Vii L e m I l L
Yüklə 17,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- §2. MƏDƏNĠ-MAARĠF. MƏTBUAT
- §3. ELM
|
§1. TƏHSĠL
Müharibədən sonra Azərbaycanın xalq maarifi şəbəkəsinin tədris-maddi bazasını möhkəmləndirmək, məktəbləri pedaqoji kadrlarla təmin etmək, təlim və tərbiyə sistemini yaxşılaşdırmaq, tədrisin səviyyəsini yüksəltmək üçün əməli tədbirlər həyata keçirildi. 1946-cı ilin avqustunda Azərbaycan müəllimlərinin III qurultayı yeni dövrün tələblərinə uyğun xalq maarifinin vəzifələrini konkretləşdirdi. 1
Tədris-tərbiyə müəssisələrinin şəbəkəsi tədriclə genişlənir, şagirdlərin sayı artırdı. 1946-1970-ci illərdə respublikanın şəhər və kəndlərində dövlət və kolxozların vəsaiti ilə 444 min yerlik 169 ümumtəhsil məktəbi binası, 74 min yerlik məktəbəqədər uşaq müəssisəsi tikilib istifadəyə verildi. 1950-1951-ci dərs ilində respublikada 4233, 1970-1971-ci dərs ilində isə artıq 5115 ümumtəhsil məktəbi vardı. Bu məktəblərdə 40-cı illərin sonlarında 660 min, 60-cı illərin sonlarında isə 1444 minə qədər şagird təhsil alırdı. 2
Gənclərin və yaşlıların istehsalatdan ayrılmadan təhsil alması üçün 1970- 1971-ci dərs ilində 772 ümumtəhsil məktəbi fəaliyyət göstərirdi. Bu məktəblərdə 60-cı illərin axırlarında 88 mindən çox istehsalatçı təhsilini artırırdı. 3
Ümumtəhsil məktəblərində 1970-ci ildə artıq 73,4 min müəllim gənc nəslin təlim-tərbiyəsi ilə məşğul olurdu. 4 Respublikada məktəbəqədər və məktəbdənkənar uşaq müəssisələri şəbəkəsi genişlənmişdi. 1970-ci ildə isə artıq 111 min uşağı əhatə edən 1600 məktəbəqədər uşaq müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi. 5 172
məktəbdənkənar uşaq müəssisəsi, pioner və məktəblilər sarayı, gənc texniklər, təbiət stansiyaları, park və idman məktəbləri vardı. 6
kadrları elmi və metodik cəhətdən öz səviyyələrini yüksəldirdilər. Təlimin məzmununa dəyişikliklər edildi. 1948-ci ildən başlayaraq VIII-X siniflərdə ana dilinin tədrisinə həftədə bir saat əlavə vaxt ayrıldı. Xarici dillər üzrə saatların miqdarı artırıldı. Ədəbiyyat üzrə proqramda dəyişikliklər aparıldı; rus klassik və sovet ədəbiyyatına, SSRİ xalqları ədəbiyyatına, xalq demokratiyası ölkələrinin ədəbiyyatına, habelə Qərbi Avropa ölkələri ədəbiyyatının böyük şəxsiyyətlərinə müəyyən yer verildi. Digər fənlərə dair proqram və dərsliklər də
122
əsaslı surətdə yenidən tərtib olundu. 1958-1959-cu dərs ilindən orta məktəblərdə "Azərbaycan tarixi" (40 saat) "SSRİ tarixi" içərisində tədris olunmağa başlandı. 1960-cı ildən orta məktəblərin tədris planına "İctimaiyyət" fənni əlavə olundu. Respublikanın milli məktəblərində rus dili və ədəbiyyatının tədrisinə ciddi fikir verilir, rus dili müəllimlərinin hazırlanması genişləndirildi, II-X siniflərdə rus dili və ədəbiyyatının tədrisinə tədris planlarında həftədə 5-6 saat ayrıldı. Müəllimlərə kömək məqsədilə 1947-ci ildən "Rus dili qeyri-rus məktəbində" adlı aylıq metodiki külliyyat nəşr olunmağa başlandı. 1949-cu ildən ümumi yeddiillik təhsilə keçid başlandı. 50-ci illərdə Azərbaycan xalq təhsili öz inkişafının yeni mərhələsinə daxil oldu, 1959-cu ildən icbari səkkizillik təhsil tətbiq olundu, orta məktəblərin şəbəkəsi genişləndi, şagirdlərin sayı artıb 1954-cü ildə müharibədən əvvəlki səviyyəni ötüb keçdi. Bakı, Gəncə, Xankəndi və Naxçıvan şəhərlərində orta məktəb həcmində ümumi təhsil həyata keçirildi. 1966-cı ildən orta təhsil - ümumtəhsil elan olundu. Ümumtəhsil məktəblərinin yeni forması - "İnternat məktəb"in meydana çıxması məktəb sisteminin həyatında mühüm hadisə oldu. Politexnik təlimə diqqət artırıldı. Məktəblərin nəzdində tədris emalatxanaları yaratmağa başladılar. Bu işdə şəhərlərin, xüsusən, Bakı, Sumqayıt və Gəncə şəhərlərinin sənaye müəssisələri, kənddə isə sovxoz MTS-lər mühüm rol oynadı. Kənd məktəblərinin və bəzi şəhər məktəblərinin nəzdində tədris-təcrübə sahələri yaradıldı. Kənd məktəblərində kolxoz və sovxozların yanında şagird istehsalat briqadaları təşkil olundu. Ümumtəhsil məktəblərində politexnik təlimin inkişafı məqsədilə tədbirlər həyata keçirildi. 7 1956-1958-ci illərdə Azərbaycanın 70 şəhər məktəbində istehsalat təlimi tətbiq olundu. 8 Bunun sayəsində həmin illərdə 5 min şagird çilingər, tornaçı və digər kütləvi fəhlə ixtisaslarına yiyələndi. 9
Kənd məktəblərində Stavropol diyarının təcrübəsi üzrə şagird istehsalat briqadaları yaradılırdı. VIII-X sinif şagirdləri kənd təsərrüfatı istehsalının əsasları və mexanikləşdirilməsi, müxtəlif kənd təsərrüfatı bitkilərinin yetişdirilməsi üsulları ilə tanış olur, əmək vərdişlərinə yiyələnirdilər. 10
artırılmasında 1958-ci ilin martında Azərbaycan SSR Ali Sovetinin məktəbin həyatla əlaqəsini möhkəmləndirmək haqqında qəbul etdiyi qanun mühüm rol oynadı. 1959-cu ilin sentyabrından Azərbaycanda da yeddiillik məktəblər səkkizillik məktəblərə, onilliklər isə istehsalat təlimli onbirillik orta məktəblərə çevrildilər. Təlim-tərbiyə işi sahəsində də yenidənqurma başlandı, şagirdlərdə müstəqil işləmək vərdişlərinin inkişafına daha çox diqqət yetirildi. Lakin maddi baza zəif olduğundan çox vaxt istehsalat təlimi dərsləri boş keçir, lazımi səmərə vermirdi. Buna görə də 1966-cı ildən ümumi orta təhsilə keçidlə əlaqədar yuxarı siniflərin istehsalat təlimi dərsi ləğv edildi. Bununla əlaqədar texniki-peşə
123
məktəblərinin sayı artırıldı. Əgər 1966-cı ildə respublikada 46 (1951-ci ildə 30 idi) texniki-peşə məktəbi vardısa, 1970-ci ildə onların sayı 78-ə çatmışdı. Bu məktəblərdə 1970-ci ildə 40 min şagird müxtəlif peşələrə yiyələnmişdi. 11
komsomol təşkilatları müəyyən kömək göstərirdilər. Pioner yaşlı bütün məktəblilər pioner dəstələrinə cəlb olunmuşdular. Müharibədən sonrakı illərdə ali təhsil daha da inkişaf etdi -1945-ci ildə Teatr İnstitutu (1968-ci ildən İncəsənət İnstitutu adlandı), 12 1947-ci ildə V.İ.Lenin adına APİ-nin xarici dillər fakültəsi bazasında Xarici Dillər İnstitutu, 13 1950-ci ildə Politexnik İnstitutu yaradıldı. 14 Fəaliyyətini 1941-ci ildə dayandırmış Xalq Təsərrüfatı İnstitutu 1951-ci ildə bərpa olundu. 1952-ci ildə Rus dili və Ədəbiyyatı İnstitutu təşkil edildi. İnstitut 1959-cu ildə Xarici Dillər İnstitutuna birləşdirildi. 1945-46-cı tədris ilində respublikada 17 ali təhsil müəssisəsi olduğu halda, 1950- 51-ci dərs ilində onların sayı 20-yə çatdı. 15 1945-46-cı dərs ilində S.M.Kirov adına ADU-nun filologiya fakültəsində jurnalistika şöbəsi, tarix fakültəsində isə fəlsəfə şöbəsi təşkil edildi. 16 Sonra şərqşünaslıq fakültəsi yarandı. 1947-1948-ci dərs ilinin əvvəlində filologiya fakültəsinin nəzdində məntiq və psixologiya şöbəsi açıldı. Universitet respublikanın ən iri təhsil mərkəzinə çevrildi, orada 1945-ci il iyulun 1-dən 1950-ci il iyulun 1-dək gündüz şöbələrində təhsil alan tələbələrin sayı 1212 nəfərdən 2565 nəfərə çatdı, yəni iki dəfədən çox artdı. 17
1948-ci il sentyabrın 1-də V.İ.Lenin adına APİ-nin dil və ədəbiyyat fakültəsinin rus bölməsi bazasında rus dili və ədəbiyyatı fakültəsi yaradıldı. 1950- ci ildə institutun coğrafiya fakültəsi nəzdində bədən tərbiyəsi və idman şöbəsi təşkil edildi. 18
müharibə illərində hospital və başqa idarələr üçün verilmiş binaları, tələbə ümumi yataqxanaları azad edilirdi. Tibb, pedaqoji və politexnik institutları üçün yeni binalar tikilirdi. Respublikanın ali təhsil müəssisələrində təhsil alan tələbələrin sayı 1945- 1946-cı dərs ilindəki 19,6 min nəfərdən 1950-1951-ci dərs ilində 28,6 min nəfərə çatmışdı. 19 Tələbələrin 68,1%-ni azərbaycanlılar təşkil edirdi. 20 Bundan başqa, yüzlərlə azərbaycanlı tələbə Sovet İttifaqının başqa şəhərlərində təhsil alırdı. 1950- ci ildə təkcə Moskva və Leninqradın ali məktəblərində 800-dən artıq azərbaycanlı oğlan və qız təhsil alırdı. 21
Ali təhsilli mütəxəssislər hazırlamaq işini yaxşılaşdırmaq məqsədilə bəzi ali məktəblər yenidən təşkil olunurdu. Tələbələr arasında təhsilə qədər bilavasitə maddi istehsal sahəsində məşğul olanların da sayı artırdı. 1970-1971-ci dərs ilində ali məktəblərdə istehsalatdan ayrılmadan 53 min tələbə təhsil alırdı. Professor- 124
müəllimlərin sayı 1950-ci ildəki 2000 nəfərdən, 1970-ci ildə 5000 nəfərə çatmışdı. 1970-ci ildə tələbələrin təlim-tərbiyəsi ilə 500-dən çox akademik, professor, 1140- dan çox dosent məşğul olurdu. 22
edilənlər üçün hazırlıq şöbələri təşkil olunmuşdu. Orta ixtisas təhsilli müəssisələrin də sayı artmışdı. Sənaye, tikinti, nəqliyyat və kənd təsərrüfatı üçün mütəxəssislər hazırlanmasına xüsusi diqqət yetirilirdi. 1970-1971-ci dərs ilində respublikada 71-ə qədər tələbənin təhsil aldığı 79 orta ixtisas məktəbi fəaliyyət göstərirdi. 23
Təhsilin inkişafı əhalinin mədəni səviyyəsinin yüksəlməsinə səbəb olmuşdu. 1959-cu ildə yaşı 10-dan yuxarı olan hər 1000
nəfərdən 400-nün, 1970-ci ildə isə 471-nin ali və orta təhsili vardı. 24
Xalq təsərrüfatında ali və orta ixtisas təhsilli mütəxəssislərin sayı 274 minə çatmışdı. 25
Müharibədən sonrakı illərdə Azərbaycanda müharibə zamanı azalmış mədəni-maarif müəssisələrinin şəbəkəsi daha da genişlənmişdi - kütləvi kitabxanaların sayı 1946-cı ildəki 815-dən 1970-ci ildə 2922-yə (o cümlədən 2375-i kənd yerlərində), klub müəssisələrinin sayı isə müvafiq olaraq 1711-dən 2146-ya (o cümlədən 1770-i kənd yerlərində) çatmışdı. Həmin illərdə kitabxanaların kitab fondu 2,6 mln nüsxədən 22,9 mln nüsxəyə qədər çoxalmışdı. 26
Kitabxana oxucularının sayı və kitab verilməsi ildən-ilə artırdı. 1946-cı ildən 1950- ci ilə qədər Azərbaycan mədəni-maarif müəssisələri komitəsi sistemində kütləvi kitabxanalarda oxucuların sayı 1271 min nəfərdən 364,4 min nəfərə çatmışdı. 27
1970-ci ildə Mədəniyyət Nazirliyinin kütləvi kitabxanalarından 1,6 milyondan çox oxucu istifadə etmişdi. 28
kino qurğularının sayı 1946-cı ildəki 252-dən (kənddə 105-dən) 1970-ci ildə 2004- ə (kənddə 1356-ya) qədər artmışdı. 29
Elmi Bilikləri Yayan Cəmiyyət iki ilə öz sıralarında 2,2 min ziyalını və istehsalat qabaqcılını birləşdirirdi. 30
31
1946-cı ildə Nizami adına Ədəbiyyat Tarixi Muzeyi açıldı. 1955-ci ildə V.İ.Lenin Mərkəzi Muzeyin Bakı filialı yaradıldı. 1958-ci ildə Şəkidə yeni Tarix- Diyarşünaslıq Muzeyi, 1959-cu ildə Xızıda C.Cabbarlının, Şuşada Ü.Hacıbəyovun Ev-muzeyləri, 1964-cü ildə Bakıda
"Qız qalası" Muzeyi açıldı. Muzeylərə gələnlərin sayı da xeyli artmışdı. 1960-cı ildə muzeylərə gələnlərin sayı 1206,3 125
min nəfərə çatmışdı. 33 Bakıda Azərbaycan Tarixi Muzeyi, R.Mustafayev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyi fəaliyyət göstərirdi. Muzey daxilində keçirilən elmi-kütləvi iş, habelə muzeylərin təşkil etdikləri ekskursiyalar, səyyar sərgilər, müharibə veteranları və əmək qəhrəmanları ilə görüşlər əhali arasında rəğbətlə qarşılanırdı. Muzeylərə gələnlərin sayı 1970-ci ildə 1,1 mln nəfərə çatmışdı. 34
Bununla belə, mədəni-maarif idarələrinin fəaliyyəti formalizm və siyasi rəsmiyyətçilikdən zərər çəkirdi. Xalq kütlələrinin tərbiyəsi üçün bu müəssisələrin şəbəkəsindən kifayət qədər istifadə olunmurdu. 1959-cu ildə Azərbaycanda ilk xalq universiteti meydana çıxdı. 1961-ci ildə onların sayı 76 oldu. 1970-ci ildə artıq 237 xalq universiteti fəaliyyət göstərirdi. 35
Əhalinin maariflənməsində, mədəni səviyyəsinin yüksəlməsində, ictimai- siyasi fəallığının artmasında mətbuat əhəmiyyətli rol oynayırdı. 1946-cı ildə Azərbaycanda 87 qəzet çıxırdı, 1970-ci ildə isə onların sayı 118-ə (o cümlədən 93-ü Azərbaycan dilində) çatmışdı. 36 1946-cı ildən komsomolun "Azərbaycan gəncləri" və "Molodyoj Azerbaydjana", 1958-ci ildən "Bakı", 1963- cü ildən "Baku" (rus dilində) qəzetləri nəşr olunur. 1946-cı ildən "Müəllim" qəzeti, 1953-cü ildən "Ədəbiyyat" qəzeti, "Azərbaycan müəllimi", "Ədəbiyyat və İncəsənət", "Azərbaycan kənd təsərrüfatı", 1960-cı ildən isə "Sovet kəndi" adı altında qəzet çıxırdı. Respublikada nəşr olunan jurnalların və başqa dövri nəşrlərin sayı 1946-cı ildə 21 idisə, 70-ci ildə 116-ya çatdı. Azərbaycan dilində 74 jurnal nəşr olunurdu. 37
1946-cı ildən "Pioner", 1957-ci ildən "Kirpi", 1958-ci ildən "Göyərçin", 1961-ci ildən "Elm və Həyat", 1967-ci ildən "Ulduz" jurnalları, 1969- cu ildən "Qobustan" incəsənət almanaxı nəşr olunmağa başlandı. 1951-ci ildən "Azərbaycan qadını", 1954-cü ildən "Literaturnı Azerbaydjan" jurnalları fəaliyyətini yenidən davam etdirdilər. "Vətən uğrunda" jurnalı 1946-cı ildən "İnqilab və mədəniyyət", 1953-cü ildən isə "Azərbaycan", "Təşviqatçının dəftərçəsi" jurnalı isə 1966-cı ildən "Təşviqatçı" adı ilə çıxırdı. Respublikada Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı ("Azərnəşr"), Uşaq-Gənclər Nəşriyyatı, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Nəşriyyatı və "Azərneft" Nəşriyyatı fəaliyyət göstərirdi. Nəşriyyat bazasının genişləndirilməsi və möhkəmləndirilməsi sonrakı illərdə ictimai-siyasi, elmi-texniki, kənd təsərrüfatı, tibb və bədii ədəbiyyat nəşri işini gücləndirməyə imkan verdi. 1970-ci ildə ümumi tirajı 11,6 mln nüsxə olan 1300 adda, o cümlədən Azərbaycan dilində ümumi tirajı 8,8 mln. nüsxə olan 839 adda kitab nəşr
olunmuşdu. 38 Bədii əsərlər kütləvi tirajla buraxılırdı. Klassik Azərbaycan ədəbiyyatı dəfələrlə nəşr olunurdu. Müasir Azərbaycan yazıçılarının da əsərlərinin nəşri artırdı. 126
Rus ədəbiyyatı klassiklərinin, müasir yazıçılarının və başqa xalqların yazıçılarının əsərləri Azərbaycan dilinə tərcümə edilmiş və kütləvi tirajla nəşr olunmuşdu. Xarici ölkələrin ən tanınmış yazıçılarının əsərlərinin Azərbaycan dilində buraxılışı artmışdı. Mədəni-maarif işi eyni zamanda SSRİ xalqlarına bir-birinin ədəbiyyat və incəsənəti ilə yaxından tanış olmağa imkanlar açırdı. 1950 1959-cu illərdə Moskvada Azərbaycan Ədəbiyyatı və İncəsənəti ongünlükləri böyük müvəffəqiyyətlə keçirildi. Azərbaycan mədəniyyətinin beynəlxalq əlaqələri də inkişaf edirdi. 1946-cı ildə "Azərbaycanın Xarici Ölkələrlə Dostluq və Mədəni Əlaqələri Cəmiyyəti" təsis edildi. Bu cəmiyyətin "Azərbaycan" adlı jurnalı çap olunaraq dünya ölkələrində yayılırdı.
Müharibədən sonrakı illərdə Azərbaycanda elm böyük uğurla inkişaf edirdi. Elmi idarələrin sayı 1945-1970-ci illərdə 66-dan 142-yə çatmışdı. Elmlər Akademiyası özünün elmi fəaliyyətini nəzərəçarpacaq dərəcədə inkişaf etdirir, ayrı-ayrı problemlərin işlənilməsini dərinləşdirir, istehsalatla yaradıcı əlaqəsini möhkəmləndirir, elmi kadrlar hazırlanmasını genişləndirirdi. Elmi-tədqiqat işləri respublikanın ali təhsil müəssisələrində və iqtisadiyyatın mühüm sahələrində inkişaf edirdi. Respublikada elmi kadrların sayı sürətlə artırdı: 1947-ci ildəki 3282 nəfərdən 1970-ci ildə 17082 nəfərə çatmışdı. Həmin illərdə elmlər doktorlarının sayı 113 nəfərdən 652 nəfərə, elmlər namizədlərinin sayı isə 669 nəfərdən 5346 nəfərə qədər artmışdı. 39 Azərbaycan Elmlər Akademiyasının nüfuzu ildən-ilə yüksəlirdi. Onun ümumi ştatı 1945-ci ildə 977, 1955-ci ildə isə 1650 nəfərdən çox olmuşdu. 1970-ci ildə burada 3318 nəfər elmi işçi çalışırdı. 40
Fizika elmində mühüm nailiyyətlər əldə edilmişdi. Neftin, neft məhsullarının və neft yataqları sularının fiziki xassələrini tədqiq etmək sahəsində səmərəli tədqiqatlar aparılırdı. 1946-cı ildə Fizika İnstitutunda rentgenostruktur təhlili laboratoriyası yaradıldı. Bu laboratoriyanın elmi işlərinin nəticələrinin selen cihazları hazırlayan zavodlar üçün mühüm əhəmiyyəti var idi. 41
Radiofizika sahəsindəki tədqiqatlar əsasən cisimlərin dielektrik xassələrinin öyrənilməsini əhatə edirdi. Termodinamika və molekulyar fizika üzrə tədqiqatlar aparılırdı. Spektral təhlil yolu ilə filizlərdə olan maddələrin miqdarı öyrənilirdi. 42
1950-ci ildən respublikada fizika elminin inkişafında yeni mərhələ başlandı - yarımkeçiricilərin kompleks tədqiqatları, mayelərin optik, radiospektrik və başqa 127
üsullarla öyrənilməsi, nəzəri fizikanın, metallar fizikası məsələlərinin tədqiqi genişləndi. 43
Akademik Z.İ.Xəlilovun rəhbərliyi və fəal iştirakı ilə neft qatlarında quyuların ən əlverişli şəkildə yerləşdirilməsinin riyazi öyrənilməsinin böyük əhəmiyyəti var idi. Mingəçevir su qovşağı inşaatçılarının müraciətinə cavab olaraq Azərbaycan Dövlət Universitetinin riyaziyyatçıları Mingəçevir Su-Elektrik Stansiyasının su altındakı borularının təzyiqini müəyyənləşdirmək üçün tədqiqatlar aparırdılar. Azərbaycan fizikləri yarımkeçiricilərin düzləndirici və digər elektrik xassələrini, habelə mayelərin, başlıca olaraq neftin və neft məhsullarının mikrostrukturunu, fiziki, termodinamik və optik xassələrini öyrənmək sahəsində maraqlı işlər görürdülər. Respublikanın fizik və riyaziyyatçıları tərəfindən kvant fizikasını və kosmoqoniyanı öyrənmək sahəsində vacib işlər aparılırdı. Beləliklə, Azərbaycanda qədim Şamaxıda Sovet İttifaqı üzrə ən böyük astrofizika rəsədxanalarından birinin bünövrəsi qoyuldu. Riyaziyyat üzrə tədqiqat işləri Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Riyaziyyat və Mexanika İnstitutunda və Hesablama Mərkəzində, habelə ali məktəblərin 20-dən artıq riyaziyyat kafedrasında aparılırdı. Respublika riyaziyyatçıları öz tədqiqatlarını funksional təhlil problemi, inteqral tənliklər nəzəriyyəsi sahəsində aparırdılar. Onlar həmçinin tətbiqi xarakterli məsələləri araşdırırdılar. 1954-cü ildə qazın və qazlı neftin süzülməsinin riyazi məsələləri tədqiq olunurdu. A.X.Mirzəcanzadə tərəfindən tətbiqi əhəmiyyəti olan sahələrdə zəif və isti plastik mayelərin hərəkəti haqqında mürəkkəb riyazi məsələlər həll edilmişdi. 44
Energetika sahəsində respublika alimləri tərəfindən Azərbaycanın hidroenergetika ehtiyatlarını öyrənmək və aşkar etmək, onlardan düzgün istifadə olunmasının şərtlərini hazırlamaq üçün böyük iş
aparılırdı. Respublika Akademiyasının Energetika İnstitutu SSRi Elmlər Akademiyasının Avtomatika və Telemexanika İnstitutu ilə
birlikdə neft hasilatını və qazma proseslərini avtomatlaşdırmaq sahəsində mühüm işlər görürdü. Lakin fizika-riyaziyyat elmlərinin vacib nəticələri istehsalatda ləng tətbiq olunurdu. Respublikanın təkindəki faydalı qazıntıların geoloji quruluşunun öyrənilməsi uğurla davam edirdi. Yeni neft yataqları, yeni filiz və qeyri-filiz faydalı qazıntı yataqları, mineral su mənbələri kəşf edilmişdi. Azərbaycan alimləri seysmologiya məsələlərinə böyük diqqət yetirirdilər. 1949-cu ildə Şamaxıda, Gəncədə, Naxçıvanda və Lənkəranda seysmik stansiyalar yaradıldı. 45
128
1945-ci ildə böyük elmi-tədqiqat mərkəzi - Elmlər Akademiyasının Coğrafiya İnstitutu yaradıldı. Azərbaycanın təbii sərvətlərinin dərindən öyrənilməsində uğurlu fəaliyyətə başlandı. Azərbaycan geoloqları diqqəti neft geologiyasının, mədən və qeyri-mədən faydalı qazıntılarının, stratiqrafiyanın, petroqrafiyanın və tektonikanın daha çox aktual məsələləri üzərində cəmləşdirdilər. Geoloqların səmərəli işlərinin nəticələri öz əksini yeddicildlik "Azərbaycan geologiyası" toplusunda tapdı (1954-1960-cı illər). İqlimşünaslıq, hidrologiya, geomorfologiya və coğrafi biliklərin digər xüsusi sahələri inkişaf etdi. "Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının Atlası" hazırlandı. 1950-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Neft Ekspedisiyası təşkil edildi. Onun gördüyü işin mühüm xalq təsərrüfatı əhəmiyyəti var idi. Azərbaycan neftçilərinin neft çıxarmaq texnologiyasını təkmilləşdirməsi nəinki Azərbaycanda, digər müttəfiq respublikalarda da neft sənayesinin inkişafına təsir göstərdi. Dəniz sahələrində neft yataqlarının istismarı məsələlərinə mühüm diqqət yetirilirdi. Alimlər tərəfindən respublikanın enerji ehtiyatları aşkara çıxarılır, onlardan düzgün istifadə olunması şərtləri müəyyənləşdirilir, mövcud enerji sistemlərinin səmərələşdirilməsi üsulları işlənilib hazırlanır, neft sənayesi energetikasının mühüm məsələləri öyrənilirdi. Neftin kimyəvi tərkibinin öyrənilməsinə dair işlər Azərbaycan kimyaçılarının diqqət mərkəzində dururdu. R.H.İsmayılov, V.S.Qutırya, V.S.Əliyev, Ə.C.Ləmbəranski və başqalarının rəhbərliyi altında katalizatorun "qaynar" təbəqəsində katalitik krekinq prosesi işlənib hazırlandı. 46 Azərbaycanda ilk dəfə olaraq reaktiv mühərriklər üçün yanacaq istehsalı və yüksək keyfiyyətli dizel yanacaqlarının alınması texnologiyası mənimsənildi. Respublikada kimya elminin inkişafında Y.H.Məmmədəliyevin çox böyük rolu olmuşdur. Onun aviasiya benzinlərinin yüksəkoktanlı komponentlərini hazırlamağın yeni üsullarını öyrənmək təklifi elmə dəyərli töhfə idi. Azərbaycan kimyaçı alimlərin tədqiqat obyektlərindən biri Zəylik yataqlarının aluniti idi. Qeyri-üzvi kimyaçılar respublikanın mineral xammalını öyrənmək üçün bir sıra qiymətli işlər görmüşdülər. Kimya elmləri sahəsində tədqiqatlar neftin və neft məhsullarının emalının yeni texnoloji proseslərinin, neft qalıqlarının dərinləşdirilmiş emalının öyrənilməsi və işlənilməsinə, mineral-xammal ehtiyatlarından istifadə olunmasına yönəldilmişdi. Nəbatatçıların səyləri respublikanın florasını öyrənməyə və xalq təsərrüfatında ondan istifadə etməyin genişləndirilməsinə, kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını artırmağın həllinə köməklə əlaqədar bitkilərin fiziologiyası və mühafizəsi məsələlərinin tədqiqinə yönəldilmişdi. Torpaqların
129
eroziyası hadisələrini aşkar etmək və ona qarşı mübarizə tədbirləri hazırlamaq məqsədilə 1950-ci ildə Torpaq-Eroziya Stansiyası yaradıldı. Respublikanın zooloqları Azərbaycanın faunasını öyrənmək, onun yenidən bərpası və təsərrüfat məqsədilə heyvan ehtiyatlarından istifadə olunması üçün tədqiqatlar aparırdılar. "Azərbaycan florası" toplusu hazırlandı və nəşr edildi (1950-1961). Respublikanın torpaq örtüyünün öyrənilməsinə, gübrələrin səmərəli tətbiqinin elmi əsaslarının hazırlanmasına, şoran torpaqların meliorasiyasına çox fikir verilirdi. Torpaqşünasların Kür-Araz düzənliyinin və Lənkəran zonasının şoran və bataqlıq torpaqlarının istifadəyə verilməsi və meliorasiyası sahəsindəki işləri, eləcə də Azərbaycanın dağlıq rayonları torpaqlarının eroziyası ilə mübarizə üzrə tədqiqatları böyük elmi dəyərə malik idi. 1958-ci ildə Türyançay, 1965-ci ildə Göy göl, 1968-ci ildə Pirqulu, 1969-cu ildə Hirkan və Şirvan qoruqları yaradıldı. Dənli bitkilərin yeni növlərini almaq
və mövcud növlərini dəyişdirmək prosesinin öyrənilməsi sahəsində
səmərəli işlər aparılırdı. Azərbaycanda seleksiyaçılar tərəfindən yüksək məhsuldar buğda növləri yetişdirilmişdi. Alimlər kənd təsərrüfatı heyvanlarının məhsuldarlığını artırmağın bioloji əsaslarını hazırlamaq sahəsində mühüm işlər görürdülər. F.A.Məlikovun rəhbərliyi altında mütəxəssis alimlər tərəfindən yarımzərif yunlu qoyun cinsi - Azərbaycan dağ merinosu yetişdirmək işi başa çatdırıldı. Zoologiya sahəsində alimlərin tədqiqatlarının əsas istiqamətləri respublikanın faunasını öyrənmək idi. Elmlər Akademiyasının Zoologiya İnstitutu balıqçılıq təsərrüfatı sahəsində qiymətli tədqiqatlar aparırdı. Zooloqların tədqiqatlarında kənd təsərrüfatı heyvanlarının məhsuldarlığını artırmağın bioloji əsasları məsələləri mühüm yer tuturdu. Zooloq alimlərin böyük əməyi sayəsində dördcildlik "Azərbaycan faunası" toplusunun birinci cildi çap olundu (1966). Tibb sahəsində də nailiyyətlər əldə edildi. Ürək-damar xəstəliklərinin səbəbləri, profilaktikası və müalicəsi məsələləri tədqiq olunurdu. Fəhlələrin, kolxozçuların və şagirdlərin əmək və təhsilinin sanitar-gigiyena şəraitini yaxşılaşdırmaq sahəsində aparılan elmi tədqiqatlar peşə xəstəliklərinin profilaktikasına böyük fayda verdi. Traxoma, brusellyoz, bağırsaq xəstəlikləri ilə mübarizə məsələləri müvəffəqiyyətlə öyrənilirdi. Lakin təbiət elmlərinin və texniki elmlərin inkişafında ciddi nöqsan və çatışmazlıqlar da vardı. Geofizika rüşeym halında idi. Müasir fizika və texnikanın daha çox perspektivli problemləri heç işlənilmirdi. Qeyri-üzvi, xüsusən də üzvi kimyanın bir sıra istiqamətləri ləng tədqiq olunurdu.
130
İctimai və humanitar elmlər sahəsində müharibədən sonrakı illərdə irəliyə doğru ciddi addımlar atılmışdı. Azərbaycan ərazisinin arxeoloji öyrənilməsi genişlənirdi. Qədim və erkən orta əsrlər tarixinin bir çox öyrənilməmiş məsələlərini işıqlandıran maraqlı arxeoloji materiallar əldə edilmişdi. Bu işdə 1946-cı ildə S.M.Qazıyevin başçılığı altında Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Mingəçevir arxeoloji ekspedisiyası tərəfindən aparılan tədqiqatlar mühüm əhəmiyyətə malik idi. Ekspedisiya tərəfindən 14 mədəni qat tədqiq edilmişdi. Abşeron yarımadasının qərbində, Qobustan rayonunda böyük elmi qiymətə malik çoxlu qayaüstü təsvir aşkar olunmuşdu. 1947-ci ildən İsak Cəfərzadənin rəhbərlik etdiyi arxeoloji ekspedisiya dünya əhəmiyyətli bu abidənin tədqiqinə başlamışdı. Qayaların və daşların bir çoxunun səthində insan və heyvanların kontur şəklində təsvirləri saxlanmışdır. 47 Bu təsvirlər Daş dövrünün sonundan orta əsrlərə qədərki tarixi əhatə edir. Örənqala, Qəbələ, Köhnə Gəncə, habelə Bakıdakı Şirvanşahlar sarayında, Qarabağda, Şirvanda aparılan qazıntılar nəticəsində dəyərli məlumat və materiallar əldə olunmuşdu. Respublika tarixçiləri Azərbaycanın qədim tarixinin, xüsusən Midiya və Qafqaz Albaniyası tarixinin öyrənilməsi məqsədilə vacib tədqiqatlar aparırdılar. Azərbaycan tarixinə dair yeni, qiymətli mənbələr nəşr olundu. Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində 1949-cu ildə "Azərbaycan tarixinin oçerkləri"nin nəşri irəliyə doğru mühüm addım idi. Lakin bu kitabda Azərbaycanın qədim, orta əsrlər və yeni tarixinin bir sıra probleminin işlənilməsinin elmi səviyyəsi hələ yüksək deyildi, bir sıra müddəalar mübahisəli, bəziləri isə yanlış idi. Ən qədim, ilk orta və XIX-XX əsrlərdə inqilablar və vətəndaş müharibəsi problemləri dərin və əsaslı tədqiqini gözləyirdi. Respublika tarixçilərinin çoxillik tədqiqatlarının nəticəsi olaraq 1958-1963- cü illərdə üçcildlik "Azərbaycan tarixi" nəşr olundu. "Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti uğrunda fəal mübarizlər", (1958), "Azərbaycan Kommunist Partiyasının tarixi" (I hissə), "Azərbaycan Kommunist Partiyası tarixinin oçerkləri" (1964) kitabları çap edildi. Lakin ideoloji təzyiqlə əlaqədar bəzi problemlər hakim konsepsiya mövqeyindən şərh olunurdu. Azərbaycan fəlsəfəsi və ictimai fikir tarixini öyrənmək sahəsində də müəyyən işlər görülmüşdü. Heydər Hüseynovun "XIX əsrdə Azərbaycanda ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən" (1949) monoqrafiyası ciddi maraq doğurmuşdu. Respublika filosofları tərəqqipərvər Azərbaycan mütəfəkkirlərinin - Nizami Gəncəvinin, Xaqani Şirvaninin, M.F.Axundovun, H.Zərdabinin və başqalarının ictimai-siyasi və fəlsəfi görüşlərinin elmi tədqiqi ilə məşğul olurdular. A.O.Makovelskinin "Qədim yunan atomçuları" əsəri üzərində iş başa çatmışdı. 1966-cı ildə "Azərbaycanda fəlsəfi fikir tarixinin oçerkləri" nəşr olundu. 131
Hüquqşünas alimlər dövlət, mülki və cinayət hüququna, məhkəmə quruluşuna, hüquq tarixinə dair əsərlər üzərində işləyirdilər.
50-ci illərin əvvəllərində Azərbaycan dilində cinayət hüququ məsələlərinə dair ilk əsərlər nəşr olundu.
Azərbaycanın iqtisadçı alimlərinin tədqiqatları sənayenin və kənd təsərrüfatının iqtisadiyyatı ilə bağlı məsələlərin, habelə iqtisadi fikir tarixinin öyrənilməsinə yönəldilmişdi. İqtisadçılar neft sənayesinin iqtisadiyyatını, Azərbaycanın xalq təsərrüfatının və iqtisadi fikir tarixini öyrənirdilər. Lakin iqtisad elmi və hüquqşünaslıq müasir inkişaf tələblərindən çox geri qalırdı. Memar alimlər və sənətşünaslar memarlıq abidələrini, dekorativ-tətbiqi sənət, musiqi və teatr mədəniyyəti ustalarının fəaliyyətini öyrənmək sahəsində qiymətli tədqiqatlar aparmış, "Azərbaycan Dram Teatrı" (1962), "Azərbaycan memarlığının tarixi" (1963), "Azərbaycan xalçası" I cild (1961) və s. əsərlər nəşr etdirmişlər. Azərbaycan dilçiləri iki hissədən ibarət "Azərbaycan dilinin qrammatikası" (1959-1960), bircildlik "Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti" (1964), "Orfoqrafiya lüğəti" (1960), "İzahlı dilçilik lüğəti" (1969) nəşr etdirmişdilər. Akademik M.A.Şirəliyevin "Bakı dialekti" əsəri çapdan çıxmışdı. Azərbaycan dilçilərinin Azərbaycan dilinin tarixi, leksikologiyası və dialektologiyası sahəsində əsərləri mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Ədəbiyyatşünaslar tərəfindən müasir sovet ədəbiyyatı və Azərbaycan klassiklərinin ədəbi irsi geniş tədqiq olunurdu. Xalq şairi, akademik S.Vurğun 1954-cü ilin dekabrında Moskvada sovet yazıçılarının II Ümumittifaq qurultayında sovet poeziyasının yaradıcılıq problemlərini dərin elmi-nəzəri əsaslarla yüksək səviyyədə işıqlandırmaq şərəfinə nail olmuşdu. H.Araslının "XVII-XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi", M.Quluzadənin "Nizami
Gəncəvi", Ə.Mirəhmədovun "M.F.Axundov", K.Məmmədovun "Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev", K.Talıbzadənin "Abbas Səhhət", M.Arifin "Cəfər Cabbarlının yaradıcılıq yolu", Q.Qasımzadənin "Azərbaycan ədəbiyyatında xalqlar dostluğu", Ş.Qurbanovun "Puşkin və Azərbaycan poeziyası", M.Əlioğlunun "Cəlil Məmmədquluzadənin dramaturgiyası" kimi monoqrafiyaları nəşr olundu. 1957- 1960-cı illərdə üçcildlik "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi", 1963-cü ildə "Azərbaycan sovet ədəbiyyatı tarixi oçerkləri", 1967-ci ildə "Azərbaycan sovet ədəbiyyatı tarixi" kimi fundamental əsərlər çap edildi. "Kitabi-Dədə Qorqud" (1950), "Koroğlu" dastanları (1949), beşcildlik "Azərbaycan nağılları" (1960-1964), beşcildlik "Azərbaycan dastanları" (1965-1977) nəşr olundu. Böyük Azərbaycan şair və nasirlərinin əsərləri oxuculara çatdırıldı. Nizaminin və Azərbaycan ədəbiyyatının digər klassiklərinin yaradıcılığı haqqında monoqrafik əsərlər yazıldı. 132
Respublika Əlyazmaları Fondunun yaradılmasının xüsusi əhəmiyyəti var idi. Qarşılıqlı ədəbi əlaqələrin öyrənilməsinə böyük diqqət yetirilirdi. Azərbaycan xalqının və ölkənin başqa xalqlarının ədəbiyyatlarının qarşılıqlı əlaqələri ilə oxucuları tanış etmək üçün mühüm elmi dəyəri olan bir sıra əsərlər nəşr olunmuşdu.
Yüklə 17,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|