O’zbekiton respublikasi oliy va o’rta talim vaziRLİGİ berdaq nomidagi qaraqolpoq davlat universiteti

Tashkilot bozori. 
Tashkilot - bu yirik xom ashyo, butlovchi qismlar, uskunalar, yordamchi uchkuna, taminot 
predmetlari va xizmatlar bozoridir. Bir necha o’n minglab xizmat ko’rsatish, qishloq xo’jaligi, 
chakana savdo, ishlab chiqarish va davlat tashkilotlariga qarashli Tashkilotlar tovar va xizmatlar 
sotib olish bilan qug’ullanadilar. 
Tashkilot extiyojlari uchun xarid qilish bu aniq tovarlarga bo’lgan extiyojni anqlash, aniq 
markadagi tovarlarga baho berish va tanlash hamda bozorda mavjud to’minotchilar arasidan 
birortasini tanlash asosida qaror qabul qilish jarayonidir. 
Tashkilot bozorlarning uch turi mavjud: sanoat uchun zarru tovarlar bozori, oraliq tovarlar 
bozori va davlat muassasalari bozori. 
Sanoat uchun mo’ljallangan tovarlar bozori - boshqa tovar ishlab chiqarish va xizmat 
ko’rsatish sohasida boshqarish va boshqa istemolchilarga sotilgan tovar va xizmatlar sotib oluvchi 
shaxlar va tashkilotlar yig’indisidir. Tovarlar komenklaturasi va pul oboroti xajmi jixatidan sanoat 
uchun mo’ljallangan tovarlar bozori kng istemol tovarlari bozoridan ustun bo’ladi. 
Avtomobil ishlab chiqarish va sotish uchun metall, oyna, rezina sotuvchilar o’z maxsulotlarini 
mashinasozlarga sotishlarilozim, mashinasozlar esa tayyor maxsulotni istemolchilarga sotadilar. 
Sanoatga mo’ljallangan tovarlar bozori keng istemol mollari bozoridan farq qiluvchi o’ziga 
xos xususiyatlarga ega: 
1. Sanoat uchun mo’ljallangan tovarlar sotuvchisi nisbatan ana kam xaridorga ega bo’ladi. 
2. Xatto ishlab chiqaruvchilar ko’p bo’lgan tarmoqlarda ham xaridning katta qismi bir nechchta 
yirik istmolchi xissasiga to’g’ri kelad. 
3. Xaridorlar xududiy jixatdan va neft sonoati, rezina, po’lat quyish sanoati kabi tarmoqlar bo’yicha 
to’plangan. 
4. Sanoat uchun mo’ljallangan tovarlarga bo’lgan talab keng istemol mollariga bo’lgan talab bilan 
o’lchanadi. Masalan, xayvonlar terisi poafzal ishlab chiqarish uchun sotib olinadi. 
5. Sanoat uchun mo’ljallangan tovarlarga talab keng istemol tovarlari va xizmatlar uchun talabga 
nisbatan tezroq o’zgaradi. Bu ayniqsa yangi ishlab chiqarish uskunalarida yaxshi namoyon 
bo’ladi. Bazan istemol tovarlariga bo’lgan talab 1g’% ortishi sanoat uchun mo’ljallangan 
tovarlarga talabning 2g’% ortishiga olib keladi. 
6. Sanoat uchun mo’ljallangan tovarlar kam xarajat qilib xarid qilishni doimo o’rganuvchi malakali 
agentlar tomonidan xarid qilinadi. Keng istemolchi xarid qilish soxasida uncha malakaga ega 
emas. Sanoat uchun qilinadigan xarid qanchalik murakkab bo’lsa, u xaqda qaror qabul qilish 
jarayonida shuncha ko’p kishi ishtirok etadi. Eng muhim tovarlarni sotib olishda odatda maxsus 
xarid komissiyalari shug’ullanib, ular tarkibiga texnikaviy ekspertlar va raxbariyat vakillari 
kiradi. 
Sanoat uchun mo’ljallangan tovar sotib olish jarayonida xaridor bir qancha qaror qabul qilishi 
kerak bo’ladi. Qarorlar miqdori xarid qilinayotgan vaziyatga bog’liq bo’ladi. Xarid qilinish 
jarayonida uch xil vaziyat vujudga kelishi mumkin: 
1. O’zgarishlarsiz qayta xarid qilish - bu xaridor biror narsaga o’zgarishsiz buyurtma 
beradigan vaziyatdir. 
2. O’zgarishli qayta xarid qilish - bu vaziyatda xaridor qayta buyurtma berish davrida tovar 
texnikaviy xususiyatlar, narx, savdoning boshqa shartlariga o’zgartirish kiritgan, yoki 
qisman taminotchilarni o’zgartirgan xolda yuz beruvchi vaziyatdir. Avvalgi taminotchi 
mijozni saqlab qolishga, yangilari esa yangi mijoz orttirishga xarakat qiladilar. 
3. Birinchi marta tovar yoki xizmatlar sotib oluvchi firma yangi masalalarni xal etish uchun 
xarid qilishi. Masalan, firma birinchi kompyuter tizimini o’rnatmoqchi bo’lsin. Eng kam 
qaror o’zgarishsiz qayta xarid qiluvchi xaridor xissasiga, eng ko’p qaror - yangi 
masalalarni hal etish uchun xarid qiluvchi xissasiga to’g’ri keladi. Birinchi marta xarid 
qilishda tovarning texnikaviy texnikaviy xususiyatlarini, narxlar chegarasi, taminot vaqti 
va sharti, texnik xizmat ko’rsatish shartlari to’lov shartlari, buyurtma xajmini aniq, maqbul 
taminotchilarni tanlash masalalarini xal etish kerak. 
Oraliq tovarlar bozori boshqa istemolchilarga qayta sotish yoki ijaraga brish yo’li bilan foyda 

---

ko’rish maqsadida, yoki o’z xususiy tashkilotsi beto’xtov ishlashi uchun zarur tovar va xizmatlar 
sotib olinadigan bozordir. Oraliq tovarlar bozori sotuvchilari qayta sotish uchun mo’ljallangan 
qayta sotish uchun mo’ljallangan juda katta xajmda turli-tuman tovarlar bilan ish ko’radilar. 
Bundan tashqari, oraliq tovar sotuvchisi qaysi sotuvchidan, qanday narxda va shartlar bo’yicha 
sotib olish va kimga, qanday narxda qachon sotish masalasini xal etish kerak. 
Oraliq tovarlar bozoriga tovar birjalari, ulgurji savdo va chakana savdo firmalari kiradi. 
Davlat muassalari bozori o’z vazifalarini bajarishi uchun tovarlar sotib oluvchi yoki ijaraga 
oluvchi respublika xukumati muassasalari, avtonom respublika va maxalliy xokimiyat tashkilotlari 
kiradi. Xukumat mamlakat miqyosida eng yirik xaridordir. Davlat muassasalari nomidan respublika 
oldida turgan vazifalarni xal etish uchun zarur turli tuman tovarlar (samolyot, teplovoz, mebel, 
avtomobil va x.k.) sotib olinadi.