Respublikada hava nəqliyyatı da inkişaf edirdi. 1960-cı ildə hava xətləri Bakını təkcə Moskva ilə deyil, həm də başqa şəhərlərlə əlaqələndirirdi. Təyyarələrlə həm sərnişin, həm də yüklərin daşınması artmışdı. Məsələn, sərnişin daşınması 1950-ci ildəki 21 min nəfərdən artaraq 1970-ci ildə 969 min nəfərə çatmışdı. 168 Aviasiya kənd təsərrüfatı ziyanvericilərinə və bitki xəstəliklərinə qarşı mübarizədə kənd əhalisinə misilsiz kömək göstərirdi. Respublikada poçt rabitəsi sürətlə inkişaf edirdi. 60-cı illərin əvvəllərində bütün rabitə agentlikləri rabitə şöbələrinə çevrildi. 169
Bakıda rabitə kontoru əvəzinə poçtamt, şəhər və rayonlarda isə rabitə qovşaqları yaradıldı. 1970-ci ildə Azərbaycanda 1555 poçt, teleqraf və telefon müəssisəsi var idi. 170
Şəhər telefon stansiyalarının sayı 1950-ci ildəki 89-dan 1970-ci ildə 132-yə, o cümlədən ATS-lərin sayı müvafiq olaraq 6-dan 84-ə qədər çoxalmışdı. 1960-cı ilə qədər bütün kənd sovetləri və kolxozlar telefonlaşdırılmışdı. 171
radioqəbuledici nöqtələrin sayı 1950-ci ildəki 181 mindən 1970-ci ildə 1701 minə çatmışdı. 172
də ilk yoxlama verilişi ilə başladı, sonralar televiziya mərkəzinin verilişləri Bakıdan 200 km-ə qədər məsafədə müntəzəm olaraq qəbul edilməyə başlandı. 1966-cı ildə Bakı-Şuşa, 1969-cu ildə Şuşa-Naxçıvan radiorele xətti istifadəyə verildi. 1970-ci ildə radiorele xətti ilə Bakı televiziya stansiyası ilk dəfə Moskvadan rəngli televiziya proqramını göstərmək imkanı əldə etdi. Lakin respublikada, xüsusən kənd yerlərində rabitə şəbəkəsinin inkişaf səviyyəsi və sürəti əhalinin durmadan artan tələbatından hələ də geri qalırdı. Beləliklə, 40-cı illərin ikinci yarısı - 80-ci illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatı çətin, ziddiyyətli, eyni zamanda uğurlu inkişaf yolu keçdi. Lakin iqtisadi idarəetmə və planlaşdırmada ciddi qüsurlarla əlaqədar mövcud inkişaf sürəti, əmək məhsuldarlığı, istehsal Azərbaycanın potensial imkanlarından xeyli aşağı idi.
|