Vii L e m I l L
§2. MÜSTƏQĠL DÖVLƏT QURUCULUĞUNA MANEƏLƏR
Yüklə 17,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§2. MÜSTƏQĠL DÖVLƏT QURUCULUĞUNA MANEƏLƏR
Azərbaycan dövlət müstəqilliyini olduqca mürəkkəb beynəlxalq şəraitdə əldə etmişdi. SSRİ-nin süqutu ilə "soyuq müharibə" sona çatmış, bipolyar beynəlxalq münasibətlər sistemi aradan qalxmış, qloballaşma prosesləri sürət götürməyə başlamışdı. Yeni xammal mənbələri və satış bazarları əldə etmək istəyən super dövlətlərlə keçmiş SSRİ-nin varisi kimi onun nüfuz dairələrini əlində saxlamaq istəyən Rusiya Federasiyası arasında ciddi mübarizə gedirdi. Bu geosiyasi dəyəri, böyük maddi sərvətləri olan Azərbaycanla bağlı münasibətlərdə daha aydın hiss edilirdi. Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyini qısa bir müddətdə dünya dövlətlərinin böyük əksəriyyəti tanımışdı. Onu ilk olaraq 1991-ci il noyabrın 9-da Türkiyə Respublikası, sonra Rumıniya (11 dekabr 1991-ci il), Pakistan (13 dekabr 1991-ci il), İsveçrə (23 dekabr 1991-ci il), İran İslam Respublikası (25 dekabr 1991-ci il), ABŞ (23 yanvar 1992-ci il), Rusiya Federasiyası (10 aprel 1992-ci il - 109-cu dövlət olaraq) və başqa dövlətlər tanıdı. 1993-cü ildə Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini artıq 116 dövlət tanımış, 70 xarici dövlət ilə Azərbaycan arasında diplomatik əlaqələr yaradılmışdı. 84
Azərbaycan Respublikası 14 beynəlxalq təşkilata üzv qəbul edilmişdi. O, 1991-ci il dekabrın 8-də İslam Konfransı Təşkilatına, 1992-ci ilin fevralında İran, Türkiyə və Pakistan dövlətlərinin daxil olduğu İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatına üzv oldu. 1992-ci il iyulun 8-də Azərbaycan Respublikası Ümumavropa təhlükəsizlik və əməkdaşlıq proseslərini tənzimləyən Helsinki müşavirəsinin 1976-cı il Yekun aktına, 1992-ci il iyulun 10- da Helsinki Yekun sənədinə tərəfdar çıxdı, 1992-ci il yanvarın 20-də Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Müşavirəsinə (ATƏM-ə) qoşuldu. 86 1992-ci il martın 2-də Azərbaycan Respublikası Birləşmiş Millətlər Təşkilatına (BMT-yə) üzv qəbul olundu, bu təşkilatın qəbul və təsdiq etdiyi bir çox mühüm beynəlxalq konvensiya və paktlara imza atdı. 1992-cı il iyunun 25-də Azərbaycan Qara dəniz hövzəsində iqtisadi əməkdaşlıq haqqında Bəyannamə imzalayan 11 dövlətdən biri oldu. 239
Azərbaycanın bir çox ölkələrdə, o cümlədən Türkiyə, ABŞ, İran, Almaniya, Fransa, Böyük Britaniya və İrlandiya Krallığında səfirlikləri açıldı. Azərbaycan Respublikası başqa dövlətlərlə öz münasibətlərini dövlətlərin suveren bərabərliyi əsasında qurdu. Zor işlətməmək, dövlət sərhədlərinin toxunulmazlığı, mübahisələri dinc yolla nizama salmaq, başqa dövlətlərin daxili işlərinə qarışmamaq prinsiplərini əsas götürdü. Xalqların bərabərliyini və başqa xalqların hüququnu pozmursa, onların öz müqəddəratını təyin etmək hüququnu tanıdı. Bununla belə, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli üçün dünya dövlətlərinin təsirli dəstəyini qazanmaq, müharibəni dayandırmaq mümkün olmadı. İlk zamanlar respublikada hakimiyyətdə olan siyasətçilər bu sahədəki fəaliyyətlərində problemin əvvəldən regionda nüfuz dairələrinin bölünməsi ilə bağlı beynəlxalq xarakter daşıması, onu törədən və idarə edən xarici qüvvələrin siyasi və iqtisadi maraqlarının Azərbaycan üçün mümkün qədər zərərsiz təmin olunması vacibliyini lazımınca nəzərə almırdılar. Biri Rusiyaya, digəri Türkiyəyə meyllənməklə qarşı tərəfi qıcıqlandırırdı. Belə bir şəraitdə Ermənistan və Dağlıq Qarabağdakı erməni silahlı quldurları əvvəl sovet, MDB, sonra isə rus hərbi qüvvələrinin köməyi ilə Dağlıq Qarabağda irimiqyaslı hərbi əməliyyatlar keçirmiş, bir sıra əlverişli strateji mövqelər tutmuş, azərbaycanlıları buradan qovub çıxarmağa başlamışdılar. 1991-ci il sentyabr ayının əvvəllərində burada qeyri-qanuni bir qurum - oyuncaq "Dağlıq Qarabağ Respublikası" yaradılmışdı. 88 Keçirilmiş referendumda erməni icması buna tərəfdar olduğunu bildirmişdi. Üzdəniraq respublikanın bədnam "ali sovet"inə "seçkilər" də keçirilmişdi. Həmin il noyabrın 26-da Azərbaycan Respublikasının Ali Soveti DQMV-nin statusunu ləğv etdi. 89
Erməni silahlı dəstələri 1991-ci il sentyabrın ortalarında Yuxarı Qarabağda yerləşən sovet ordusu hissələri şəxsi heyətinin və döyüş texnikasının köməyi ilə azərbaycanlıları öz torpaqlarından qovub çıxarmağa, kəndləri yandırıb viran qoymağa başladılar. Sentyabrın 14-18-də düşmən hücum edib Goranboy bölgəsində Erkeç, Manaşid, Buzqov, Baş Qışlaq kəndlərini yenidən ələ keçirdi. 90
Son damla qanınadək döyüşən igidlərin fədakarlığına baxmayaraq, pis silahlanmış, bir-birilə əlaqəsi zəif olan yerli özünümüdafiə dəstələri ilə güclü hücumların qarşısını almaq mümkün deyildi. Düşmən oktyabrın 28-də Tuğ, 31-də Salaketin kəndlərini ələ keçirib yandırdı. Noyabrın 19-da güclü artilleriya atəşindən sonra ermənilər müdafiəçilərin müqavimətini qırıb Xocavənd qəsəbəsini tutdular. Erməni faşistləri iki sakini, o cümlədən bir yaşlı körpəni diri-diri yandırdılar. Noyabrın 20- də Zamzur, 23-də Əmiranlar kəndləri zəbt edildi. Dekabrın 23-də düşmən Meşəli kəndində dinc, köməksiz əhalini gülləbaran etdi. 33 nəfər, o cümlədən 29 sakin 240
öldürüldü, üç ailə evindəcə yandırıldı. Yanvarın 13-də kənd tamamilə darmadağın edildi. Dekabrın 23-də
Daşbaşı, Axullu kəndləri işğal olundu, odlara qalandı. 91
1991-ci ilin axırlarında Ermənistan və Rusiya arasında "Dostluq, əməkdaşlıq və qarşılıqlı təhlükəsizlik haqqında müqavilə" imzalandı. 92 Beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən, demək olar ki, heç bir müqavimətə rast gəlməyən, Rusiyanın himayəsini açıq-aşkar hiss edən erməni millətçiləri və separatçıları daha da azğınlaşdılar. Düşmənin müvəffəqiyyət qazanmasının bir səbəbi də Azərbaycanda ordu quruculuğunun, demək olar ki, formal xarakter daşıması idi. Azərbaycan iqtidarı hərbi hissələrin müxalifət qüvvələrinin təsirinə düşüb ona qarşı duracağından qorxaraq əvvəl sovet ordusuna, sonra MDB, daha sonra isə Rusiya silahlı qüvvələrinə arxalanmağı üstün tuturdu. Respublika rəhbərliyi və mərkəz müxtəlif təxribatlarla xalqa öz gücünə inamsızlıq təlqin edir, onda milli ordu qurmağın qeyri-mümkünlüyü haqqında yəqinlik yaratmağa cəhd göstərirdilər. 1991-ci il sentyabrın 23-də Jeleznovodskda Rusiya, Qazaxıstan, Azərbaycan və Ermənistan arasında dördtərəfli saziş imzalanmış, atəşin dayandırılması, qanunsuz dəstələrin tərksilah edilməsi haqqında razılıq əldə edilmiş, münaqişənin həlli ittifaq orqanlarına tapşırılmışdı. 93 Lakin bunun heç bir müsbət nəticəsi olmadı. Demokratik qüvvələr milli ordu yaradılmasını tələb edirdi. 1991-ci il avqustun 30-da prezidentin milli ordu deyil, milli qvardiya yaratmaq təklifi Ali Sovetdə keçmədi, milli özünümüdafiə qüvvələri yaratmaq haqqında qərar qəbul olundu. Sentyabrın 5-də Müdafiə Nazirliyi təşkil edildi. General Valeh Bərşadlı müdafiə naziri təyin edildi. 94 Azərbaycan Respublikasının Ali Soveti 1991-ci il oktyabrın 9-da Azərbaycan Respublikası silahlı qüvvələri haqqında Qanun qəbul etdi.
95 Lakin ordu quruculuğuna lazımi diqqət göstərilmədi. Nizami ordunun 3-4 çağırışda formalaşdırılması və döyüşə tam hazır olmayınca cəbhəyə göndərilməməsi nəzərdə tutulurdu. O vaxta qədər yerlərdə könüllü muzdlulardan təşkil edilmiş özünümüdafiə taburları fəaliyyət göstərməli idi. Noyabrın 19-da 22 rayon və şəhər özünümüdafiə taburu yaradılması haqqında əmr verildi. 96 Tərkibi yerli əhalidən olan Qazax, Ağstafa, Ağdam, Kəlbəcər, Laçın, Şuşa, Qubadlı, Zəngilan, Cəbrayıl, Tovuz, Füzuli, Goranboy, Xanlar, Yevlax, Bərdə, Tərtər, Ucar, Gədəbəy və Şəmkir rayonlarında, Gəncə və Xocalı şəhərlərində, 1992-ci ilin fevralında isə Ağcabədi və Beyləqanda ərazi özünümüdafiə taburları yaradıldı. Martda Füzuli, Şəmkir özünümüdafiə taburları, Bakı, Gəncə, Laçın, Göyçay, Ucar, Ağdam və Mingəçevirdə xüsusi təyinatlı reyd dəstələri təşkil olundu. Bu qüvvələr müvəqqəti hesab olunur, yerli imkanlar hesabına saxlanırdı. Silah, sursat, təcrübəli hərbçilər çatışmırdı. 241
Özünümüdafiə taburlarının komandirləri və onların müavinləri rayonun hərbi komissarı tərəfindən seçilir, icra hakimiyyəti başçısının razılığı ilə Müdafiə Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilirdi. Tabur komandirləri rayon icra hakimiyyəti başçısının müdafiə məsələləri üzrə müavinləri idi. Bu hissələrə rəhbərlikdə iki başlanğıc (Müdafiə Nazirliyinə və rayon icra hakimiyyəti başçısına tabeçilik) kimi yolverilməz vəziyyət yaranmışdı. Prezident İcra Hakimiyyəti vasitəsilə hərbi hissələri öz əlində saxlamaq istəyirdi. 97
fevralında yerli əhalidən ibarət müstəqil hərbi hissələr təşkil olunmuşdu. 98
Lazımi döyüş qabiliyyəti, təchizatı olmayan və müdafiə taktikasına keçməyə məcbur olan bu özünümüdafiə qüvvələri qat-qat artıq silahlanmış və təlim görmüş düşmənlə yaxşı vuruşa bilmir, tez-tez məğlubiyyətə uğrayırdı. 99
Hərbi hissələrə müxtəlif siyasi qüvvələrin təsiri güclü idi. Bəzi ictimai təşkilatların, məsələn, AXC-nin, hətta ayrı-ayrı siyasətçilərin hərbi dəstələri vardı. İqtidarın etibarsız saydığı hissələr dağılır, qeyri-qanuni silahlı dəstələr təşkil edilirdi. Hərbi hissələrdə nizam-intizam yox idi, xaos yaranmışdı. Baş qərargahın işi pis qurulmuşdu. Hərbi hissələrə pozuculuqla məşğul olan, xarici ölkələrin xüsusi idarələrinə işləyən satqınlar soxula bilmişdilər. İnformasiya axınına yol verilirdi. Silahlı qüvvələrin yaranmasına öz hərəkətləri ilə müxalifət də mane olurdu. İqtidar vaxt qazanmaq, müxalifət isə silahlı qüvvələrə nəzarəti gücləndirmək məqsədilə müvəqqəti kompromis kimi Milli Müdafiə Şurası yaradılması üçün razılığa gəldilər. 1991-ci il sentyabrın 29-da paritet əsasında iqtidar və müxalifəti təmsil edən
8 nəfərdən ibarət Milli Müdafiə Şurası yaradıldı. 100 Bu, heç bir hərbi səriştəsi olmayan, siyasi həyata şəxsi ambisiyalarını reallaşdırmaq üçün soxulmuş şəxslərə orduya, ayrı-ayrı hərbi hissələrə nüfuz etmək, silahlı qüvvələrdən öz niyyətlərini həyata keçirmək üçün istifadə etmək imkanı verdi. Şuranın bəzi üzvləri ruslar tərəfindən respublikadan aparılmasına cəhd göstərilən xeyli hərbi texnika və silahın müsadirə olunmasında iştirak etdilər və bunları əsasən özlərinə tabe olan silahlı dəstələrə verdilər. 101 Milli Müdafiə Şurasının müxalifətdən olan üzvlərinin silahlı hissələr yaratmaq, hərbi hissələri öz nəzarəti altına almaq cəhdləri aydın olduqda Respublikanın prezidenti 1992-ci il yanvarın 3-də bu qurumun buraxılması haqqında Fərman verdi. Dövlət Müdafiə Komitəsi təsis edildi. 102
Siyasi qüvvələrin təsiri güclü olan təzə yaranmış ikinci tabur itaətsizlik göstərdiyi üçün 1992-ci il yanvarın 10-da buraxıldı. 103
Müxalifətin tələbi ilə parlament hökumətə ordu yaratmağa üç ay vaxt vermişdi. Ə.Elçibəy respublika prezidentinə "Qarabağ məsələsini həll etmək üçün 20-25 gün" vaxt verilməsini tələb edirdi. 104 Müdafiə Nazirliyini ələ keçirmək və hərbi hissələrin gücündən istifadə edib hakimiyyətə gəlmək istəyən "liderlər" bu 242
nazirliyə hərbçinin deyil, mülki şəxsin rəhbər təyin olunmasını tələb edir, piketlər keçirirdilər. 105
Qısa müddətdə onlar bir neçə müdafiə nazirinin dəyişdirilməsinə, nəhayət, bu orqanda "öz adamlarının" mühüm vəzifələr tutmasına nail oldular. Müdafiə nazirinin tez-tez dəyişməsi ordu quruculuğuna ağır zərbə vururdu. Şıx qəsəbəsində yaradılmalı olan iki desant-hücum briqadasından cəmi bir ala- yarımçıq tabur və kəşfiyyat rotası təşkil olunmuşdu. Azərbaycan Respublikasının Silahlı Qüvvələr haqqında 1991-ci il 9 oktyabr Qanununun qüvvəyə minməsi barədə Ali Sovetin qərarı ilə hərbi obyektləri, silah və texnikanı inventarlaşdırıb milliləşdirmək tələb olunsa da bu sahədə bağışlanılmaz lənglik rus hərbçilərinə mümkün olan hər şeyi respublikadan çıxarmaq, dağıtmaq, məhv etmək və ayrı-ayrı adamlara, qruplara satmaq imkanı yaratmışdı. Rus hərbçiləri hərbi təyyarə meydanlarından birində vertolyotları yandırmağa çalışdılar. Sitalçay, Kürdəmir və Dəllərdə yerləşən aviasiya hissələrindən isə, əldə edilmiş razılığın əksinə olaraq, hərbi təyyarələr aparıldı, təyyarə meydanları dağıdıldı, qiymətli hərbi cihazlar məhv edildi. 106 Xəzər
donanması gəmilərində avadanlığa, sahil obyektlərinin hamısına xəsarət yetirilmiş, sökülüb dağıdılmışdı. 107 1992-ci il fevralın 14-də MDB ölkələri başçılarının Minsk görüşündə Ukrayna, Belarus, Azərbaycan və Moldova qəti şəkildə milli ordu yaratmaq istədiklərini bildirdilər və keçmiş sovet ordusu mirasından paylarını tələb etdilər. 108
1990-cı ildə imzalanmış Avropada adi silahlı qüvvələr haqqında müqavilə şərtləri əsasında bu mirasdan, əhalinin sayı və digər mühüm göstəricilər nəzərə alınmaqla, Azərbaycana 4,3 faiz, Ermənistana isə 2,8 faiz düşməsi nəzərdə tutulurdu. 109
Lakin az sonra, mayın 15-də müdafiə naziri Rəhim Qazıyev Daşkənd görüşündə ağalarına yarınaraq hər iki respublikaya bərabər sayda, özü də Azərbaycana əvvəl nəzərdə tutulduğundan xeyli az silah ayrılmasına razılıq verdi və Azərbaycan Ordusuna, onun gələcəyinə böyük zərbə vurdu. 110
Qarabağın azərbaycanlılar yaşayan məntəqələrinə hücumu genişləndirdilər. 1991- ci il dekabrın axırlarında Kərkicahan qəsəbəsinə növbəti dəfə güclü hücum başlandı. Qanlı döyüşlərdə qəsəbə dəfələrlə əldən-ələ keçdi. Erməni faşistləri burada ilk dəfə odatan silahdan istifadə etdilər. Ağır döyüşlərdə 30 azərbaycanlı əsgər qəhrəmancasına həlak oldu. 1992-ci il yanvarın 19-da Kərkicahan düşmən əlinə keçdi və tamamilə yandırıldı. Yanvarın 21-də Qeybalı, fevralın 12-də Malıbəyli, Aşağı Quşçular və Yuxarı Quşçular işğal edildi. Xocalı və Şuşanın mühasirəsi getdikcə daralırdı. Azərbaycan ordu hissələri, xüsusi təyinatlı milis dəstələri və yerli özünümüdafiə batalyonlarının müqavimət göstərmək tədbirləri nizamsızlıq, əlaqəsizlik, satqınlıq üzündən baş tutmurdu. 111
243
Daşaltı tərəfdən Şuşanın mühasirəsini yarmaq üçün Azərbaycan ordu hissələrinin 1992-ci il yanvarın 25-dən 26-na keçən gecə keçirdiyi hərbi əməliyyatlar da bu səbəblərdən uğursuzluğa düçar oldu. Satqın bələdçilər bir taqım əsgəri və zirehli maşınları minalanmış əraziyə saldılar, ordu böyük tələfat verdi - 33 nəfər həlak oldu, 34 nəfər itkin düşdü, 36 nəfər yaralandı. Döyüşlərdə düşmən də 150 nəfərədək itki verdi. 112
Bir neçə gün sonra Şuşanın mühasirəsini Ağdam istiqamətində yarmaq məqsədilə keçirilən Xromot-Xanabad əməliyyatı da gözlənilən nəticəni vermədi. 113
1992-ci il fevralın ortalarında düşmən növbəti dəfə Qarabağlı kəndinə güclü hücuma başladı. Qanlı döyüşlərdə kənd dəfələrlə əldən-ələ keçdi. Dörd gün davam edən qeyri-bərabər döyüşdən
sonra ermənilər Qarabağlını ələ keçirib onun 92 müdafiəçisini va 54 sakinini vəhşicəsinə öldürüb silos quyularına atdılar. Qalan əhali əsir alındı. 114
aksiyalarını daha da genişləndirdi. 1992-ci il yanvarın 8-də "Krasnovodsk-Bakı" dəniz sərnişin bərəsində belə bir terror aktı nəticəsində 25 nəfər həlak oldu, 88 nəfər ağır yaralandı. Həmin il fevralın 28-də Qudermes stansiyası yaxınlığında "Kislovodsk-Bakı" sərnişin qatarının partladılması zamanı 11 nəfər həlak oldu, 18 nəfər yaralandı. 115
Erməni quldurları Rusiyanın Xankəndindəki 366-cı mexanikləşdirilmiş atıcı alayı ilə əlbir olaraq XX əsrin Xatın, Sonqımi faciələrini geridə qoyan Xocalı soyqırımını törətdilər. Respublika rəhbərliyinin cinayətkar laqeydliyi üzündən şəhərin müdafiə işləri təşkil olunmamışdı. 80 nəfərdən ibarət Xocalı özünümüdafiə taburu heç bir zirehli texnika ilə silahlandırılmamışdı. Onlara Şıx briqadasının ikinci taburu və cəmi 20 nəfərdən ibarət minaatanlar batareyası kömək edirdi. 60 nəfərlik milis dəstəsi təyyarə meydanını qoruyurdu. 116
(üç batalyondan ikisi tam tərkibdə, biri isə qismən), habelə xarici ölkələrdən gətirilmiş muzdlu quldurlar Xocalıya hücum etdilər. İlk zərbə hava limanına vuruldu. Şəhərin müdafiəçiləri azsaylı və pis silahlanmış olsalar da, mərdliklə vuruşurdular. Xüsusi təyinatlı milis dəstəsinin komandiri, milis mayoru Əlif Hacıyev döyüşdə xüsusən fərqləndi. Onun rəhbərlik etdiyi 22 nəfərlik dəstə düşmənin güclü hücumlarını üç dəfə uğurla dəf etdi. Lakin qüvvələr bərabər deyildi. Ə.Hacıyev vəziyyətin çıxılmaz olduğunu görəndə hava limanının dispetçer məntəqəsini partladaraq düşmən əlinə keçməsinə imkan vermədi. Döyüşlərdə igid komandir ağır yaralandı və qəhrəmancasına həlak oldu. 117
Ölümündən sonra ona Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı adı verildi. Düşmən tankları, zirehli maşınları güclü artilleriya hazırlığından sonra Mehdikənd, Qaragah və Daşbulaq tərəfdən şəhərə soxuldu, küçə döyüşləri başlandı. 366-cı alayın mayor Ohanyanın 244
komandası altında ikinci, mayor Nabogixin komandası altında üçüncü motoatıcı taburları, topçu diviziyası, Lixodeyanın rəhbərliyi altında D-3 topu vəhşiliyi ilə xüsusən fərqlənirdi. 118
döyüşçüləri qat-qat güclü olan yırtıcı düşmənlə qəhrəmancasına vuruşurdu. Tofiq son nəfəsinədək döyüşdü, yağıları azdırıb onlarla adamın mühasirədən çıxmasına imkan yaratdı. Axırda özü mühasirəyə düşdü. O, düşmənin təslim olmaq çağırışına məhəl qoymayıb son gülləni özünə vurdu, ana torpağı qucaqlayıb gözlərini əbədi yumdu. Ölümündən sonra T.Hüseynova Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı adı verildi.
119
Ağdam-Əsgəran istiqamətində toplanmış milli hissələr arasında əlaqə və ümumi rəhbərlik olmaması üzündən onlar düşmənə qarşı hücum təşkil edə bilmədilər. 120
əsasən qadınlar, qocalar və uşaqlar şəhərin şimal-şərq istiqamətində iki yolla Ağdama tərəf qaçmağa başladılar. Qarlı, şaxtalı gecəni ayaqyalın-başıaçıq meşədə keçirən qaçqınların çoxunu don vurdu, yaralıların bir hissəsi tab gətirməyib öldü. Sağ qalanlar səhəri gün Xocalıdan 6-7 km aralı, Qaraqaya adlı yerdə meşədən çıxarkən pusquda durmuş erməni faşistləri tərəfindən gülləbaran edildilər. Yüzlərlə köməksiz qadın, qoca, uşaq həlak oldu. Xilas olaraq Abdal-Gülablı kəndinə getməyə çalışan qaçqınları da düşmən mühasirəyə alıb atəşə tutdu. Erməni quldurları yaralılara işgəncə verib meyitləri eybəcər hala salır, qadın və qızları təhqir edirdilər. 121
Xocalıda erməni faşistləri azərbaycanlılara qarşı növbəti soyqırımı törətdilər. 613 nəfər, o cümlədən 106 qadın, 83 azsaylı uşaq, 70 qoca öldürüldü. 1000 nəfərdən artıq dinc sakin müxtəlif dərəcəli güllə yarası alaraq şikəst oldu. 1275 nəfər əsir alındı, 8 ailə bütövlüklə məhv edildi. 56 nəfər xüsusi qəddarlıq və amansızlıqla diri-diri yandırıldı, başlarının dərisi soyuldu, gözləri çıxarıldı, başları kəsildi, hamilə qadınların qarnı süngü ilə deşildi. 122
Bu faciədə təkcə erməni faşistləri və rus şovinistləri deyil, həm də uzun müddət düşmən əhatəsində qalan şəhərə lazımi kömək göstərməmiş, düşmənin güclü hücuma hazırlığı barədə məlumat aldıqdan sonra belə əhalini təhlükəsiz yerlərə köçürmək üçün tədbirlər görməyən respublika rəhbərliyi, habelə hakimiyyət uğrunda mübarizədə Qarabağ problemindən istifadə edib siyasi kapital toplamağa, respublikada siyasi vəziyyətin gərginləşməsinə çalışan siyasətbazlar
günahkar idilər. Xocalı faciəsi respublikada siyasi gərginliyi daha da artırdı. Martın 3-dən Prezident sarayı qarşısında "istefa" tələbi ilə piket keçirildi. İqtidar Ali Sovetin 245
sessiyasını çağırmağa məcbur oldu. Martın 5-də fövqəladə sessiya keçirən Ali Sovetin binası qarşısında izdihamlı mitinq başlandı. 123
Sessiyada Ali Sovetin sədri Elmira Qafarova istefa verdi. Onun yerinə deputat Yaqub Məmmədov seçildi. 124
İqtidar bu dəyişikliklərlə qarşıdurmanı zəiflətdi. Demblokdan olan
26 deputat
A.Mütəllibovun Respublika Konstitusiyasını və qanunlarını pozduğuna görə prezident vəzifəsindən götürülməsi haqqında qərar layihəsi təqdim etdi. A.Mütəllibov sessiya tribunasından xalqı açıqca hədələməyə başladı. Axşam parlament binasını mühasirəyə almış mitinqçilər, xüsusən qadınlar deputatlara və iqtidara daha təsirli təzyiq göstərmək üçün binanın bütün giriş və çıxışlarını tutdular. Gecə yarısı MDB-nin Bakıdakı 5-ci ordusunun hissələri mitinqi dağıtmaq üçün parlament binasına doğru hərəkətə başladı. Bundan xəbər tutan Demblokdan olan deputatlar və Ali Sovetin yeni sədri vətəndaş qırğını başlamağın yolverilməzliyini bildirib buna qəti etiraz etdilər. 125
Martın 6-da parlament qarşısındakı mitinq daha izdihamlı idi. Mitinqçilər tərəfindən prezidentin saat 14-dək istefa verməsi tələbi ultimatum şəklində tərtib olunub parlamentə göndərildi. A.Mütəllibov istefa verməyə məcbur oldu. Nazirlər Kabineti buraxıldı. Onun sədri Həsən Həsənova yeni kabinet təşkil etmək tapşırıldı. 126
siyasi sabitlik yaratmaq üçün martın ikinci yarısında bütün siyasi qüvvələrə müraciət edib onları birliyə, əməkdaşlığa çağırdı. Müxalifət və iqtidar arasında danışıqlar başlandı. Lakin nəzərdə tutulduğu kimi, koalision hökumət yaratmaq mümkün olmadı. 128 Ölkədə "əsil hərc-mərclik dövrü başlandı". 129 Bu vəziyyət hakimiyyəti ələ keçirməyə səy edən qüvvələrin fəallaşmasına, gərginliyin artmasına səbəb oldu. Ali Sovet 1992-ci il iyunun 7-nə yeni prezident seçkiləri təyin etdi. 130
Azərbaycanda nüfuzunu gücləndirməyə çalışan qüvvələrin mübarizəsi kəskinləşmişdi. Azərbaycanın Türkiyə Respublikası ilə yaxınlaşması Rusiyanı narahat edirdi. 1992-ci il yanvarın 24-də Türkiyə və Azərbaycan respublikaları arasında danışıqlar zamanı dostluq, əməkdaşlıq və mehriban qonşuluq haqqında müqavilə imzalanmışdı. 131 Cənubi Qafqazda nüfuzuna xələl gələcəyindən təşvişə düşən Rusiya Azərbaycana təzyiqini artırdı: ermənilər martın 12-də Tərtər, Qazax, Tovuz, Ağdam, Cəbrayıl və Füzuli istiqamətlərində güclü hücuma başladılar. 132
Ermənistanın köməyi ilə Azərbaycana təzyiq göstərməyə cəhd edir", "Müharibəni yalnız Yeltsin dayandıra bilər". 133 Bunu bilə-bilə, dövlət başçısı digər dövlətlərin maraqlarından səmərəli istifadə edə bilmədi. Doğrudur, bir sıra bəyanatlar verdi. 1992-ci il martın 31-də Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Müşavirəsinin 246
üzvü olan dövlətlərin (ATƏM) Xarici İşlər Nazirləri Şurasının sədri ilə görüşüb Qarabağ probleminin dinc yolla aradan qaldırılmasına dair beynəlxalq konfrans çağırılması və Azərbaycanda ATƏM-in daimi nümayəndəliyinin açılması haqqında ilkin saziş əldə etdi. Az sonra - martın 24-də ATƏM-in Azərbaycan və Ermənistanla yanaşı on nüfuzlu dövlətin təmsil olunduğu Minsk qrupu təşkil edildi. 134
Lakin xarici siyasət mövcud reallıqlar nəzərə alınmaqla düzgün qurulmadığından nüfuzlu dövlətlər öz məqsədlərinə nail olmaq üçün daha münasib şəraitin yaranmasını gözləyirdilər. Minsk qrupu ilə paralel Rusiyanın xarici işlər naziri Kozırevin bu sahədə öz dövlətinin mənafeyinə uyğun iş aparması da münasibətlərin mürəkkəbləşməsinə səbəb olurdu. 135
İqtidar xalqın qüvvələrini birləşdirib düşmənə qarşı qəti mübarizə aparmaq üçün əməli tədbirlər görə bilmədi. "Lider"lərin siyasi oyunbazlığı, hakimiyyət uğrunda hətta vətən torpaqlarından belə keçməyə hazır olması xalq cəbhəsini xalqın gözündən daha da salmışdı. Bu liderlər hakimiyyətə yalnız zor gücünə gələ biləcəklərini dərk edir, silahlı dəstələr yaradır, cəbhələrdə hər an vəziyyətə təsir göstərmək imkanları əldə edirdilər. Y.Məmmədov 1992-ci il martın 17-də Rəhim Qazıyevi müdafiə naziri təyin etməklə ordunu öz tərəfinə çəkməyə çalışdı. Rusiya hərbi dairələrinə arxalanan yeni hərbi nazir ağalarının köməyi ilə hərbi diktatura qurmaq və hakimiyyəti öz əlinə almağa cəhd edirdi. Rusiyanın müdafiə naziri P.Qraçov Yaqub Məmmədova təkidlə Qazıyevin Azərbaycana rəhbər olması vacibliyini bildirmişdi. Müdafiə nazirinin 1992-ci il 30 aprel tarixli əmri ilə Şuşa və Laçında xalq cəbhəsi könüllülərindən ibarət hərbi hissələr buraxıldı. 136 Şuşa taburunun komandiri R.Qəmbərov müəmmalı şəkildə öldü. 137
Cəbhədə mövcud silahlı qüvvələr arasında münaqişə yarandı. 1992-ci il mayın 3-5-də
Ağdam şəhərində Qarabağ uğrunda döyüşən könüllü hərbi hissə komandirlərinin müşavirəsi keçirildi. Müşavirə iştirakçıları xalqa,
iqtidara, hətta tabe olmadıqları Müdafiə Nazirliyinə müraciət edib bildirdilər ki, bu hissələrin Hərbi Birliyi və bu Birliyin Hərbi Şurası təsis olunmuşdur. Nəzarət, təşkilat və təchizat işləri ilə Birliyin səlahiyyətli nümayəndəsi Surət Hüseynov məşğul olacaqdır. 138
Beləliklə, Rəhim Qazıyevə qarşı Surət Hüseynov qoyuldu. Respublikanın əksər bölgələrində və paytaxtda hakimiyyət uğrunda mübarizədə ən alçaq vasitələrdən belə istifadə etməkdən çəkinməyən siyasətbazların oyunlarından təngə gəlmiş xalq belə mürəkkəb vəziyyətdən çıxış yolunu Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıtmasında görürdü. Heydər Əliyevin çox mürəkkəb və ağır şəraitdə Naxçıvan MR-ə uğurla rəhbərlik etməsi, xalqı birləşdirib düşmənə sinə gərməsi, diplomatik vasitələrdən məharətlə istifadə etməsi insanlara böyük ümidlər verirdi.
247
Heydər Əliyevin respublikada hakimiyyətə qayıtması tələbi ilə çoxsaylı izdihamlı mitinqlər keçirilirdi. 1992-ci il martın 3-də düşmənin "Qrad" qurğularından güclü atəşə tutulan Ağdam şəhərində keçirilən mitinqə insanlar bu tələblə çıxmışdılar. 139
Bakıda, Naxçıvanda, Şəkidə, Zəngilanda, Füzulidə və digər yerlərdə keçirilən mitinqlərdə Konstitusiyanın 121-ci maddəsinin prezident seçilmək üçün yuxarı yaş senzini müəyyənləşdirən bəndini ləğv etmək tələb olunurdu. Mərkəzi Seçki Komissiyasına bu məzmunda minlərlə adamın imzaladığı saysız-hesabsız protokollar, müraciətlər daxil olurdu. Aprelin 25-dən respublikanın hər yerində bu tələblərlə keçirilən mitinqlərin sayı daha da artmışdı. 140
hissələrinə və Türkiyənin siyasi dəstəyinə arxalanırdı. Mayın 3-də xalqın böyük məhəbbət bəslədiyi Türkiyə Respublikasının baş bakanı Süleyman Dəmirəl AXC sədri ilə görüşdü, Bakının Azadlıq meydanında Alparslan Türkeşin iştirakı ilə Türk xalqlarının ümumdünya həmrəylik günü izdihamlı mitinqlə qeyd olundu. Bütün bunlar cəbhənin populyarlığını artırmağa yönəldilmişdi. Qarşıdakı prezident seçkiləri nəticəsində Heydər Əliyevin və AXC-nin hakimiyyətə gəlmək şanslarının böyük olması barədə proqnozlar bu geosiyasi məkanda müstəqil güclü dövlət yaranmasını, Türkiyənin nüfuzunun artmasını istəməyən dövlətləri ciddi narahat edirdi. Seçkilər yaxınlaşdıqca Ayaz Mütəllibovun da tərəfdarları fəallaşır, revanş almağa çalışırdılar. Aprelin 25-də eks-prezident Şamaxıda öz tərəfdarları qarşısında çıxış edərək bildirmişdi ki, onu qeyri-qanuni yolla, zorla istefa verməyə məcbur etmişlər. O qeyd etmişdi ki, Rəhim Qazıyev onu istefaya çıxmasa, Şuşanı ermənilərə verəcəyi ilə hədələmişdi. 142 Mayın 2-də A.Mütəllibovun silahlı tərəfdarları Azərbaycan Teleradio Şirkətinə gələrək birbaşa efirə çıxmağı tələb etsələr də, niyyətləri baş tutmamışdı. 143
arxalanan qüvvələr çəkişməsinin, xainliyin növbəti qurbanları Şuşa və Laçın oldu. Şuşanın müdafiəsinin olduqca böyük hərbi strateji və mənəvi-siyasi əhəmiyyəti vardı. Şəhər uzun müddət mühasirədə qalmışdı. Güclü hücum gözlənilirdi. MDB-nin 366-cı alayının 180 hərbi mütəxəssisinin 90 ağır hərbi texnika ilə ermənilər tərəfə keçməsi məlum idi. Alay Gürcüstana köçürülərkən çoxlu hərbi texnika erməni hərbi hissələrinə təhvil verilmişdi. 144 Şuşanm müdafiəsində isə cəmi 24 ağır hərbi texnika dururdu. Hərbi rabitə lazımi vəziyyətdə deyildi. Şəxsi heyətin hazırlıq səviyyəsi, nizam-intizam aşağı idi. Şəhərin müdafiə qabiliyyətini yüksəltmək üçün əməli iş, demək olar ki, görülməmişdi. Əksinə, şəhəri qorumalı olan silahlı qüvvələr arasında ziddiyyət daha da dərinləşmiş, parçalanma baş vermişdi. Şəhərdə kimin - şəhər milis şöbəsi rəisinin, yoxsa buradakı Azərbaycan Qarabağı könüllü müdafiə taburu 248
komandirinin üstün səlahiyyətə malik olması aydın deyildi. 145 Bu iki qüvvə arasındakı çəkişmə respublikada hakimiyyəti ələ keçirməyə çalışan Müdafiə və Daxili İşlər Nazirliyinin kəskin mübarizəsinin təzahürü idi. 1992-ci il martın 12-də Dövlət Müdafiə Komitəsində Şuşadakı vəziyyət müzakirə edildi. Aprelin 26-da buradakı bütün hərbi qüvvələr ümumi komandanlığa tabe edildi. 146 Lakin vəziyyət dəyişmədi. Bunun üçün heç cəhd də göstərilmədi. İqtidar iki güc nazirliyi rəhbərliyinin yaxınlaşmasını özünə qarşı təhlükə hesab edirdi. Respublikanın başçısı məsuliyyətli bir vaxtda diqqəti yayındırmaq
üçün məharətlə qurulmuş diplomatik tələyə düşdü. İranın vasitəçiliyi ilə Ermənistanla danışıqlar aparılırdı. Arxayınçılıq yaranmışdı. Minalanmış sahələr zərərsizləşdirilmiş, xeyli döyüşçü qısa müddətli məzuniyyətə buraxılmışdı. Şuşa taburu ştatında 1500-ə yaxın döyüşçü olduğu halda, hücum günü şəhərdə cəmi 500 döyüşçü vardı. 147 200 könüllü əsgər silahı ilə şəhəri tərk etmişdi. Hərbi texnikanın "Qrad" qurğularının şəhərdən çıxarılmasına başlanmışdı. Xüsusi milis taburunun döyüşçüləri mayın 4-də Şuşanı tərk edib, Böyük Kirsdə mövqe tutmuşdular. I48
Hücumda 80 T-72 tankı, 6000-ə yaxın döyüşçü, o cümlədən xarici muzdlular iştirak edirdi. 149 Səhərə yaxın şəhər ətrafındakı postların əksəriyyəti tutulmuşdu, yalnız bəzi mövqelərdə milli qüvvələr düşmənə qarşı qəhrəmancasına vuruşurdular. Düşmənin üç tankı səhərə yaxın şəhərə soxuldu. Azərbaycan ordusunun 533 saylı tankı onlardan birini vurub sıradan çıxardı, o biri tanklar geri qayıtdılar. "Qayabaşı" adlanan yerdə mövqe tutmuş əsgərlər son nəfəsədək vuruşurdular. 40 nəfər şəhid oldu. Digər müdafiə dəstələri axşama qədər müqavimət göstərdilər. Lakin onlara kömək gəlmədi. Axşama yaxın köməyə göndərilmiş vertolyot isə səhvən şəhərin müdafiəçilərinin mövqeyini atəşə tutdu, piyadalar üçün döyüş maşınını məhv etdi. Axşam qalan 30-40 müdafiəçi də şəhəri tərk etdi. 150
Döyüşlərdə şəhərin 155 müdafiəçisi şəhid oldu, 167 nəfər yaralandı, 20 nəfər itkin düşdü. 151
Qarabağ bölgəsinin işğalı başa çatdı. Şuşanın süqutu, milli hərbi hissələrin Laçını tərk etməyə başlaması respublikada siyasi vəziyyəti daha da gərginləşdirdi. Bunun əsas səbəbi faktiki olaraq hakimiyyət uğrunda mübarizə aparan tərəflərin satqın hərəkətləri idi. Artıq iş-işdən keçəndən sonra - mayın 9-da AXC sədri Ə.Elçibəy və digər siyasi qüvvələrin kütləvi-siyasi tədbirləri dayandırmaq, birliyə çağırışları 152 daldan atılan daş kimi gərəksiz oldu. Hakimiyyət çəkişmələrində iştirak edən, demək olar ki, bütün tərəflər öz silahlı qüvvələrini Bakıya gətirmişdilər. Ayaz Mütəllibov Bakıda yerləşən 295 saylı rus diviziyasına, onun zirehli texnikasına, özünün təşkil etdiyi "Qardaşlıq" və 249
"Tövbə" təşkilatlarının silahlı dəstələrinə arxalanırdı. Rəhim Qazıyev də burada özünə tabe dəstələrini yerləşdirmişdi. AXC döyüş mövqelərindən öz silahlı dəstələrini, "Milli qurtuluş" və "Lənkəran" taburlarını və başqa qüvvələri çıxarıb paytaxta gətirmişdi. Bakıda müxtəlif dəstələrin əlində 40 minə qədər avtomat və pulemyot vardı. 153
Sovetin binası qarşısında gecə-gündüz piket keçirib liderlərinin yenidən vəzifəyə qaytarılması tələbini irəli sürürdülər. 154 Mayın 12-də piketçilərin bir qrupu müqavimətə rast gəlmədən Milli Şuranın iclas salonuna soxulub şura üzvlərini silahla hədələyərək, Ali Sovetin sessiyasını çağırmağı tələb etdi. 26 nəfər şura üzvü sessiya çağırılmasına səs verdi. Mayın 13-də milli təhlükəsizlik naziri İ.Hüseynov televiziya ilə çıxış edib mövcud böhrandan çıxmaq üçün ölkədə nizam-intizamın möhkəmləndirilməsini, başqa sözlə, diktatura yaradılmasını vacib hesab etdiyini bildirdi. 155
baxmayaraq, Ayaz Mütəllibovu vəzifəsinə qaytardı. A.Mütəllibov elə həmin saat respublikada fövqəladə vəziyyət tətbiq etmək, siyasi azadlıqları məhdudlaşdırmaq haqqında Fərman verdi. Milli Şura buraxıldı. Prezident seçkiləri ləğv edildi. 156
AXC Bakıdakı silahlı qüvvələrinə, döyüş bölgələrində hadisələrə təsir etmək imkanlarına arxalanaraq hakimiyyət uğrunda qəti döyüşə girdi. Onun qərargahı ətrafında yüzlərlə insan, silahlı dəstələr toplaşmışdı. AXC rəhbərliyi Mütəllibovun Konstitusiyaya zidd rejimini tanımamağa çağırdı. Bütün müxalif qüvvələr bu çağırışa qoşuldu. Naxçıvan, Gəncə, Şəki və başqa şəhərlərdə də Mütəllibov rejiminə itaətsizlik göstərildi. İnzibati orqanların fövqəladə rejim yaratmaq cəhdləri bəzən hətta silahlı müqavimətlə dəf olunurdu. 157 Mütəllibovun arxalandığı qoşun hissələri Bakıda ona qarşı dayanan qüvvələrin gücünü, mütəllibovçuların acizliyini görüb neytral qaldılar. Bundan başqa, Rusiya Naxçıvan MR-ə erməni hücumları ilə əlaqədar Türkiyənin ciddi reaksiya verdiyi bir vaxtda 158 Bakıdakı hadisələrə açıq fəal təsir göstərməkdən çəkindi. Mayın 15-də AXC qərargahı qarşısında mitinq keçirildi. Ölkədə baş verən Konstitusiyaya zidd proseslərə qarşı Heydər Əliyevin bəyanatı burada dəfələrlə səsləndirildi. 159
A.Mütəllibov AXC rəhbərliyini danışığa dəvət etdi. Lakin cavab olaraq ondan saat 16-dək dövlət hakimiyyəti iddiasından rəsmi əl çəkmək və prezident iqamətgahını tərk etmək tələb olundu. Vaxt tamam olanda AXC fəalları silahlı qüvvələrin, zirehli texnikanın müşayiəti ilə parlament binasına hücum etdilər. Atışmada bir nəfər öldü, üç nəfər yaralandı. Parlamentin, Dövlət Teleradio Şirkətinin binaları, az sonra Prezident sarayı və başqa strateji obyektlər zəbt olundu. A.Mütəllibov gizlicə Rusiyaya qaçdı. 160
250
Fürsətdən istifadə etməyə çalışan müdafiə naziri Rəhim Qazıyev mayın 16- da Milli Şurada respublikada hərbi diktatura yaradılmasını bütün hakimiyyətin Müdafiə Nazirliyinə verilməsini tələb etdi. Hazırlanmış plana görə o, mayın 18-də "diktator" elan olunmalı idi. Onun mərasimdə oxuyacağı nitqin mətni də artıq tərtib edilmişdi. 161 Lakin hadisələri idarə edən qüvvələr Şuşanın süqutu ilə həmişə "Şuşa getsə, başıma güllə çaxaram!" deyən Rəhim Qazıyevin siyasi karyerasına böyük zərbə dəydiyini görürdülər. AXC hakimiyyəti ələ almaq üçün hətta vətəndaş müharibəsinə getməyə hazır idi. AXC-nin hakimiyyətə gəlişinə hadisələri idarə edən bütün tərəflər razılaşdılar. Xalqın fikri ilə maraqlanan isə yox idi. AXC hakimiyyətə gəlişini legitimləşdirmək istəyirdi. Ali Sovetin 14 may qərarlarının qəbulu zamanı kvorum olmadığını sübuta yetirməyə çalışan komissiyanın rəyini parlamentin sədri qəbul etmək istəmir, kompromis tərəfdarlarının xeyrinə siyasi güzəştlər əldə etməyə çalışırdı. Yaranmış böhrandan çıxmaq üçün mayın 16-17-də tərəflər arasında sövdələşmə oldu. Koalision hökumət yaradılması və İsa Qəmbərovun Ali Sovet sədrliyinə namizəd göstərilməsi qərara alındı. 162
Ali Sovetin mayın 18-də keçirilmiş sessiyasında qeyd olundu ki, mayın 14- də parlamentin qəbul etdiyi qərarlar qanuni deyildir. Ali Sovetin sədri Yaqub Məmmədovun istefası qəbul edildi. Bu vəzifəyə, bir qrup deputatın təkidli tələbi ilə İsa Qəmbərovla yanaşı, Heydər Əliyevin də namizədliyi irəli sürüldü. Lakin razılıq almaq üçün guya onunla telefon əlaqəsi yaratmaq mümkün olmadı. İsa Qəmbərov Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin sədri seçildi. Yeni seçkilərə qədər prezident səlahiyyətlərini yerinə yetirmək ona həvalə olundu. Ali Sovetin Milli Şurası "Milli Məclis" adlandırıldı və parlament səlahiyyətləri ona verildi. Koalision hökumətə, əsasən, AXC və keçmiş kommunistlər daxil idi. 164
çıxarılmasından istifadə edən düşmən mayın 18-də Laçını işğal etdi. Dağlıq Qarabağ separatçıları ilə Ermənistan arasında birbaşa əlaqə - dəhliz yarandı. 165
liderlərinin məqsədinin yalnız bundan ibarət olduğunu anlayıb ondan daha çox uzaqlaşdılar. Azərbaycan xalqı həmin günlərdə Naxçıvan MR-dəki hadisələri, Heydər Əliyevin xalqı, ordunu səfərbər etməsini, düşünülmüş diplomatik tədbirlər görməklə düşmənin güclü hücumlarının qarşısını uğurla almasını böyük ümid və həyəcanla izləyirdi. 1992-ci il may ayının əvvəllərində Naxçıvan MR-də, Azərbaycanın Ermənistanla sərhədlərində gərginlik yenidən artmışdı. Düşmən Şuşa və Laçının işğalı zamanı Ermənistan hərbi hissələrinə arxadan, Naxçıvan tərəfdən hücum olacağından ehtiyatlanaraq oradakı hərbi hissələrin başını qatmaq, həm də Azərbaycanda yaranmış xaosdan bəhrələnərək yeni torpaqlar ələ keçirmək 251
niyyətində idi. Mayın 18-də Muxtar Respublikanın Sədərək, Günnüt, Havuş, Yuxarı Buzqov, Şada, Biçənək və s. kəndlərinə güclü hücumlar başlandı. Erməni faşistləri hətta zəhərli kimyəvi silahdan istifadə edirdilər. Sədərəkdə qanlı döyüşlər 40 gün davam etdi. Naxçıvanlılar qəhrəmanlıqla vuruşurdular. Xeyli ölən və yaralanan vardı. Kəndlər dağılmışdı. On minlərlə insan çadırlarda, meşələrdə ağır şəraitdə yaşamağa məcbur olmuşdu. 166
Naxçıvan MR Ali Məclisinin sədri Heydər Əliyev erməni təcavüzünün qarşısını almaqda diplomatik vasitələrdən geniş istifadə etdi. Hələ martın 23-də onun Türkiyəyə səfəri zamanı baş bakan Süleyman Dəmirəl bütün dünyaya bəyan etmişdi ki, Naxçıvan MR-in statusunda bir dəyişiklik meydana gələrsə, mövcud müqaviləyə əsasən Türkiyə öz sözünü deyəcəkdir. 167 Mayın 18-də gecə Türkiyə Nazirlər Kabineti toplanıb geniş bəyanat qəbul etdi. Türkiyə rəhbərlərinin və Heydər Əliyevin birgə səyləri sayəsində erməni təcavüzkarlarının niyyəti dünya ictimaiyyətinə çatdırıldı. 57 dövlət bu təcavüzü pislədi. NATO xüsusi bəyanat verdi.
168 Rusiya burada geri çəkilməyə məcbur oldu. MDB Birləşmiş Silahlı Qüvvələrinin Baş komandanı marşal Şapoşnikovun qeyd etdiyi kimi, Türkiyənin Naxçıvana kömək etməsi Üçüncü dünya müharibəsinə gətirib çıxara bilərdi. 169
170
Xalq təkidlə tələb etsə də, Heydər Əliyevin böyük siyasətə qayıtmaq, prezident seçilmək iddiası yox idi. Respublikada prezident seçkiləri adı altında gedən demokratiya oyununun həqiqi mahiyyətini dərk edən insanlar siyasi passivlik nümayiş etdirdilər. İyunun 7-də keçirilən prezident seçkilərində AXC sədri Əbülfəz Elçibəyin qalib gəldiyi elan olundu. 171
Lakin bu, hakimiyyəti ələ keçirmiş, dövlətçilik təcrübəsi olmayan iddialı adamlar üçün əslində qələbə deyil, böyük məğlubiyyətin, iflasın başlanğıcı idi. Tezliklə hakimiyyətdə xalq cəbhəsi - kommunist alyansını AXC-Müsavat tandemi əvəz etdi. Hakimiyyəti ələ almış qüvvələr onu saxlaya, möhkəmləndirə və ondan xalqın xeyrinə səmərəli istifadə edə bilmədilər. Bunun bir sıra obyektiv və subyektiv səbəbləri vardı. Başlıca səbəb bu idi ki, AXC-Müsavat tandemini hakimiyyətə gətirən qüvvələr onun möhkəmlənməsini istəmirdilər. Onlara Azərbaycanda güclü dövlət lazım deyildi. Zəif dövlətə təzyiq göstərmək daha asan idi. Cəmiyyət xeyli dəyişmiş, çoxlu siyasi partiya və hərəkat meydana çıxmışdı. Mövcud siyasi təşkilatlar sırasına 1991-ci ilin payızında "Azərbaycan İslam Partiyası", "Vahid Azərbaycan uğrunda Mübarizə İttifaqı", "Azərbaycanın Qarabağa Nicat Cəmiyyəti" və s. daxil olmuşdu.
252
1992-ci il iyunun 3-də "Siyasi partiyalar haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanunu qəbul edilmişdi. 172
1992-ci ilin yayında "Azərbaycan Milli İstiqlal Partiyası", "Türk Dünyası Birliyi Partiyası", "Çağdaş Turan Partiyası" yaranmış, həmin ilin payızında "Müsavat" Partiyasının bərpa qurultayı keçirilmiş, "Yeni Azərbaycan Partiyası", "Boz qurd" Partiyası fəaliyyətə başlamışdı. 1993-cü ilin yayında "Azərbaycan Demokratik İstiqlal Partiyası", payızında isə "Vətəndaş Həmrəyliyi Partiyası" təşkil edilmişdi. 173
"Vətən" Cəmiyyəti, "Azərbaycan Mədəniyyət Fondu", "İnkişaf" Assosiasiyası, H.Z.Tağıyev adına "Xeyriyyə Fondu", "Bakılı" Cəmiyyəti, Bakı İncəsənət Mərkəzi, respublikada yaşayan azsaylı etnik qrupların "Rus İcması", "Coдружества" (Birlik) cəmiyyətləri, Azərbaycan Slavyan Mədəniyyət Mərkəzi, Azərbaycan Kazaklar Birliyi, Ləzgi Milli Mərkəzi, "Avar", "Ronai" kürd, "Tat", "Dağıstan" cəmiyyətləri, tatar, gürcü, talış, ukraynalı icmaları, dağ Avropa yəhudilərinin dini icmaları vardı. 1992-ci ilin payızında "Azərbaycan Azad Müəllimlər Birliyi" yaradılmışdı. 1993-cü ilin fevralında Azərbaycan Həmkarlar İttifaqı Şurası XIX növbədənkənar qurultayında özünü buraxdı. Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyası təşkil olundu. 174
hərəkat fəaliyyət göstərirdi. 175
Onlar arasında da qarşılıqlı konstruktiv münasibət yox idi. AXC-Müsavat tandemi xalq arasında gündən-günə nüfuzu artan Heydər Əliyevə qarşı ciddi mübarizəyə başlamışdı. 1991-ci ilin dekabr ayından Naxçıvan MR-ə qaz, 1992-ci ilin iyul ayından elektrik enerjisi verilmirdi. 1992-ci ilin aprel ayından buraya qatarların hərəkəti tam dayandırılmışdı. 176 Muxtar Respublika blokadaya düşmüşdü. Heydər Əliyev çox ağır bir şəraitdə Naxçıvan MR-i müvəffəqiyyətlə idarə edirdi. Naxçıvanlılar aclığa, qışda 40 dərəcə şaxtaya dözürdülər. Ağacların 70 faizi kəsilib yandırıldı. 1992-ci il martın 22-25-də Heydər Əliyev Türkiyə Respublikası hökumətinin dəvəti ilə Türkiyəyə səfər edib, qardaş ölkənin dövlət başçıları ilə danışıqlar apardı. Türkiyə Naxçıvana 100 min dollar kredit verdi və bunun hesabına ərzaq, əkin üçün toxum, avadanlıq göndərdi. 177 Az
bir vaxtda İqdır-Naxçıvan elektrik xətti çəkildi, Muxtar Respublika Türkiyənin elektrik şəbəkəsinə qoşuldu. Sədərək-Türkiyə yolu tikildi. Qarşılıqlı avtonəqliyyat əlaqələri yaradıldı. "Türksat" rabitə şirkəti Naxçıvanın Bakı ilə telefon əlaqəsini bərpa etdi. 1992-ci il mayın 28-də Naxçıvan ilə Türkiyə arasında "Sədərək-Dilucu" 228 m-lik "Ümid körpüsü" açıldı. 178
1992-ci ilin martında Naxçıvan yeni hava limanının birinci növbəsi istifadəyə verildi. 179
dəvəti ilə Tehrana səfər etdi. Naxçıvan MR-in ehtiyacları ilə bağlı qonşu dövlətlə 253
danışıqlar aparıldı. 180 Dekabrın 3-də Şaxtaxtı-Poldəşarası üzən körpü istifadəyə verildi. 181
Müştərək bazarlar açıldı. İran Naxçıvana elektrik enerjisi verməyə başladı.
182 Heydər Əliyevin gərgin əməyi, diplomatik fəaliyyəti sayəsində Naxçıvan MR-in nəqliyyat, enerji blokadası yarıldı, əhali sözün əsil mənasında aclıqdan və ölümdən xilas oldu. Muxtar Respublikada Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında dövlət quruculuğu, hakimiyyət və idarəetmə işlərinin təkmilləşdirilməsi sahəsində mühüm işlər görüldü. İqtisadi islahatlar keçirildi, mal-qara, torpaqlar camaata paylandı. Sahibkarlığın inkişafı üçün müəyyən şərait yaradıldı. 183
dayanmır, ona köməklik göstərməyə çalışırdı. Surət Hüseynov ilk dəfə ona tabe olan qüvvələri cəbhədən çıxarıb iqtidarla münaqişəyə
başlayarkən, Heydər Əliyev bu oyunların nə qədər təhlükəli olduğunu bildirərək dövləti, prezident Elçibəyi müdafiə etdiyini bəyan etmiş və bütün qüvvələri onun ətrafında birləşməyə çağırmışdı. 184
iddiasının olmadığını dəfələrlə bəyan etmiş müdrik siyasətçi Heydər Əliyevin məsləhətlərinə əməl etmək əvəzinə, onu separatçılıqda günahlandırır, Naxçıvan MR-də çevriliş etməyə, burada qeyri-demokratik yolla xalq cəbhəsi hakimiyyəti qurmağa çalışırdı. 1992-ci il oktyabrın 24-də Naxçıvanda xalq cəbhəsinə məxsus silahlı dəstələr Muxtar Respublika Daxili İşlər Nazirliyi, Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsi, Rabitə İdarəsi, şəhər elektrik şəbəkəsi binalarını, habelə telestudiyanı zəbt edib hakimiyyət əleyhinə bəyanat verdilər. 185
Lakin xalq onları müdafiə etmədi. Əhalinin böyük əksəriyyəti ayağa qalxdı. Hətta Nehrəm, Cəhri kəndlərindən adamlar piyada Naxçıvan şəhərinə yürüş etdilər. Qısa bir vaxtda 50 mindən çox adam Heydər Əliyevi müdafiə etmək üçün Ali Məclis binasının qarşısına gəldi. Xalq Cəbhəsi silahlıları parlament binasına hücum etməkdən çəkindilər. Bakıda hazırlanmış xüsusi cəza dəstəsi Naxçıvana gəlməyə cəsarət etmədi. Camaat silahlı dəstələri dövlət idarələrindən qovub çıxardı. 186
Heydər Əliyevi Muxtar Respublikada hakimiyyətdən uzaqlaşdırmaq üçün iqtidar hətta Naxçıvanın mövcud statusunu ləğv etməyə və ya Muxtar Respublika Ali Məclisinin hüquqlarını məhdudlaşdırmağa cəhd göstərirdi. Respublikanın dövlət katibi 1992-ci ilin noyabr ayında Bakı Dövlət Universitetində çıxışında Naxçıvanın muxtar statusuna qarşı çıxmışdı. 187 AXC-nin II qurultayında da bu fikir səslənmişdi. 188
Bütün bunlar Naxçıvanın muxtariyyət statusunu müəyyən edən qüvvədə olan Moskva (1921-ci il 16 mart) və Qars (1921-ci il 13 oktyabr) beynəlxalq müqavilələrinə, habelə 1969-cu il Vyana konvensiyası tələblərinə zidd idi.
Lakin Heydər Əliyev diplomatik uzaqgörənliyi sayəsində Naxçıvanın statusunu qoruyub saxladı. Türkiyə Respublikasının rəhbərliyi ilə görüşərkən 254
Moskva və Qars müqavilələrinin prinsipial müddəalarının qüvvədə olduğunu bütün dünyaya bəyan etdi. Muxtar Respublikanın Ali Məclisi 1992-ci il 25 oktyabr tarixli qərarı ilə mövcud səraitdə AXC-Müsavat iqtidarının Muxtar Rcspublikanın statusu ilə bağlı əsassız, zərərli iddialarını qəti rədd etdi. Qeyd olundu ki, "...xüsusi coğrafi və geosiyasi şəraitdə yerləşən Naxçıvanın 70 il bundan əvvəl Muxtar Respublika statusu əldə etməsi tarixi nailiyyətdir və ona edilən hər hansı bir qəsdi müstəqil Azərbaycanın milli dövlətçiliyinə, Naxçıvan MR-in hər bir vətəndaşının hüquq və mənafeyinə edilən qəsd kimi qiymətləndirmək lazımdır". 189
Heydər Əliyevin Naxçıvan MR-də cəsarətli və məqsədyönlü siyasəti Azərbaycanın bütün regionlarının diqqət mərkəzində idi. Xalqın ona olan inamı və ümidi daha da möhkəmlənirdi. Hakimiyyət davası AXC-ni daxildən parçalamışdı. "Vəzifəyə gələnlər"lə "kənarda qalanlar" arasında münaqişə, didişmə başlandı. May çevrilişindən sonra AXC-yə üzv olanları "köhnə cəbhəçilər" vəzifələrə yaxın buraxmırdılar. 190
Ə.Elçibəy etiraf edirdi ki, "Xalq Cəbhəsində bəzən bir-birimizə qarşı elə diş-dişə, dırnaq-dırnağa dururuq ki, nəinki ətrafdakı rəqiblər, hətta ermənilər də yaddan çıxırlar". 191 Nüfuzlu ziyalılar yaxın buraxılmırdı. İdarəçiliyə, əsasən, heç bir təcrübəsi olmayan, səriştəsiz adamlar gəlmişdi. Onların çoxu fürsət ələ düşmüşkən çalıb-çapmaqla məşğul olurdu. Dövlət başçısı AXC-nin 1993-cü il 27 fevral tarixli müşavirəsində qeyd etmişdi ki, "dövləti icra hakimiyyəti başçıları və hüquq mühafizə orqanları işçiləri nüfuzdan salır". 192 Mayın 25-də keçirdiyi müşavirədə Elçibəy bildirirdi: "Ölkəni korrupsiya bürüyüb. Respublikada rüşvət baş alıb gedir... Bundan bezmiş insanlar kommunistlərə rəhmət oxuyur. Azərbaycan benzini Ermənistana satılır. Xalq bir gün məmurlardan qisas alacaq". 193
Kadr siyasətindəki səhvlər, idarəçilikdə olan ciddi qüsurlar xalqı, qabaqcıl ziyalıları iqtidardan daha da uzaqlaşdırırdı. AXC-Müsavat iqtidarı hakimiyyəti əldə saxlamaq üçün qanunsuzluqlara yol verirdi. Demokratiya ciddi şəkildə sıxışdırılır, hərbi-polis rejimi yaradılması üçün cəhdlər göstərilirdi. Parlament sədri "Demokratiya boş şeydir!" deyirdi. 194
vahimə, qorxu yaratmaq üçün vəzifəli şəxslər özbaşınalıq edirdilər. Daxili işlər naziri şəxsən "İstiqlal" qəzetinin redaktorunu döymüşdü. "Meydan" qəzetinin redaksiyası bir dəstə "omonçu" tərəfindən yerlə-yeksan edilmişdi. Alimlərin, söz sahiblərinin döyülməsi, təhqir edilməsi, təqib olunması, qətlə yetirilməsi adi hala çevrilmişdi. 195
AXC-nin dövlət orqanlarını əvəz etmək cəhdləri artırdı. AXC orduya alternativ silahlı dəstələr yaradırdı. 1993-cü il fevralın 10-da AXC-nin ümumi yığıncağında bu təşkilatın bütün rayon şöbələrində cəbhəçilərdən ibarət taburlar təşkil edilməsi qərara alınmışdı. AXC İcraiyyə Komitəsi sədrinin 17 fevral tarixli
255
əmri ilə bu sahədə əməli işə başlanmışdı 196 (doğrudur, AXC Ali Məclisi sonra bu qərarı və əmri ləğv etdi, lakin iqtidarı müdafiə etmək üçün qanunsuz silahlı dəstələrin yaradılması davam edirdi). 197
soyuqlaşmağa başladı. Elçibəyin "qətiyyətsizliyindən və acizliyindən" narazılıq artırdı.
198 Buna görə də Elçibəy idarəçilik işlərində AXC strukturuna, xüsusən İcraiyyə Komitəsinə (İK) güvənməyə başlamışdı. 199
AXC İK-nın respublikada hərbi-siyasi durum haqqında 1993-cü il 8 fevral bəyanatı əslində AXC-nin diktaturasını təşkil etməyin vacibliyi barədə cəmiyyətdə yəqinlik yaratmaq məqsədi güdürdü. 200 AXC hərbi hissələri sürətlə təşkil olunub silahlandırılırdı. 201
Müxalifətdə olan 9 partiya 1993-cü ilin fevralında AXC-yə qarşı Ümummilli cəbhə yaratmağa çalışırdı. 202
Fevralın 18-də 21 siyasi partiyanın təmsil olunduğu forumda bəzi partiya liderləri mövcud siyasi böhranın qarşısını almaq üçün Milli Şuranı, Nazirlər Kabinetini buraxmağı, prezidentin başçılığı ilə bütün siyasi qüvvələrin nümayəndələrinin daxil olduğu "Fövqəladə Dövlət Milli Qurtuluş Komitəsi" yaradılmasını təklif etdilər. 203
Kəlbəcərin işğalından sonra ölkədə siyasi durum daha da ağırlaşdı. İqtidar aprelin 3-dən fövqəladə vəziyyət, aprelin 8-dən isə Bakıda qadağan saatı tətbiq etdi. Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin 140-dək deputatı isə imza toplayıb aprelin 27-də parlamentin tam tərkibdə sessiya çağırmasını və ölkədəki ictimai-siyasi vəziyyətin müzakirə olunmasını tələb edirdi. Milli Məclis bu tələbi rədd etdi və onu dövlət çevrilişinə cəhd kimi qiymətləndirdi. 204
İqtidar güc orqanlarına nəzarəti, demək olar ki, tam itirmişdi. Daxili işlər naziri öz tərəfdarları hesabına polisin sayını 10 min nəfər artırmış, "Boz qurd" adlı siyasi-silahlı dəstəsini təşkil etmişdi. Daxili qoşun hissələrində "bozqurd"lar və "omonçu"lar arasında münaqişə başlanmışdı. Hətta "omonçu"lar Daxili İşlər Nazirliyi binasını mühasirəyə alıb nazirin istefasını tələb etmişdilər. 205 Silahlı dəstələr getdikcə pozğunlaşır, bir çoxları quldurluq, qarətçiliklə məşğul olur, mafioz dəstələrin silahına çevrilirdi. AXC-Müsavat hökumətinin cinayətlərindən biri yeni formalaşmaqda olan orduya nəzarəti tam itirməsi idi. Doğrudur, keçmiş sovet ordusu mülkiyyətinin az bir hissəsinin Azərbaycan Ordusuna verilməsi onun maddi vəziyyətini nisbətən yaxşılaşdırmışdı. Bakı Ali Ümumqoşun (1991-ci il 17 dekabr), Ali Hərbi Dənizçilik (1992-ci il 3 iyun) məktəbləri Azərbaycan Müdafiə Nazirliyinin sərəncamına verilmişdi. 206 1992-ci il fevralın 20-də ilk Azərbaycan aviaeskadrilyası, həmin ilin iyununda isə onun əsasında ilk aviapolk təşkil edildi. 207 1992-ci ilin aprelində Xəzər Donanması mülkiyyətinin 25 faizi, o cümlədən Ali Hərbi Dənizçilik Məktəbi Azərbaycan Respublikasına verildi. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağı iyunun 26-da 256
"Bakılı" keşikçi gəmisində qaldırıldı. 208 1992-ci ilin iyun-avqust aylarında Azərbaycan Ordusunun I və II korpusları yaradıldı və əvvəlki hərbi hissələr bu korpuslara daxil edildi. "Hərbi tribunallar haqqında" 1992-ci il 27 may, "Azərbaycan Respublikasında hərbi xidmətə çağırışın əsasları haqqında" 1992-ci il 10 iyun, "Hərbi xidmət haqqında" 1992-ci il 3 noyabr tarixli qanunlar, Müdafiə Nazirliyində vahid komandanlıq yaradılması haqqında 1992-ci il 27 iyun tarixli Dekret qəbul olundu. 209 Lakin bunlar kadr siyasətinin düzgün qurulmaması üzündən səmərə vermirdi. 1992-ci il 16 may sövdələşməsinə görə "Moskvanın adamı" hesab etdiyi Rəhim Qazıyevi hərbi nazir vəzifəsində saxlayan iqtidar onu neytrallaşdırmaq məqsədilə Surət Hüseynovun hərbi-siyasi qüvvəsini himayə edib gücləndirdi. Surət Hüseynov 1992-ci il avqustun 8-dən korpus komandiri, oktyabrın 8-dən Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı, prezidentin Dağlıq Qarabağ və cəbhə bölgəsində səlahiyyətli nümayəndəsi oldu. Elçibəy sonralar etiraf edirdi ki, "Rəhim Qazıyev, Surət Hüseynov və Əlikram Hümbətovun xarici dövlətlərə işlədiyini bilirdik, sadəcə olaraq, onlarla bacarmırdıq". 210
İqtidarın acizliyi üzündən hərbi qüvvəyə arxalanan "sərkərdələr" hakimiyyət uğrunda mübarizə aparırdılar. Buna görə də bir sıra döyüşlərdə xalqın qəhrəman oğullarının qanı bahasına əldə edilən uğurlar sonrakı məğlubiyyətlər hesabına heçə endirilirdi. 1992-ci ilin ikinci yarısındakı hərbi əməliyyatlar bunu sübut edir. 1992-ci il iyunun 4-də ilk dəfə erməni qəsbkarları Ağdaban və Çərəkdar kəndləri yaxınlığında Azərbaycan hərbi hissələrinin güclü müqaviməti ilə üzləşdilər. İki saat yarıma Əsgəran rayonunun Aranzəmin, Pircamal, Naxçivanik kəndləri erməni silahlılarından təmizləndi. Sırxavənd, Orta və Baş Güneypəyə, Kiçan, Bəşirlər, Maniklu və Qaraşlar kəndlərindən də düşmən qovulub çıxarıldı. 211 1992-ci il iyunun 12-də Azərbaycan silahlı qüvvələri podpolkovnik N.Sadıqovun rəhbərliyi altında Ağdərədə irimiqyaslı hücum əməliyyatına başladı. Üç-dörd gün ərzində 30- a qədər kənd, o cümlədən Yuxarı Canbuz, Aşağı Canbuz, Buzluq, Gülüstan, Talış, Zeyvə, Qaraçinar, Erməni Borisi, habelə Ortakənd qəsəbəsi düşməndən azad edildi, strateji əhəmiyyətə malik ərazilər nəzarət altına alındı. Ermənistan ekspedisiya korpusu birləşmələri və yerli erməni hərbi hissələri çoxlu canlı qüvvə (500-dən çox əsgər və zabit, o cümlədən 9 zənci) və hərbi texnika, o cümlədən bir təyyarə itirib meydandan qaçdı. 212 Azərbaycan hərbi hissələri Xankəndinin 10-15 km-nə çatmışdı. 213
İgid Azərbaycan döyüşçüləri Kəlbəcər-Tərtər yolu üstündəki kəndləri azad etmişdilər. 1992-ci il yay döyüşlərində Vəzir Orucov, Rəmzi Novruzov, Şaiq Mustafayev, Yunis Əliyev, Sərhəd Zöhrabbəyov, Yavər Cəbrayılov kimi yüzlərlə igid əsgərimiz rəşadətləri ilə fərqlənmişdilər. Gültəkin Əsgərova, Nurcahan Hüseynova, Könül Qəhrəmanova, Rəhilə Orucova, Məleykə
257
Əhmədova kimi onlarla qadın döyüşlərdə igidlərə arxa olmuş, mərdliklə vuruşmuşdular. 214
Avqustun 5-də Azərbaycan silahlı qüvvələri Ermənistanın Azərbaycan ərazisindəki anklavını - Başkəndi tutdular. 215
Düşmən əks-hücuma keçmək üçün qüvvələrini cəmləşdirdi. Laçın yolu vasitəsilə Ermənistandan çoxlu yeni canlı qüvvə, texnika gətirildi. İyunun ortalarında ermənilər Ağdərə rayonunda Maqavuz və Orataq kəndlərini tutub Sərsəng su anbarını nəzarət altına aldılar. Sentyabrın ilk günlərində Ağdam istiqamətində Abdal-Gülablı, Xromot, Dəhraz, Ağbulaq, Aranzəmin, Pircamal, Naxçivanik, Qaraşlar, Qazançı və Bəşirlər kəndləri düşmən tərəfindən işğal edildi. Sentyabrın 23-də Azərbaycan hərbi hissələri Xocavənd yaxınlığında düşmənə güclü zərbələr endirdilər. 217
Oktyabrın əvvəllərində Qubadlı tərəfdən Laçına yeridilən qüvvələr Suarası, Xanallar, Dəhyan, Cəfərabad, Mıxıdərəsi, Mazutlu, Fətəlitəpəyə, Malxələf kəndlərini işğalçılardan azad etdi. Bu vaxt Azərbaycan ordusunun Kəlbəcərdəki hissələri cənub istiqamətində hücum edib Laçın dəhlizini daraltdılar. İki briqada arasında cəmi 6 km məsafə qalmışdı. Lakin hərbi rəhbərlikdə Rusiya meyilli qüvvələrin təxribatı artdı. Hücum davam etdirilmədi. Ə.Hümbətov oktyabrın 5-də tank briqadasını geri çəkdi. Tutulmuş mövqelər yenidən düşmən əlinə keçdi. 218
Düzyurd yüksəkliyinə hücum etdi və onu ələ keçirdi. 16 gün gecə-gündüz davam edən döyüşdə strateji yüksəklik düşməndən geri alındı. 219 Dekabrın 10-da Ermənistan silahlı qüvvələri Azərbaycanın Qubadlı və Zəngilan rayonlarına soxulub bir neçə kəndi ələ keçirdi və yandırdı. Düşmən Tovuz və Gədəbəy istiqamətində də hücum etdi. Azərbaycan silahlı qüvvələri onları geri oturda bildi - Ermənistan ərazisindəki hərbi bazalar atəşə tutuldu. 220
vəziyyətdə idi. Ordu demək olar ki, yox idi. Silahlı qüvvələrin başçıları Dövlət Müdafiə Şurasına, Ali Baş Komandana tabe olmurdular. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin "Respublikanın Ağdam, Qazax, Kəlbəcər, Qubadlı, Laçın, Tovuz və Şəmkir rayonlarında müdafiə sədlərinin tikilməsi və müdafiə zolağının mühəndis qurğuları ilə təmin edilməsi tədbirləri haqqında" 1992-ci il 23 avqust tarixli qərarı yerinə yetirilmirdi. 221 Rəhbər vəzifələrdə qeyri-mütəxəssislər işləyirdi. Ehtiyatlar yaradılmır, silah-sursat uçotu aparılmırdı. Oğurluq, rüşvətxorluq baş alıb gedirdi.
222
1992-ci ilin axırları - 1993-cü ilin əvvəllərində Azərbaycan Silahlı Qüvvələri müdafiə naziri R.Qazıyevin təkidi ilə yenidən ağır döyüşlərə cəlb edildi və böyük məğlubiyyətlərə düçar oldu. 1993-cü il yanvarın 26-da Fərrux yüksəkliyi ətrafındakı döyüş cəlb edilən qüvvələrin miqyasına görə Qarabağ müharibəsində
258
ən böyük döyüşlərdən biri oldu. Düşmənə əsas zərbələr Yeddixırman-Fərrux və Xromot-Fərrux istiqamətində vurulmalı idi. Döyüşlərdə Azərbaycan silahlı qüvvələri məğlub oldular, ağır itkilər verib geri çəkildilər. Vaxtı çatmamış əməliyyatlar keçirməklə R.Qazıyev respublikanı ordusuz, silahsız və texnikasız qoydu.
22 Cəbhədəki uğursuzluqlar ölkədə siyasi vəziyyəti daha da dərinləşdirdi. İmperiyapərəst qüvvələr fəallaşdı. Dövlət çevrilişi etməyə hazırlıq məqsədilə korpus komandiri Surət Hüseynov 1992-ci ilin
dekabrında qüvvələrini Kəlbəcərin strateji yüksəkliklərindən geri çəkdi. 1993-cü il yanvarın 28-də Ağdərə bölgəsindən hərbi texnikanı çıxarıb Gəncəyə gətirdi. 224 1993-cü il fevralın 5-nə keçən gecə
Ermənistan ekspedisiya korpusu Rusiyanın 7-ci ordusunun 128-ci motoatıcı alayı və kazaklardan ibarət silahlı dəstənin iştirakı ilə
Ağdərə istiqamətində hücuma keçdi. Fevralın 15-dən 16-na keçən gecə Ağdərə-Kəlbəcər yolu düşmən tərəfindən tutuldu. 225
kənar edildilər. Onların təsiri altında olan hərbi hissələr Müdafiə Nazirliyinə tabe olmaqdan imtina etdi. Düşmən yaranmış vəziyyətdən məharətlə istifadə edib, 1993-cü il martın 10-dək Ağdərə bölgəsinin bir çox yaşayış məntəqələrini ələ keçirdi. Martın 20-dən həm Ermənistan, həm də Ağdərə tərəfdən Kəlbəcər güclü atəşə tutuldu. Rayonun müdafiəsi, demək olar ki, təşkil edilməmişdi. Əksinə, hərbi bölmə və texnikanın bir hissəsi buradan çıxarılmışdı. Bu, bir tərəfdən, satqın ordu rəhbərliyinin imperiyapərəst qüvvələrə nökərçiliyi, digər tərəfdən, respublika rəhbərliyinin Kəlbəcəri təslim etməklə Ermənistanı təcavüzkar bir dövlət kimi tanıtmaq cəhdi ilə bağlı idi. 1993-cü il martın 26-da həmin rayonun Ağdaban kəndi ikinci dəfə düşmən əlinə keçdi və yandırıldı (birinci dəfə 1992-ci il aprelin 8-də tutulmuşdu). Martın 28-də düşmən mühüm strateji əhəmiyyətə malik Qaraqaya yüksəkliyini tutdu. Bir gün sonra Başıbel-Tunel yolu ələ keçirildi. Martın 31-də Qamışlı körpü də tutuldu, Kəlbəcər tam mühasirəyə düşdü. Aprelin 3-də Kəlbəcər düşmən tərəfindən işğal olundu. 226
əhalini bölgədən vaxtında çıxarmaq mümkün olmadı. Erməni faşistləri tərəfindən 15 min adam əsir alındı. Ermənilər işləyə bilməyən qocaları və uşaqları yerindəcə güllələyirdilər. Rayonda 144 yaşayış məntəqəsi işğal edildi. 500-dən çox müəssisə, 13 min ev, şəxsi təsərrüfatlarda olan 100 min baş qaramal, 500 min baş davar, 5000 baş at, 1 milyon ev quşu, 50 min arı ailəsi, 195 min xalça və s. qarət edildi. 227
Silahlı qüvvələrin parçalanmasına qəsdən şərait yaratmış iqtidar artıq onlara təsir vasitələrini itirmişdi və çıxış yolunu yeni bir siyasi-silahlı qüvvə-orduda hökumətə sadiq hərbi hissələr, habelə qeyri-rəsmi silahlı dəstələr təşkil etməkdə görürdü. 228
259
AXC-Müsavat tandemi hökuməti xarici siyasətdə də ciddi qüsurlara yol verdi, böyük dövlətlərin iqtisadi və siyasi maraqlarına əsaslanan dünya siyasətini düzgün qiymətləndirmədi. Dövlətçilik təcrübəsi olmayan bu hökumətin Türkiyəyə meylini açıq nümayiş etdirməsi nəinki Rusiya və İranı, həm də Azərbaycanın gələcəkdə Türkiyədən asılı olacağından ehtiyatlanan Qərb dövlətlərini narahat edirdi. Elçibəy daxildə Dağlıq Qarabağ problemini həll edə bilmədiyi halda, gah İrana, gah da Çinə türklərin hüquqlarının müdafiəsi ilə bağlı mövcud şəraitdə heç nə ilə bəraətlənməyən, əksinə, vəziyyəti daha da ağırlaşdıran bəyanatlar verirdi. 229
Hansı tərəfdən daha çox faydalanmağın mümkünlüyünü ölçüb-biçən "dünya siyasəti nəhəngləri" çox ləng tərpənirdilər. "Minsk qrupu"nun işi, demək olar ki, hiss edilmirdi. ABŞ konqresi 1992-ci il oktyabrın 24-də Azərbaycanı guya Ermənistanı blokadaya salmaqda günahlandırıb, "Azadlığa Dəstək Aktı"na Azərbaycana dövlət səviyyəsində hər cür, o cümlədən humanitar yardım göstərilməsinə sərt məhdudiyyətlər qoyan 907-ci əlavəni qəbul etdi. 230
daxilində müxtəlif dairələrdə boyük təsir gücünə malik olan Rusiya respublikaya qarşı təzyiq siyasətindən onu "cırtdan dövlət"lərə parçalamaq siyasətinə keçdi. Rusiya öz qoşununu Azərbaycandan, başqa postsovet respublikalarında olduğu kimi, mərhələlərlə, ağır şərtlərlə deyil, tezliklə çıxardı və bu zaman Azərbaycana çatacaq silahın bir hissəsini döyüşən tərəflər arasında payladı. Talış, ləzgi separatçılarını qızışdırıb silahlandırdı. "Ləzgistan dövləti", "Talış Muğan Respublikası", Rusiyanın "Bakı quberniyası" ideyalarını irəli atdı. 231
Azərbaycan hökuməti isə bu ideyaların yayılmasına münasib imkanlar yaratdı. "Azərbaycançılıq" ideyasının arxa plana keçirilməsi özünü Azərbaycan xalqının tərkib hissəsi hesab edən qeyri-türk mənşəli etnik qrup və xalqları narazı saldı. Bundan xarici və daxili düşmənlər məharətlə istifadə etdilər. 1992-ci ilin aprel-may aylarında Ermənistanın kəşfiyyat idarəsi separatçı ləzgi "Sadval" (Birlik) təşkilatı vasitəsilə milliyyətcə ləzgi olan 17 Azərbaycan vətəndaşının Ermənistanın Nairi rayonu Lusoker qəsəbəsindəki hərbi təlim-məşq bazasında xüsusi hazırlıq keçməsini təşkil etdi. Onlardan biri sonralar (1994-cü il martın 19-da) Bakı metropolitenində partlayış törətdi və özü də alçaq əməlinin qurbanı oldu 232 1992-ci ilin iyununda Dağıstandan gələn "sadval"çılar Qusarda bir
qrup insanı qızışdırıb Azərbaycan dövlətçiliyi əleyhinə mitinqlər
təşkil etdilər. İyunun 11-də silahlı "sadval"çılar Qusar şəhərində Azərbaycan Respublikasının bayrağını çıxardılar. İki gün sonra bir qrup qusarlını avtobuslarla Dağıstanın Məhərrəmkənd yaşayış məntəqəsində təşkil edilmiş mitinqə apardılar. Lakin Azərbaycanın ləzgi vətəndaşlarının böyük əksəriyyəti imperiya qüvvələrinin bu təxribatlarına uymadı. 1993-cü il martın 31-də ləzgilər "Samur" Ləzgi Mədəniyyət Mərkəzinin təşəbbüsü
260
ilə Rusiya səfirliyinin Bakıdakı binası qarşısında piket keçirib iki xalq arasında qarşıdurma yaradanlara etirazlarını bəyan etdilər. 233
Cənub rayonlarında talışlar arasında İrandan gəlmiş dini missionerlərin separatçılıq təbliğatı güclənmişdi. 234
1992-ci ildən 1994-cü ilin əvvəllərinədək Rusiyanın ağır yük təyyarələri Ermənistana 1300 tondan çox hərbi texnika, silah, sursat daşıdı. Bu silahlar Ermənistan tərəfindən Azərbaycan ərazilərinin işğal edilməsində həlledici rol oynadı. 235
AXC-Müsavat hökuməti yalnız 1992-ci ilin axırlarında Rusiya ilə münasibətləri yaxşılaşdırmağın vacibliyini dərk etdi. Oktyabrın 12-də Elçibəy Moskvaya səfər edib B.Yeltsinlə görüşdü. İki ölkə arasında dostluq, əməkdaşlıq və qarşılıqlı təhlükəsizlik haqqında müqavilə imzalandı, sərhədlərin şəffaf olması haqqında razılıq əldə edildi. 236 Lakin Rusiya Azərbaycanı nüfuz dairəsində saxlamaq niyyətindən əl çəkmirdi. O, BMT-dən keçmiş SSRİ məkanındakı münaqişələrin həlli üçün mandat almağa səy göstərirdi. 1993-cü ilin martında Moskvada Rusiya və Fransa xarici işlər nazirləri Dağlıq Qarabağda hərbi əməliyyatların dayandırılmasına və münaqişənin dinc vasitələrlə həll edilməsinə kömək göstərməyə hazır olduqları barədə bəyanat imzaladılar. 237
Azərbaycan Rusiyanın bu səyinə qarşı xüsusi bəyanatla çıxış etdi. 238 1993-cü il martın 13-də respublikanın cənub sərhədlərinin müdafiəsi Azərbaycan sərhəd qoşunlarının sərəncamına verildi. 239 Nəticədə imperiyapərəst qüvvələr və onların yerli əlaltıları daha da fəallaşdılar. Cəbhələrdə vəziyyət gərginləşdi, ölkədə siyasi böhran daha da dərinləşdi. Surət Hüseynovun başçılığı ilə 1993-cü il iyunun əvvəllərində hərbi qiyam başlandı. Hökumətə tabe olmaqdan imtina edən bir qrup zabit S.Hüseynovun başçılığı ilə hələ aprelin 3-də Gəncədə "Hərbi Birlik" adlı hərbi-siyasi təşkilat yaratmışdı. Birlik, onun təsiri altında olan 709 saylı hərbi hissə Ali Baş Komandana və Müdafiə Nazirliyinə tabe olmurdu. İqtidar hərbi müxalifətin öhdəsindən gələ bilmirdi. 240 Dövlət Müdafiə Komitəsi və Müdafiə Nazirliyinin 709 saylı hərbi hissənin ləğv olunması, tərksilah edilməsi haqqında 25 may qərarı və müdafiə nazirinin 31 may tarixli əmri yerinə yetirilmədi. Qiyamı yatırmaq üçün siyasi bacarığı olmayan iqtidar zora - silahlı qüvvələrə əl atdı. Parlamentin sədri, baş nazir, güc nazirlikləri başçılarının daxil olduğu Mərkəzi Qərargah yaradıldı. Elçibəyin göstərişi ilə cəbhə bölgələrindən qiyamçılara qarşı 3000-dək canlı silahlı qüvvə, o cümlədən daxili qoşunlar və milli qvardiyanın hərəsindən 200 nəfər, habelə xeyli ağır texnika, 7 tank, 10 "Qrad" qurğusu, 11 uzaqvuran top, 11 piyadalar üçün döyüş maşını cəlb edildi. Bundan başqa, "cəbhəçi könüllülər"dən ibarət üç tabur (1100 nəfər) təşkil edilib silahlandırılmışdı. İyunun 5-də əməliyyata hərbi hava qüvvələri də cəlb edilmişdi. 241
261
Hökumət qüvvələri iyunun 4-də səhər saat 11-də qiyamçılara qarşı hücuma keçdi. Azərbaycan döyüşçüləri üz-üzə dayandı. 709 saylı hissənin kazarmaları dağıdıldı. Lakin qiyamçılar təşəbbüsü ələ aldılar. 242 Hökumət qüvvələrindən 1200 nəfər və respublika prokuroru girov götürüldü. Qvardiyaçıların bir hissəsi avtobusa doldurulub gülləbaran edildi. Qardaş qırğınında 68 nəfər öldü, 150 nəfər yaralandı. Hökumət qüvvələri məğlub oldu. Qiyamçılar isə hökumətə və prezidentə qarşı "istefa" tələbi ilə paytaxta doğru yeriməyə başladılar. S.Hüseynovun imzası ilə xalqa yağlı vədlərlə dolu itaətsizliyə çağırış vərəqələri yayılırdı. Yerlərdə - Qəbələ, Balakən, Gədəbəy, Tovuz, Göyçay, Ucar, Ağcabədi, Ağdam, Füzuli, Saatlı, Hacıqabul, Şamaxı, Qobustan, Ağsu, Yevlax rayonlarında, Mingəçevir, Əli Bayramlı, Sumqayıt şəhərlərində icra hakimiyyəti başçıları, digər vəzifəli şəxslər özbaşına dəyişdirilir, idarəçilik S.Hüseynova yaxın adamlara tapşırılırdı. 243
İyunun 14-də artıq qiyamçılar və hökumət qüvvələri Bakının lap yaxınlığında (Lökbatan yaxınlığında, Şamaxı yolunun 75 km-də) üz-üzə dayanmışdılar, atışma başlanmışdı. Hökumət danışıqlara getməyə məcbur oldu. Razılığa görə parlamentin sədri, baş nazir, üç güc nazirliyi rəhbərləri istefa verdilər. 244
Ölkədə hakimiyyət boşluğu yarandı.
|