Elm yarandıqdan sonra hər şey

Elm anlayışı  

 

 

133

rəkkəb, qeyri-bircins sistem kimi qəbul etməkdir. Bu 

cür yanaşma halında sistemin mahiyyəti onun daxili 

strukturu ilə paralel şəkildə öyrənilməli olur; belə ki, 

bu  amillərdən  birinin  məlumluğu  digərinin  tədqiqi 

üçün  başlıca  şərtdir.  Elmin  strukturunun  müəyyən-

ləşdirilməsi sahəsində əldə edilmiş ən kiçik nailiyyət 

onun mahiyyətinin tədqiqi işinə böyük təkan vermiş 

olur və əksinə. 

İstənilən məsələnin tədqiqi iki zahiri yolla şərh 

oluna bilər: 1) baxılan hadisəni öz obyektiv gedişin-

də  təsəvvür  etmək,  tədqiqatçının  müdaxiləsini  “nə-

zərə almaq”; 2) hadisədəki qanunauyğunluqları onla-

rın  öyrənilməsinə  uyğun  gələn  idrak  prosesi  ilə  bir-

likdə şərh etmək. 

Bu iki üsul arasındakı fərqi biz ona görə zahiri 

adlandırırıq ki, tədqiqatın öz xüsusiyyətlərini, istifa-

də  olunan  metodları  şüurlu  surətdə  dərk  etmədən 

məsələni müvəffəqiyyətlə öyrənmək mümkün deyil. 

Bizcə, hər iki şərh üsulunda nəticələrin üst-üs-

tə düşməsini yoxlamaq tədqiqat işi üçün əsas meyar-

lardan  biridir.  Buna  görə  də,  “elm”  sisteminin  ma-

hiyyətinin öyrənilməsini “elm” anlayışına tərif veril-

məsi  ilə,  onun  strukturunun  tədqiqini  isə  anlayışın 

əhatə  dairəsinin  təyini  ilə  müqayisə  etmək  olduqca 

maraqlıdır.  Hər  bir  anlayış  digər  anlayışlarla  ortaq 

əhatə  sahələrinə  malik  ola  bilər.  Bu  isə  o  deməkdir 

ki, “elm” sisteminin əhatə etdiyi elementlərdən bəzi-

ləri digər sistemlərə də aid ola bilər. Məsələn, “elmi 

Elmşünaslığa giriş 

 

134

bilik”  anlayışı  “elm”  və  “bilik”  anlayışlarının  əhatə 

dairəsinin kəsişmə sahəsinə müvafiq gəlirsə bu fakt-

dan “elm” və “bilik” sistemlərinin qarşılıqlı münasi-

bətinin  tədqiqində  istifadə  etmək  olar  və  lazımdır. 

Məhz  bu  cür  yanaşma  halında  elmin  birtərəfli  qiy-

mətləndirilməsi  halları  aradan  qalxmış  olur.  “Elmi 

bilik” anlayışından başqa, onlarca ortaq əhatəli anla-

yışlar vardır ki, onların hər biri “elm” sisteminin mü-

vafiq  qarşı  sistemlə  birlikdə  malik  olduğu  ümumi 

sahəni göstərir. “Elmi tədqiqat”, “elmi idrak”, “elmi 

əsər”,  “elmi müəssisə”,  “elmi laboratoriya” və s. bu 

kimi  anlayışlara  “elm”  sisteminin  çox  vacib  tərkib 

elementləri  uyğun  gəlir.  Lakin  sistemin  strukturunu 

müəyyən  edərkən  bir  cənnəti  də  nəzərə  almaq  la-

zımdır  ki,  “elmi”  predikatı  ilə  müəyyənləşən  bu  cür 

hadisələrin  bəziləri  bir-birini  əhatə  edir.  Buna  görə 

də, sistemin makrostrukturu və mikrostrukturu təyin 

edilərkən  eynitərtibli  elementlər  kompleksi  seçmək 

lazım  gəlir  və  ya  quruluşun  çoxpilləli  xarakteri  nə-

zərə alınmalıdır. 

“Elm”  –  mürəkkəb  sosial  sistemlər  qrupuna 

daxil  olmaqla  müxtəlif  mənşəli  elementlərin  dialek-

tik  məcmuyunu  əks  etdirir.  Buna  görə  də  yəqin  ki, 

elmin  tədqiqi  də  çoxaspektli  olmalıdır.  Lakin  “elm” 

sisteminin  makrostrukturunu  müəyyənləşdirmək  və 

onun əhatə dairəsini təxminən də olsa sərhədləndirə 

bilmək üçün indiyə qədər öyrənilmiş olan faktlar da 

yetərli ola bilər. 

Elm anlayışı  

 

 

135

Yuxarıdakı  təhlildən  göründüyü  kimi,  “elm” 

anlayışının  mövcud  təriflərindən  heç  biri  sosioloji 

nəticələrin  genetik  yolla  alınmasını  əhatə  etmir  və 

buna  görə  də,  elmdə  sosioloji  rakurs  yalnız  zahiri 

əlamətlərə  görə  və  ya  faktlar  toplusu  kimi  müəy-

yənləşdirilir.  Elmə  təkcə  qnoseoloji  aspektdə  yana-

şanlar  yox,  onu  ictimai  fəaliyyətin  bir  növü  kimi 

qəbul  edənlər  də  elmin  sosioloji  problemlərinin  ge-

netik  mahiyyətini  öyrənməyə  nail  ola  bilməmişlər. 

Buna  səbəb  isə  belə  yanaşmanın  birtərəfli  olmasın-

dan daha çox, həddindən artıq qeyri-müəyyən olma-

sıdır.  Elmdə  sosioloji  məqamların  genetik  şəkildə 

müəyyənləşdirilə  bilməsi  üçün  elmi  fəaliyyət  bütün 

konkretliyi  ilə,  həm  də  bütün  inkişaf  tarixi  boyunca 

öyrənilməlidir.  Bu  cəhət  elmin  sosioloji  və  tarixi 

aspektlərdəki tədqiqinin ayrılmazlığını ifadə edir. 

Tarixi  tədqiqat  baxılan  hadisənin  ictimai  tə-

rəqqi fonunda öyrənilməsini tələb edir. Əks halda bu 

cür  tədqiqatın  heç  bir  faydası  olmazdı,  zira  bizə  la-

zım  olan  yalnız  səbəbiyyət  əlaqəsini  öyrənməkdir. 

Konkret  faktların  xronoloji  ardıcıllığını  öyrənmək 

tarixi  tədqiqat  üçün  yalnız  hazırlıq  mərhələsi  ola 

bilər:  “Texnika

∗

  tarixinin  xronoloji  və  coğrafi  ardı-

cıllıqla incəliklərinə qədər, çoxcəhətli və maksimum 

dərəcədə  konkret  şərhi  tarixi  hadisələrin  düzgün 

                                                 

∗

  Elm  və  texnikanın  tədqiqat  üsulları  yaxın  olduğundan  bu 

fikir eynilə elmə də aid edilə bilər (S.X.). 

Elmşünaslığa giriş 

 

136

araşdırılması  və  ümumiləşdirilməsi  üçün  əsas  baza-

dır”.

1

 

Tarixi yanaşma metodunun məğzi də məhz bu 

“araşdırma  və  ümumiləşdirmə”  mərhələlərində  öz 

əksini tapır. Faktların xronoloji düzülüşündən ibarət 

olan  tarix  sonrakı  tarixi  tədqiqat  üçün  yalnız  ilkin 

hazırlıq rolunu oynamış olur. 

Beləliklə, elm və texnika tarixi baxımdan, yəni 

onların əhatə etdiyi müxtəlif konkret hadisələrin xro-

noloji  düzülüşü  ilə  yox,  bütöv  “elm”  və  “texnika” 

sistemlərinin  özlərinin  müxtəlif  dövrlərdəki  vəziy-

yətlərinə,  daha  geniş  əhatəli  proseslərdə  bir  tərkib 

elementi  kimi  tutduqları  mövqelərə  görə  öyrənil-

məlidir.  Elmin  tarixi  tədqiqində  nə  Kepler  qanunla-

rından, nə Darvinin təkamül nəzəriyyəsindən, nə ra-

dioaktivliyin  kəşfindən,  nə  də  Eynşteynin  nisbilik 

nəzəriyyəsindən danışmağa ehtiyac vardır. 

Ziddiyyətli  görünmürmü?  Sistemin  daxili  qu-

ruluşunu nəzərə almadan onun inkişaf prosesini necə 

öyrənmək  olar?  Belə  çıxmırmı  ki,  bu  cür  yanaşma 

inkişaf  prosesini  yalnız  xarici  əlamətlərə  görə  təyin 

edərək,  daxili  hərəkətverici  qüvvəni,  baxılan  siste-

min daxili quruluşunu nəzərə almamaq deməkdir? – 

Xeyr,  əsas  məsələ  sistemin  quruluşunu  və  onun  in-

kişaf  mənbəyini  düzgün  təyin  etməkdədir.  Elm  və 

texnikanın  inkişaf  tarixi bu  sistemlərdəki  daxili zid-

                                                 

1

  А.А.Зворыкин,  Н.И.Осьмова,  В.И.Чернышев,  С.В.Шу-

хардин. История техники. М., 1962, с. 17. 

Elm anlayışı  

 

 

137

diyyətlərin  həlli  prosesi  kimi  başa  düşülür.  Qüsurlu 

olan  isə  elm  və  texnikanın  daxili  quruluşunu,  mən-

tiqi  strukturunu  ayrı-ayrı  elmi  və  texniki  nailiyyət-

lərin məcmuyu kimi başa düşməkdir. 

Tarixi tədqiqat üçün ilkin zəruri amillərdən bi-

ri  də  baxılan  sistemin  məntiqi  strukturunun  məlum-

luğudur.  Bu  tələb  dialektikada  yaxşı  məlum  olan 

tarixi ilə məntiqinin vəhdəti prinsipini ifadə edir. Nə 

elmi, nə texnikanı, nə də onların qarşılıqlı münasibə-

tini  bu  metodlardan  təkcə  biri  ilə  öyrənmək  olmaz. 

Tarixi tədqiqat hadisəni ictimai tərəqqi fondunda öy-

rənməyə imkan verdiyi  kimi, məntiqi təhlil də onun 

ümumi mənzərəsini yaratmağa, daxili quruluşunu və 

hərəkətverici qüvvələrini müəyyənləşdirməyə imkan 

verir. 

Elm və texnikanın tarixi rolunu, sosial-genetik 

mənşəyini  və  inkişaf  xüsusiyyətlərini  təyin  etmək 

üçün  onlara  biliklərin  və  qurğuların  stasionar  məc-

muyu  kimi  deyil,  fəaliyyətdə  olan  sistem  kimi  bax-

maq  lazım  gəlir.  Bu  sistemlərin  əsas  hərəkətverici 

qüvvəsi isə insandır; həm də müəyyən zəruri biliyə, 

əmək  və  tədqiqat  vərdişlərinə  malik  olan  insan  – 

elmi işçi və ya texnik. Elmi və texniki inkişaf heç də 

səlt  proses  olmayıb,  ayrı-ayrı  konkret  fəaliyyət 

aktlarının  toplusu  kimi  mövcuddur.  Belə  konkret 

fəaliyyətlərin  hər  biri  isə  müəyyən  bir  fərdin  və  ya 

fərdlər qrupunun hesabına mümkün olur. Fərd özlü-

yündə  elmi  işçi  və  ya  texniki  işçi  olmaqdan  başqa, 

Elmşünaslığa giriş 

 

138

eyni  zamanda  insandır,  şəxsiyyətdir.  O,  öz  bioloji 

varlığını  saxlamaq  üçün  yeməli  və  geyməlidir,  bir 

şəxsiyyət kimi isə ictimai münasibətlər sferasına da-

xildir. Məhz buna görə də, elm və texnikanın inkişaf 

xüsusiyyətləri  ictimai  tərəqqinin  müvafiq  mərhə-

lədəki vəziyyəti ilə şərtlənir. 

Sosial mühitin təsiri təkcə elmi və texniki işçi-

lərin  ictimai  vəziyyətlərinə  olan  təsir  ilə  kifayətlən-

mir. “Elm” və “texnika” sistemlərinin daxili qurulu-

şuna həm də müxtəlif təchizat vasitələri (binalar, la-

boratoriyalar, eksperimental vasitələr, kitab və jurnal 

buraxılışı  üçün  ləvazimat  –  bütün  bunlar  üçün  isə 

milli gəlirdən pay) daxildir ki, onların təşkili və ida-

rə  olunması  bilavasitə  mövcud  sosial  şəraitlə  bağlı-

dır.  Bundan  başqa  sistemdə  əsas  ünsürlərlə  yanaşı 

əlaqə  ünsürlərinin  də  olması  vacibdir,  zira  sistemin 

daxili tamlıq şərti yalnız bu vaxt ödənilə bilər. Doğ-

rudan da, “elm” və “texnika” sistemlərində əsas ün-

sür  rolunu  oynayan  elmi  və  texniki  işçilərlə  yanaşı, 

çoxlu sayda köməkçi, əlavə işçilər (məsələn, inzibati 

işçilər,  xidmətçilər,  təsərrüfat,  mühasibət  və  dəftər-

xana işçiləri və s.) də mövcuddur ki, sistemin sosial 

tamlığı yalnız bu ünsürlərin vasitəsilə mümkün olur. 

Köməkçi  işçilərdən  heç  biri  konkret  elmi  və 

texniki nailiyyətlərin əldə olunmasında iştirak etmir. 

Və  yəqin  buna  görədir  ki,  indiyə  qədər  onların  mü-

vafiq  sistemlərdəki  mövqeləri  tədqiq  olunmamışdır. 

Lakin  təcrübə  göstərir  ki,  köməkçi  işçiləri  –  əlaqə 

Elm anlayışı  

 

 

139

ünsürlərini daxil etmədən elm və texnika sistem kimi 

öyrənilə bilməz. 

Köməkçi  işçilərə  tələbat  müasir  dövrün  xüsu-

siyyəti  olsa  da,  mahiyyət  etibarilə  xeyli  qədim  kök-

lərə malik olub, zehni və fiziki əmək bölgüsü ilə sıx 

surətdə bağlıdır. 

Konkret  elmi  və  texniki  fəaliyyət  zehni  və  fi-

ziki  əmək  bölgüsündən  əvvəl  də  mövcud  olmuşdur. 

Bu  dövr  üçün  xarakterik  olan  cəhət  ondan  ibarətdir 

ki, adamlar elmi və texniki işlə əlavə bir iş kimi – öz 

maddi  ehtiyaclarını  ödədikdən  sonra  məşğul  olmuş-

lar.  Zehni  və  fiziki  əmək  bölgüsü  hər  bir  fərdin  öz 

daxilində getmişdir. O dövrdə elm fərdlərdə qapanan 

sistemlərin rabitəsiz toplusu kimi təsəvvür oluna bi-

lər.

∗

 

Lakin o vaxtdan ki, bəzilərinin topladığı məh-

sul başqalarının da təminatı üçün kifayət edibdir, hə-

min  başqaları  «əlavə  işlərlə»  məşğul  olmaq  imkanı 

əldə  ediblər.  «Əlavə  işlər»  isə  ən  çox  elmdən,  incə-

sənətdən və texniki vasitələr hazırlanmasından ibarət 

olub.  Bu  hal  yeni  əmək  bölgüsünə  uyğun  gəlir  və 

“elm”  və  “texnika”  sistemləri  də  müvafiq  keyfiyyət 

dəyişilmələri keçirirlər. Məsələn, konkret elmi və ya 

texniki  fəaliyyət  indi  artıq  bir  fərd  çərçivəsində 

                                                 

∗

  Belə  hallara,  dövr  üçün  xarakterik  olmasa  da,  istisnalar 

şəklində,  hətta  yeni  (Kopernikdən  sonrakı)  mərhələdə  də  rast 

gəlirik. Məsələn, Spinoza maddi təminat üçün fiziki işlə (linza 

hazırlamaq) məşğul olub.  

Elmşünaslığa giriş 

 

140

tamamilə  qapana  bilmir,  belə  ki,  elmi  işlə  məşğul 

olan hər bir fərd öz maddi təminatı baxımından baş-

qasından  asılı  olur.  Deməli,  elmi  və  ya  texniki  fəa-

liyyət sosial xarakter alır. 

Müasir  dövrdə  –  kollektiv  fəaliyyət  dövründə 

elmi iş daha bir sıra yeni keyfiyyətlər kəsb edir. Ar-

tıq işçilər nəinki təkcə maddi təminat və ya hər hansı 

kənar  amillər  baxımından  başqalarının  fəaliyyətlə-

rindən  asılı  olurlar  (bilavasitə  istehlak  şeyləri  isteh-

salı  və  dolayısı  istehsal),  həm  də  konkret  fəaliyyət 

özü  də  fərdlər  çərçivəsindən  kənara  çıxır,  “başqala-

rından”  asılı  olur.  Sistem  adamlara  nəzərən  tam  qa-

panma imkanını tədricən itirir. Daha yalnız nisbi qa-

palılıqdan söhbət gedə bilər. 

“Elm”  və  “texnika”  sistemlərinin  getdikcə  ge-

nişlənməsi əsasən iki başlıca amil hesabına baş ver-

mişdir: 

1. Konkret tədqiqat işləri artıq əməli bilik çər-

çivəsində  aparıla  bilmir  və  digər  tədqiqatların  əldə 

etdiyi  ilkin  elmi  nəticələrə  əsaslanmaq  lazım  gəlir. 

İnformasiyanın yayılması prosesi sürətləndikcə ilkin 

məlumat  toplusunu  getdikcə  daha  geniş  ərazilərdən 

və daha çox təfərrüatı ilə öyrənmək mümkün olur və 

bu  proses,  nəhayət,  bütün  planet  miqyasında  yayılır 

(indiki dövr). 

2.  Mövcud  elmi  məlumatlar  əsasında  belə, 

müəyyən  nisbi  qapalı  fəaliyyət  aktını  həyata  keçir-

Elm anlayışı  

 

 

141

mək mümkün olmur və bu hal kollektiv tədqiqatı zə-

ruriləşdirir.  

Kollektiv  tədqiqatın  (laboratoriyalar,  institut-

lar,  müxtəlif  elmi  təşkilatlar  və  s.)  «elm»  sisteminə 

gətirdiyi yeni tipli keyfiyyət dəyişikliyi sistemin nisbi 

tamlığını  qorumaq  üçün  elmi  fəaliyyətdə  iştirak  et-

məyən  «köməkçi  işçilərin»  də  bu  sistemə  daxil  ol-

masıdır. Bu cəhəti biz ona görə xüsusilə qeyd edirik 

ki,  o  nəinki  təkcə  elmin  və  ya  texnikanın,  həm  də 

ümumiyyətlə bütün mücərrəd sistemlərin ictimai as-

pektdə  öyrənilməsi  üçün  olduqca  böyük  əhəmiyyət 

kəsb edir. 

Konkretlik üçün yalnız elmi institutlardakı və-

ziyyəti təhlil etməyə çalışaq. Burada elmi işçilər yal-

nız elmi fəaliyyətdə bulunurlar. Bəs qalan işlər? İns-

titut binasını başqaları tikir, cihazları başqaları qəbul 

edir, başqaları yerləşdirir, işə götürmək, işdən çıxar-

maq, ezamiyyət vermək, müxtəlif sənədləri tərtib et-

mək, maaşları gətirmək, paylamaq və s. bu kimi işlə-

ri  başqaları  görür…

∗

  Bütün  bu  «başqalarsız»  kol-

lektiv fəaliyyət mümkün deyil. Lakin bu hal başqala-

rının  baxdığımız  elmi  tədqiqat  sistemi  ilə  yanaşı 

«elm» sisteminə də daxil olmasınımı göstərir? Bizcə, 

hələlik  buna  tam  əsas  yoxdur.  «Başqaların»  «elmi 

                                                 

∗

  Bu  işlərdən  bəziləri  (məs.,  cihazlara  tələbatın  müəyyən-

ləşməsi və s.) elmi işçilərin iştirakı ilə və ya bilavasitə elmi iş-

çilər tərəfindən görülməlidir, lakin hər halda elmi iş sayıla bil-

məz.  

Elmşünaslığa giriş 

 

142

tədqiqat» sisteminə, baxdığımız halda instituta, daxil 

olması  ən  çox  onların  elmi  işçilərlə  bilavasitə  qar-

şılıqlı münasibətdə olması ilə bağlıdır. Bu halda sis-

tem  həm  də  nisbi  qapalı  münasibətlər  sferası  ilə 

müəyyənləşir. Əgər belə olmasaydı, onda elmi tədqi-

qat sisteminə daha çox elementlər daxil etmək lazım 

gələrdi və əslində bəlkə də heç bir sistemdən söhbət 

gedə  bilməzdi,  zira  sistem  təşkil  etmək  müəyyən 

tələblərlə şərtlənir. 

Məsələn, elmi işçilər üçün zəruri olan istehlak 

şeyləri olmasa, elmi tədqiqat da əsla mövcud ola bil-

məzdi. Lakin biz bu istehlak şeylərinin istehsalı pro-

sesini və  ya müvafiq istehsalçıları elmi tədqiqat sis-

teminə  daxil  etmirik  və  bu  zaman  qəbul  olunur  ki, 

elmi  işçilər  pul  qazanmaqla  özlərini  təmin  etmiş 

olurlar.  Konkret  elmi  tədqiqat  sisteminə  daxil  olan 

cəmi bir element – maaş bütün istehlak məsələlərini 

təmsil edir ki, bu da baxdığımız sistemin başqa əla-

qədar  sistemlərə  nəzərən  nisbi  müstəqilliyini  təmin 

etmiş olur.  

Zehni  və  fiziki  əmək  bölgüsü  ümumi  şəkildə 

xeyli  qədim  tarixə  malik  olsa  da,  konkret  elmi  fəa-

liyyətlərin nisbi qapalı sistem səviyyəsinə qədər yük-

səlməsi  prosesi  hələ  heç  də  bütövlükdə  həyata  keç-

məmişdir.  Optimal  elmi  siyasət  yeridildikdə  alimin 

şəxsi  və  ictimai  həyatda  ehtiyacları  ilə  əlaqədar 

məsələləri  dövlət  özü  həll  edir  və  elmi  işçilərin  bu 

məsələlərə vaxt itirməsinə ehtiyac qalmır. Əks halda 

Elm anlayışı  

 

 

143

elmi işçilər, incəsənət xadimləri və s. öz əsas peşələ-

rindən başqa, həm də özlərini dolandırmaq haqqında 

düşünməli  olurlar.  Bu  hal  indi  kapitalizmdə  qismən 

mövcuddur. Belə ki, elmi işçi öz yaşayışı üçün lazım 

olan gəliri başqa sahələrdə yox, məhz elmi sahədəki 

fəaliyyəti ilə qazana bilər. Lakin bu qazanc haqqında 

hər  halda  düşünmək  lazım  gəlir  və  o  həmişə  eyni 

miqdarda olmayıb, bəzən təsadüflərdən də asılı olur. 

Nəticədə  elmə  müstəqil  sistem  kimi  baxmaq  müm-

kün olmur. Tarixi tədqiqat göstərir ki, indiki dövrdə 

konkret elmi fəaliyyətin iki müxtəlif inkişaf səviyyə-

sinə  uyğun  olan  formaları  paralel  şəkildə  mövcud-

dur. Yəni elmi iş həm peşə, vəzifə kimi, həm də an-

caq  mənəvi-intellektual  ehtiyac  kimi  bəzi  alimlər, 

məsələn,  Vayskopf,  elmi  fəaliyyətin  missiyadan  pe-

şəyə çevrilməsini yaxşı hal hesab etmir. 

Ümumiyyətlə,  elm  və  texnikanın  inkişafı  icti-

mai tərəqqidə qlobal mövqe tutsa da, onların konkret 

mövcudluq  formaları  müxtəlif  quruluş  xüsusiyyət-

lərinə malikdir və bu müxtəlifliyi elm və texnikanın 

ümumi  qlobal  inkişafının  nəticəsi  kimi  izah  etmək 

olur; sistemin tam qapalı olmaması və digər əlaqədar 

sistemlərdə baş verən dəyişilmələrin təsiri bütün aş-

karlığı ilə özünü məhz burada göstərir. 

Yuxarıdakı  mühakimələrdən  aydın  olur  ki,  el-

min  konkret  mövcudluq  formalarını  öyrənmədən, 

onun  hərəkətverici  qüvvələrini,  onunla  bilavasitə 

əlaqədar  olan  maddi  elementlər  çoxluğunu  (qeyri-

Elmşünaslığa giriş 

 

144

maddi ünsürlər olan elmi bilik və elmi idrakdan fərq-

li olaraq) təhlil etmədən “elm” anlayışının mahiyyə-

tini  müəyyənləşdirmək  cəhdləri,  doğrudan  da,  mü-

vəffəqiyyətsizliklə  nəticələnməli  imiş.  Elmi  yalnız 

bilik kimi, onun tərkib hissəsi kimi öyrənmək və ya 

onu təkcə qnoseoloji aspektdə təqdim etmək bir sıra 

dəfolunmaz  çətinliklər  törədir  ki,  bunların  da  ən 

əsası inkişafın və ya elmi-texniki tərəqqinin sosioloji 

problemlərini düzgün qoya bilməməkdir. 

Fəlsəfi ədəbiyyatda  elmin sosiologiyasına dair 

yazılmış  bir  sıra  əsərlərdə  bu  problemin  bəzi  cəhət-

ləri öz ətraflı və düzgün elmi izahını tapsa da, elmin 

daxili  sosial  ünsürləri,  bu  ünsürlərin  formalaşma 

xüsusiyyətləri  və  tarixi  inkişaf  qanunauyğunluqları 

çox  az  öyrənilmiş  və  ya  heç  tədqiq  olunmamışdır. 

Halbuki  elmin  sosial  bir  sistem  kimi  öyrənilməsi 

onun  əsas  və  köməkçi  sosial  komponentlərinin 

müəyyənləşdirilməsini  tələb  edir.  Belə  ki,  müasir 

mənada  ümumictimai  elmi  tərəqqidən  danışmaq 

üçün  ilk  növbədə  elmi  fəaliyyətin  mümkünlüyünü 

təmin  edən  sosial  mövcudluq  şərtlərini  öyrənmək 

tələb  olunur.  Yalnız  bunun  sayəsində  ayrı-ayrı  elmi 

işçilərin  fərdi  elmi  fəaliyyətinin  birləşərək  qlobal, 

ümumictimai  elmi  fəaliyyət  prosesini  necə  əmələ 

gətirdiyini düzgün təsəvvür etmək olar. Yalnız elm-

də  sosial  ünsürlərin  rolunu  və  funksiyasını  düzgün 

qiymətləndirmək  sayəsində  elmi  fəaliyyətin  zəruri 

tərkib  hissəsi  olan  elmi  idrak  prosesi  ilə  bu  pro-

Elm anlayışı  

 

 

145

seslərin  toplusu,  həm  də  sadə  toplu  deyil,  üstəlik 

özünəməxsus rabitə vasitələrini də əhatə edən sosial 

sistem arasındakı əlaqəni düzgün başa düşmək olar. 

“Elm” sisteminin sosial ünsürlərə malik olması 

elmin  sosiologiyasında  əsas  sahələrdən  birini  təşkil 

etsə  də,  bu  məsələ  elmin  problemlərindən  yalnız 

biridir.  Ümumiyyətlə  elmin  ictimai  həyatla  bağlılığı 

üç ardıcıl mərhələyə bölünə bilər. 

1. İctimai həyatın, mövcud mədəni səviyyənin, 

texnikanın  elmin  mövzusuna,  onun  müvafiq  dövr 

üçün  səciyyəvi  olan  problemlərinin  müəyyənləşmə-

sinə  təsiri.  Bununla  əlaqədar  olaraq  qeyd  etmək  la-

zımdır  ki,  ictimai  tələbat  elmin  inkişafında  istənilən 

başqa  amilə  nəzərən  daha  böyük  rol  oynayır.  F.En-

gelsin yazdığı kimi, “əgər texnika xeyli dərəcədə el-

min  vəziyyətindən  asılıdırsa,  onda  elm  texnikanın 

vəziyyət və tələblərindən daha çox asılıdır. Əgər cə-

miyyətdə  texnikaya  tələb  meydana  gəlirsə,  bu  tələb 

elmi onlarca universitetin irəlilədə biləcəyindən daha 

çox irəlilədir».

1

 

2. İctimai amillərin elmi fəaliyyətin həyata ke-

çirilməsinə təsiri. Bu amillər özü aşağıdakı kimi təs-

nif edilə bilər: 

a) Elmi fəaliyyətin icraçıları olan elmi işçilərin 

sosial  vəziyyəti;  onların  həyat  tərzi  və  sosial-psixo-

                                                 

1

 K.Marks və F.Engels. Seçilmiş məktublar. Bakı, Azərnəşr, 

1955, s. 492. 

Elmşünaslığa giriş 

 

146

loji mövqeyinin elmi işin intensivliyi və keyfiyyətinə 

təsiri. 

b)  Elmi  işçilərin  sosial  mövqeyinin  onların 

ideologiyası və dünyagörüşləri vasitəsilə elmi tədqi-

qatın  nəticələrinin  müxtəlif  tətbiq  variantlarının  se-

çilməsinə, onların müxtəlif cür şərh olunmasına – in-

terpretasiyasına təsiri. 

v) Elmi fəaliyyətin maddi təchizatı üçün zəruri 

olan  maliyyə  məsələlərinin  ictimai  quruluşun  spesi-

fikasından asılılığı. 

q)  Eksperimental  elmi  fəaliyyətin  təşkilinin 

mövcud texniki inkişafı səviyyəsindən asılılığı. 

d)  Elmdə  kommunikativ  fəaliyyətin  mümkün-

lüyünü təmin edən köməkçi əlaqə ünsürlərinin zəru-

riliyindən irəli gələn məsələlər; kommunikativ siste-

min təşkil xüsusiyyətlərinin, köməkçi heyətin yerləş-

dirilməsi  və  maddi  təminatı  məsələlərinin  mövcud 

sosial  quruluşun  yaratdığı  imkanlar  və  qoyduğu 

məhdudiyyətlərlə şərtlənməsi. 

3.  Elmi  fəaliyyətin  nəticələrinin  –  elmi  bilik-

lərin praktik istifadəsinin mövcud sosial şəraitdən və 

mədəni-texniki inkişaf səviyyəsindən asılılığı. Bura-

ya  ilk  növbədə  biliklərin  bilavasitə  məhsuldar  qüv-

vəyə  çevrilməsi  prosesi  daxildir  ki,  bu  proses  müx-

təlif  sosial-iqtisadi  şəraitlərdə  müxtəlif  istiqamətlər-

də  həyata  keçir;  yəni  sosial  quruluşdan  asılı  olaraq 

ya  ümumi  ictimai  tərəqqinin  təkanverici  amili  kimi,